Datasets:
Tasks:
Text Generation
Modalities:
Text
Formats:
parquet
Languages:
Western Armenian
Size:
10K - 100K
id
int64 43
24k
| title
stringlengths 2
92
| article
stringlengths 5
147k
⌀ |
|---|---|---|
7,727 | 1908 թուական | 1908 թուական, նահանջ տարի, 20րդ դարու ութերորդ տարին է
== Դէպքեր ==
=== Անստոյգ թուականով՝ ===
Կը յայտնաբերուի 659 Նեսթոր աստղակերպը
== Ծնունդներ ==
Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1908 ծնունդներ
Ապրիլ 15՝ Ֆրետերիք Ֆէյտի (ֆրանսերէն՝ Frédéric-Armand Feydit, մ.1991), ֆրանսահայ հայագէտ
Օգոստոս 31՝ Ուիլիըմ Սարոյեան (անգլերէն՝ William Saroyan, մ.1981), ամերիկահայ գրող, թատերագիր եւ բանաստեղծ
Սեպտեմբեր 17՝ Ռաֆայէլ Իսրայէլեան (մ.1973), հայ ճարտարապետ
Սեպտեմբեր 18՝ Վիքթոր Համբարձումեան (մ.1996), աստղագէտ եւ աստղաբնագէտ
Հոկտեմբեր 3՝ Վազգէն Ա. (մ.1994), ամենայն Հայոց 130րդ կաթողիկոս
Դեկտեմբեր 22՝ Վահէ Վահեան (Սարգիս Աբդալեան, մ.1998), գրող, բանաստեղծ եւ հասարակական գործիչ
Դեկտեմբեր 23՝ Եուսուֆ Քարշ (անգլերէն՝ Yousuf Karsh, մ.2002, Գանատա), հայազգի լուսանկարիչ
Դեկտեմբեր 25՝ Պերճ Աղասեան , քիմիագէտ
Անստոյգ ամսաթիւով՝
Վազգէն Եսայեան (մ.1978), բանաստեղծ, արձակագիր եւ հրապարակագիր
== Մահեր ==
Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1908 մահեր
Յունուար 21՝ Հէնրիկ Հիւպշման (գերմաներէն՝ Johan Heinrich Hübschmann, ծն.1848), գերման հայագէտ, իրանագէտ
Փետրուար 12՝ Արփիար Արփիարեան (ծն.1851), գրող եւ գրական քննադատ
Յուլիս 5՝ Միսաք Մեծարենց (ծն.1886), արեւմտահայ բանաստեղծ
Յուլիս 19՝ Եղիա Տէմիրճիպաշեան (ծն.1851), արեւմտահայ արձակագիր, բանաստեղծ եւ փիլիսոփայ
Օգոստոս 30՝ Մուրացան (Գրիգոր Տէր Յովհաննէսեան, ծն.1854), հայ գրող
== Ծանօթագրութիւններ == |
4,564 | Շահէն Մեղրեան | Շահէն Մեղրեան («Շահումեանի արծիւ», 2 Յունուար 1952, Գիւլիստան (Արցախ) - 17 Ապրիլ 1993): Ան հայոց բանակի հրամանատարն էր եւ քաղաքական դէմք:
Մեղրեան ծնած էր հայկական եւ յայտնի ընտանիքի մը մէջ, Գիւլիստան։
Ան աւարտած է Գիւլիստանի միջնակարգ դպրոցը, ապա Երեւանի պետական համալսարանի տնտեսագիտութեան բաժանմունքը: Աւարտելէ ետք Գիւլիստանի մէջ իբրեւ տնտեսագէտ գործի կ՛անցնի շրջանի գիւղատնտեսական մեծ ձեռնարկութեան մէջ, ապա կը ստանձնէ պահածոներու գործարանի տնօրէնութիւնը: Անկէ ետք Շահէն Մեղրեան կը նշանակուի շրջանի գիւղատնտեսական արդիւնաբերական բաժանմունքի ղեկավար:
1988 կը կազմէ առաջին (Defense brigade) Շահումեանի մէջ։ 1990 Մեղրեանին կը յաջողի յաղթել պատերազմը՝ Մանաշիտի: 1991-ի գարնան, Շրջանային խորհուրդի գործադիր կոմիտէի նախագահութեան առընթեր, շրջանի ինքնապաշտպանութեան ուժերու գլխաւոր հրամանատար կ՛ըլլայ:։ 28 Դեկտեմբեր 1991 թուականէն սկսեալ Ղարաբաղի (National Assembly) Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդի տարագրութենէն ետք, Շահումեանի մէջ Մեղրեան ճառ մը կը խօսի եւ ճառը կ՛աւարտէ՝ Շահումեանը գրաւուած է, բայց պարտուած չէ:
== Ծանօթագրութիւններ ==
Կաղապար:Արցախի ազգային հերոսներ |
4,252 | Ճաքարթա | Ճաքարթա Ինտ․՝ Jakarta. մինչեւ 1527 թուական Սունտա Քելափա, մինչեւ 1619 թուական Ճայքարթա, մինչեւ 1942 թուական՝ Պաթաւիա), Ինտոնեզիոյ մայրաքաղաքն է, նաեւ երկրի ամենամեծ քաղաքը։
կը գտնուի Ճաւա կղզիին հիւսիս արեւմտեան մասը, բաժնուած է 5 շրջաններու։
Հիմնադրուած է 1527 թուականին, իսկ 1580 թուականին ստացած է քաղաքի կարգավիճակ։ Ընդհանուր մակերեսը կը կազմէ 664 քմ², բնակչութիւնը ըստ 2010 թուականին կատարուած մարդահամարի տուեալներուն 9 607 787 մարդ։ Ծովու մակարդակէն միջին բարձրութիւնը կը կազմէ ընդամէնը 8 մ։
== Արտաքին յղումներ ==
Պաշտօնական կայք։
== Ծանօթագրութիւններ == |
1,662 | Այբուբեն | Այբուբեն, տվեալ լեզուն սպասարկող տառերու (գիրերու) կայուն յաջորդական կարգ։ Աբուբենի տառերը կ'արտասանուէն իրենց անուններով:
Հայերէնի այբուբենի անուանումը կազմուած է մեր այբուբենի առաջին երկու տառերուն՝ ա-ի՝ այբ եւ բ-ի՝ բեն անուններէն։ Լեզուի ուսուցումը կը սկսուէ այբուբենէ, որուն ուսուցումը կը կատարուի այբբենարանի միջոցով:
== Հայերէնի Այբուբեն ==
Հայերէնի այբուբենն ունի 38 տառ, որոնցմէ 36-ը ստեղծած է Մեսրոպ Մաշտոցը 405 թուականին, իսկ Օ եւ Ֆ տառերը այբուբենին մէջ մտցուած են 12-13-րդ դարերուն:
== Այլ Լեզուներու Այբուբեններ ==
Եւրոպական լեզուներու մեծ մասի այբուբենները հիմնուած են լատինական գիրերուն վրայ: Լատինական գիրերով ստեղծուած տարբեր լեզուներու այբուբեններու մէջ յաճախ նոյն լատինական տառերը կը կրէն տարբեր անուններ: Այսպէս, այբուբենի առաջին A, B, C, D... տառերը անգլերէնի այբուբենի մէջ կը հնչէն՝ էյ, պի, սի, տի..., իսկ ֆրանսերէնի այբուբենի մէջ՝ ա, պէ, սէ, տէ...:
Լայնօրէն տարածուած են նաեւ կիւրեղեան գիրերը:
յունարէնի այբուբեն, յուն․՝
եբրայերէնի այբուբեն, եբր.՝
վրացերէնի այբուբեն
արաբական գիրերով ստեղծուած՝
արաբերէնի այբուբեն
պարսկերէնի այբուբեն
ույղուրերէնի այբուբեն
քորէերէնի այբուբեն` հանկըլ, քորէայերէն՝
կիւրեղեան գիրերու հիմքով ստեղծուած՝
սլավոնական լեզուներ՝
ուքրաիներէնի
պելառուսերէնի այբուբեն
պուլքարերէնի այբուբեն
ռուսերէնի այբուբեն
սերպերէնի այբուբեն
իրանական լեզուներ՝
ովսերենի այբուբեն
թաճիքերէնի այբուբէն
թիւրքական լեզուներ՝
ղազախերէնի այբուբեն
ղրղզերէնի այբուբեն
պաշքիրերէնի այբուբեն
այլ լեզուներ՝
չեչեներէնի այբուբեն
մոնկոլերէնի այբուբեն
լատինական գիրերու հիմքով՝
հնդեւրոպական լեզուներ՝
ռոմանական լեզուներու այբուբեններ
գերմանական լեզուներու այբուբեններ
սլավոնական լեզուներու այբուբեններ՝
չեխերէնի այբուբեն
լեհերէնի այբուբեն
սլովաքերէնի այբուբեն
սլովեներէնի այբուբեն
թուրքական լեզուներ
ազրպէյճաներէնի այբուբեն
թուրքերէնի այբուբեն
ուզպեքերէնի այբուբեն
ուկորա-ֆիննական լեզուներ՝
հունկարերէնի այբուբեն
ֆիններէնի այբուբեն
էսթոներէնի այբուբեն
այլ լեզուներ՝
վիեթնամերէնի այբուբեն
պասքերէնի այբուբեն
== Դուրսի Յղումներ ==
Մայքլ Էւերսընի Եւրոպայի այբուբենները (անգլերէն)
Այբուբենի թանգարան [1] (անգլերէն) |
4,410 | Մանչեսթըր Իւնայթըտի Ֆութպոլիստներու Ցանկ (100 եւ աւելի խաղեր) | «Մանչեսթըր Իւնայթըտ» անգլիական բրոֆեսիոնալ ֆութպոլային ակումբ է Մանչեսթըր քաղաքէն։ Ակումբի մարզադաշտը «Օլդ Տրաֆֆորտն» է։ Ակումբը կազմավորուած է Նիւթոն Հիտի մէջ, 1878 թուականին, որպէս «Նիւթոն Հիտ Ֆութպոլային Ակումբ» եւ իր առաջին մրցաշարի խաղը եղած է 1886 թուականին, Անգլիոյ բաժակի խաղարկութեան (1886-87) ժամանակ։
Ակումբը վերանուանեց «Մանչեսթըր Իւնայթըտ» 1902 թուականին եւ տեղափոխուեցաւ «Օլդ Տրաֆֆորտ»` 1910-ին։ 1886 թուականէն ի վեր ակումբին մէջ խաղացած են աւելի քան 800 ֆութպոլիստներ, որոնցմէ 200-ը մասնակցած են նուազագոյնը 100 խաղ (այդ թիւին դուրս եկած են փոխարինման), այդ ֆութպոլիստները թուարկուած են այստեղ։
«Մանչեսթըր Իւնայթըտի» կազմին մէջ ամենաշատ հանդիպումներու մասնակցած ֆութպոլիստը եղաղ է Ռայան Կիկկսը, որ 1991-էն սկսեալ աւելի քան 850 մտած է խաղադաշտ։ 2008 Յաղթականներու Լիկայի եզրաչակչին ան գերազանցեց նախկին մրցանիշը, որ կը պատկանէր Պոպպի Չարլտոնին։ Սակայն Չարլտոնին կը պատկանի մեկնարկային կազմին մէջ մասնակցած հանդիպումներու մրցանիշը։ Չարլտոնը իր մասնակցած 758 խաղերէն 756-ին խաղադաշտ մտած է հիմնական կազմին մէջ։ Պոպպի Չարլտոն կը համարուի նաեւ «Մանչեսթըր Իւնայթըտի» բոլոր ժամանակներու լաւագոյն ռմբարկուն (249 կոլ 17 տարույ ընթացքին)։ «Իւնայթըտի» եւս չորս ֆութպոլիսներ խաղադաշտ մտած են աւելի քան 500 անգամ։ Անոնցմէ երեքը 1968 թուականին Եւոպայի յաղթականներու բաժակը յաղթած խումբէն են, իսկ երկուքը՝ ներկայիս կազմէն։ Բացի Չարլտոնէն եւս երկու ֆութպոլիստներ կրցած են դառնալ աւելի քան 200 կոլի հեղինակ ակումբի կազմին մէջ։
== Ակումբի աւագները ==
1882 թուականէն ի վեր «Նիւթոն Հիթի» եւ «Մանչեսթըր Իւնայթըտի» աւագ եղած են 45 ֆութպոլիստներ։ Ակումբի առաջին աւագը եղած է Է. Թոմասը։ Ռոյ Կինը կը համարուի ակումբի ամենատիտղոսակիր աւագը։ Ակումբի ներկայիս աւագը Նեմանեա Վիտիչն է։
== Ֆութպոլիստներու ցանկ ==
Աղոյսակի բացատրութիւն
Քաղաքացիութիւն - Եթէ ֆութպոլիստը խաղացած է որեւէ ազգային հաւաքականի մէջ ապա կը նշուի այդ երկիրը։ Հակառակ դեպքին, կը նշուի ֆութպոլիստի ծննդեան երկիրը։
Գործի ասպարէզը «Իւնայթըտի մէջ» – «Մանչեսթըր Իւնայթըտի» կազմին մէջ ֆութպոլիստի առաջին եւ վերջին ելոյթի տարիները։
Հիմնական կազմ – Հանդիպումներու քանակը, անոնցմէ ֆութպոլիստը խաղադաշտ մտած է մեկնարկային կազմին մէջ։
Փոխարինում - Հանդիպումներու քանակը, անոնցմէ ֆութպոլիստը ենթարկուած է փոխարինման։
Ընդհանուր – Ընդհանուր հանդիպումներու թիւը։
== Աղբիւրներ ==
== Արտաքին յղումներ ==
"Players and Staff" բաժինը ակումբի պաշտոնական կայքին մէջ (անգլերէն)
Ակումբի խաղացողների վիճակագրությունը Red11.org կայքին մէջ (անգլերէն)
Players բաժինը StretfordEnd.co.uk կայքին մէջ (անգլերէն)
Ակումբի ավագները MUFCInfo.com կայքին մէջ (անգլերէն) |
1,497 | Ալիշան Վարժարան (Դամասկոս) | Ալիշան վարժարան, հայ կաթողիկէ վարժարան մը, հիմնուած 1965-ին, Դամասկոսի մէջ։ 1967-ին կառավարութեան հրամանով փակուած են Սուրիոյ բոլոր կաթողիկէ վարժարանները, անոնց կարգին՝ Ալիշան վարժարանը։ Վերաբացուած է 1972-ին՝ «Փարոս» անունով։ Ունի մանկապարտէզի («Ծաղկանց»), նախակրթարանի («Փարոս») եւ երկրորդականի («Լոյս Ճեմարան») բաժիններ։ 1989-ին ունեցած է 1470 աշակերտ, որոնց միայն 20%-ը հայ էր։ |
19,297 | Քեպէգ | Քեպէգ' (անգլերէն՝ Quebec, ֆրանսերէն՝ Québec ՄՀԼ(ֆր.)։ [ke.bɛk]), Գանատայի 10 նահանգներէն մէկը։ Այն իր տարածքով ամենամեծն է Գանատայի մէջ եւ երկրորդը՝ բնակչութեամբ։ Նահանգի վարչական կեդրոնը Քեպէգ քաղաքն է, որուն բնակչութիւնը 735000 է, իսկ նահանգի ամենամեծ քաղաքը Մոնրէալն է։ Ֆրանսայէն դուրս Քեպէգu ամենամեծ ֆրանսախօս տարածաշրջանն է աշխարհի վրայ։
== Աղբիւրներ ==
Յակոբ Ղ. Կրկիարեան, Նորա Մ. Յարութիւնեան (1987—1989)։ Աշխարհագրական անուններու բառարան։ Երեւան: Լոյս։ էջ II, 436
publication Quebec
Statcan Statistique Canada
Le Québec statistique
Government of Canada
Institut de le Québec
2013. Institut de la statistique du Québec (2007). "Le Québec, chiffres en main: Transport
== Ծանօթագրութիւններ == |
1,186 | Google Play | Google Play (նախկին յայտնի որպէս՝ Android Market), Անտրոիտ օբերասիոն համարակարգով սմարթֆոններու յատուկ յաւելուած, որ միջոցով օգտատերը կրնայ ներբեռնել ծրագրեր եւ խաղեր, լսել երաժշտութիւն եւ նոյնիսկ դիտել ֆիլմեր Google-ի եւ այլ ընկերութիւններու համակարգերով։ Այս ինդերնեդ-խանութի ծրագրերուն մեծամասնութիւնը անվճար են, իսկ մասամբ վճարովի (2014 թուականի մայիսին սկսած հնարավորութիւն կը ստեղծէ վճարել PayPal համակարգով)։
== Յաւելուածներ ==
== Googlue Play յաւելուածին դուք կրնաք գտնել օգտակար յաւելուածներ։ 2012 թուականի հոկտեմբերի 31-ին Googl ==
e-ը յայտարարեցաւ, որ ծրագրերի եւ դիմումներու քանակը հասած է 700 000 դիմումներու եւ 25 միլիառ բեռնումներու, թէեւ բեռնողներու մի մասը ծրագրերը կը համարեն անորակ։
Յաւելուածներ
Պիզնես
Վիդջեթներ
Շարժանկարներ
Առողջութիւն եւ մարզանք
Յատուկ գործիքներ
Գիրքեր եւ տեղեկագրութիւններ
Քոմիքներ
Բժշկութիւն
Երաժշտութիւն
Մուլտիմեդիա եւ վիտէօ
Նորութիւններ եւ ամսագիրեր
Կրթութիւն
Եղանակ
Գնումներ
Շրջագայութիւն
Աշխատանք
Զուարճանք
Կապ
Ընկերային
Տրանսպորտ
Ֆինանս |
5,774 | Ռայթ 1747 | Կաղապար:Տեղեկաքարտ աստերոիդ
(1747) Ռայթ (Wright), էսդըրոիտ Մարսի ուղեծիրը հատող էսդըրոիտներու խումբին մէջ։ Յայտնաբերուած է 1947 թուականի յուլիս 14-ին Քառլ Վիրտանէնի կողմէն Մաունթ Հէմիլտընի մէջ։
Միջին հեռաւորութիւնը Արեգակին կը կազմէ 1,709049 ա. մ., առաւելագոյնը կը մօտենայ 1,5203 ա. մ. հեռաւորութեան վրայ և կը հեռանայ 1,8978 ա. մ.։ Արեգակի շուրջ մէկ ամբողջական պտոյտ կը կատարէ 816,07 երկրային օրուաբ ընթացքին, իր ուղեծրով շարժվելով միջինին մէջ 0,441136 աստիճան/օր արագութեամբ։ Էսդըրոիտի ուղեծրի յարթութիւնը և խաւարածրի յարթութիւնը իրար հետ կը կազմեն 21,42° անկիւն։
Ըստ Տոլենի սփեքդրալ դասակարգման կը պատկանի A դասին։
== Տե՛ս նաեւ ==
Էսդըրոիտներու ցանկ
Էսդըրոիտներու սպեկտրալ դասեր
Էսդըրոիտներու ընտանիքներ
Էսդըրոիտներու խմբեր
== Ծանոթագրութիւններ ==
== Արտաքին յղումներ ==
Շմադել Լուց (2003)։ Փոքր մոլորակներու անուններու բառարան (5-րդ հրատարակություն հրտրկթն․)։ Գերմանիա: Սփրինգեր։ ISBN 978-3--00238-3 (անգլերէն)
(1747) Ռայթ էսդըրոիտը Փոքր մոլորակներու կեդրոնի կայքին մէջ (ուղեծրի տուեալները և դիտարկումները)։ (անգլերէն)Կաղապար:Փոքր մոլորակներու նաւարկում
Կաղապար:Արեգակնային համակարգ |
22,773 | Յոյս (ամսագիր, Իսթամպուլ) | «Յոյս», հայակական ազգային, կրօնական, բարոյագիտական, իմաստասիրական եւ բանասիրական ամսագիր։ Արմաշի Ս.Աստուածածին վանքի միաբանութեան հրատարակութիւն։ Լոյս կը տեսնէ 1864-1877-ին, Արմաշի մէջ, խմբագիր՝ Խ. Աշըքեան։ Տպագրած է կրօնաբարոյախօսական նիւթեր, հայ եկեղեցւոյ պատմութեան, ծէսերուն ու տօներուն, աւանդութիւններուն, կրօններու պատմութեան, հայերու հեթանոսական հաւատալիքներուն, օտար ազգերու կենցաղին ու սովորութիւններուն նուիրուած յօդուածներ, հաղորդումներ։ Զետեղած է նաեւ բնախօսական-բնագիտական, մանկավարժական, առողջապահական բնոյթի նիւթեր, բանաստեղծութիւններ, կենցաղային խորհուրդներ։
== Ծանօթագրութիւններ == |
4,400 | Յակոբ Մանուկեան (բժիշկ) | Մանուկեան Յակոբ (ծնած է Կոստանդնուպոլսոյ Բերա թաղամասին մէջ), հայ բժիշկ։
== Կենսագրութիւն ==
Աւարտած է Կոստանդնուպոլսոյ Օսմանեան կայսերական բժշկական վարժարանը։ 1904 թուականին Բերա թաղամասի, ապա՝ Թաշքըշլայի մէջ զբազած է բժշկութեամբ։ Մահացած է 1916 թուականի Մայիս 12-ին, ժանտախտէ։
== Գրականութիւն ==
Ընդարձակ օրացոյց Ս. Փրկչեան հիւանդանոցի, Պոլիս, 1905։
Հայ բժշկութեան տուժած զոհերը, ցուցակագրուած վաւերական փաստերով, Կոստանդնուպոլսում, 1919։
== Աղբիւր ==
Յարութիւն Մինասեան, Օսմանեան կայսրութիւնում Թուրքիայի Հանրապետութիւնում բռնաճնշումների եւ ցեղասպանութեան ենթարկուած հայ բժիշկներ, Երեւան, «Լուսաբաց», 2014 — 520 էջ։ |
4,160 | Հռիփ Կանանեան | Հռիփ Կանանեան Կրթական մշակ, Խաչուհի, Քարտուղար, ՍՕԽ-ի Շրջ. Վարչութեան եւ Համազգայինի Շրջանային Վարչութեան ատենապետուհի: Հասարակական գործիչ:
== Կենսագրութիւն ==
Հռիփ Կանանեան ծնած է Հալէպ: Ան սկզբնապէս յաճախած է տեղւոյն Ուսումնասիրաց վարժարանը, զոր աւարտելէ ետք, իր ուսումը շարունակածէ Քարէն Եփփէ Ազգային Ճեմարանին մէջ:
1962-ին մտած է ուսուցչական ասպարէզ եւ 10 տարի դասաւանդած յատկապէս հայերէն Ազգային Սահակեան վարժարանէն ներս:
1972-ին վարժարանի հոգաբարձութեան կողմէ կը հրաւիրուի ստանձնելու նոյն վարժարանի մանկապարտիզպանուհի պաշտօնը, զօր մինչեւ 1987 կը վարէ բծախնդրութեամբ եւ մեծ պատասխանատուոթեամբ:
Երիտասարդութեան սեմին 15 տարիներ շարունակ ստանձնած է Քարէն Եփփէ Ազգային Ճեմարանի Շրջանաւարտից Միութեան քարտուղարութիւնը:
1965-ին անդամակցած է Հայ Օգնութեան Միութեան ՀՕՄ եւ Սուրիահայ Օգնութեան Խաչին եւ ապա Համազգայինի Հայ Կրթական Եւ Մշակութային Միութիւն
Հաւատալով կամաւոր ծառայութեան իր բաժինը բերած է գաղութիս կրթական, ազգայի եւ դաստիարակչական մարզին:
1974-ին Համազգայինէն ներս ստանձնած է վարչական պաշտօն եւ նոյն տարին ամուսնացած Գէորգ Կանանեանին հետ եւ բախտաւորուած երկու զաւակներով՝ Նարեկ եւ Շանթ:
== Շրջանային Վարչութեան Ատենապետ, Անդամ ==
1983-ին ընկհ. Հռիփ Կանանեան ընտրուած է Ս.Օ. Խաչի Շրջ. Վարչութեան անդամ եւ ստանձնած ատենադպրուհիի պաշտօնը, իսկ 1987-ին՝ Համազգայինի Սուրիոյ Շրջ. Վարչութեան անդամ եւ ապա երկար տարիներ Շրջանային վարչութեան ատենադպրուհի. միջանկեալ, կանոնագրային կերպով դադրած է եւ աշխատած գոյգ միութիւններու յանձնախումբերէն ներս:
1987-ին ընտրուած է Համազգայինի Սուրիոյ Շրջանային վարչութեան անդամ եւ յաջորդական երկար տարիներ վարած ատենապետի պաշտօնը մինչեւ 2010 թուական:
Համազգայինի Սուրիոյ 18րդ Շրջանային Ներկայացուցչական Ժողովը տեղի ունեցաւ 23 Օգոստոս 2009-ին:Հռիփ Կանանեան ընտրուեցաւ Շրջանային Վարչութեան նորընտիր անձնակազմին մէջ:
2010-ին եղած է Համազգայինի Շրջանային Վարչութեան եւ Օգնութեան Խաչի Շրջանային Վարչութեան մէջ:
2011-2015 տարիներուն եղած է Հալէպի Ազգային Պատսպարանի ատենապետ:
2015-2019 Սուրիոյ Օգնութեան Խաչի Շրջանային Վարչութեան ատենապետ:
ընկհ. Հռիփ Կանանեան Մասնակցած է Հայ Օգնութեան Միութեան եւ Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան տարբեր շրջաններէ ներս կազմակերպուած Համահայկական Պատգամաւորական ժողովներուն: Բարձր աստիճանի նուիրումով ծառայած է հայ մշակութային արժէքներու զարգացման ու տարածման, իր կեանքի առաւելագոյն բաժինը նուիրելով հասարակական գործունէութեան: Իր ընտանիքին չափ սիրած է հասարակական գործունէութիւնը, ձգտելով լաւագոյնին եւ ազգային նուիրումի օրինակ հանդիսացած իր գործակիցներուն:
== Պարգեւատրում - Շքանշան ==
2000 թուականին ընկհ. Հռիփ Կանանեան պարգեւատրուած է Ս.Օ. Խաչի «Կանթեղ» շքանշանով, առ ի գնահատանք իր տարած մարդասիրական եւ բարեսիրական աշխատանքներուն:
Իր յարատեւ ճիգերով եւ մեծ խանդավառութեամբ զինուած, յաջողած է արդարացնել իրեն վստահուած պարտականութիւնները հաւաքական մեր կեանքէն ներս:
Եղած է իր շարքերը խանդավառող եւ գործի անկրկնելի օրինակ հանդիսացող կամաւոր խաչուհի մը եւ համազգայնական մը, որուն համար աշխատանքը կը բնորոշուի կատարելագործութեան ձգտումով, մերժելով մակերեսային մօտեցումները որեւէ աշխատանքի նկատմամբ:
Հակառակ իր ստանձնած բազմաթիւ ու բազմակողմանի պաշտօններուն Հռիփ Կանանեան եղած է համեստ ու կառչած մնացած անոնց պարտադրած պատասխանատուութեանց: Ընկհ. Հռիփ Կանանեան իր դրօշմը, հետքը դրած է իր կեանքի օրերուն եւ էջերուն վրայ, ինքնավստահ գործելով, նախանձախնդրութեամբ եւ գերագոյն նուիրուածութեամբ:
== Համահայկական Պատգամաւորական ժողով ==
Հռիփ Կանանեան Համազգայինի Սուրիոյ Շրջ. Վարչութեան ատենապետուհի ընկհ. Հռիփ Կանանեան 2015 Հոկտեմբերի 4-9-ը Երեւանի մէջ տեղի ունենալիք Հայ օգնութեան միութեան (ՀՕՄ) 71-րդ համահայկական պատգամաւորական ժողովին կը մասնակցի նաեւ Սուրիոյ պատուիրակութիւնը, որ յատուկ Հալէպէն մեկնեցաւ դէպի Հայաստան: Սուրիոյ պատուիրակութիւնը կը ներկայացնէ՝ ընկհ. Հռիփ Կանանեան: Այս մասին կը յայտնէ Perio news-ը:
== Արտաքին յղումներ ==
== Աղբիւրներ ==
«Նայիրեան Մշակոյթի Օր» Սուրիոյ Մէջ
ՍՈՒՐԻՈՅ ՕԳՆՈՒԹԵԱՆ ԽԱՉԻ 100-ԱՄԵԱԿԻՆ ՆՈՒԻՐՈՒԱԾ ԽՈՐՀՐԴԱԺՈՂՈՎ
== Տես Նաեւ ==
Հայ Օգնութեան Միութիւն
Համազգայինի Հայ Կրթական Եւ Մշակութային Միութիւն |
918 | 343 (թիւ) | 343 (երեք հարիւր քառասուներեք) կենտ եռանիշ բնական թիւ է 342-ի եւ 344-ի միջեւ
== Յատկութիւններ Եւ Կիրառութիւններ ==
A000578 խորան թիւ է՝ 343=73
A080035 Ֆրիտմէնի սիրուն թիւ է՝ 343=(3+4)3
Alt 343 գործադրելիս կը ստացուի W գլխատառը
տարուայ 343րդ օրն է Դեկտեմբեր 10-ը (նահանջ տարիներուն՝ Դեկտեմբեր 9-ը)
343 Օսթարէ աստեղնեակի կարգային թիւն է
== Ծանօթագրութիւններ == |
15,797 | Մեծն Աղեքսանտր | Մեծն Աղեքսանտր կամ՝ Աղեքսանտր Գ. Մակետոնացին, յուն․՝ Μέγας Αλέξανδρος կամ՝ Αλέξανδρος Γ΄ ο Μακεδών, լատ.՝ Alexander III Magnus, 20 Յուլիս Ք.ա. 356, Փելլա, Կեդրոնական Մակետոնիա, Յունաստան - 10 Յունիս Ք.ա. 323, Բաբելոն, Իրաք), արեւմտեան պատմագրութեան մէջ յայտնի է իբրեւ Մեծն Աղեքսանտր (դասական հայերէնի մէջ - անուան ստուգաբանական նշանակութիւն՝ հին յուն․՝ ἀλέξω (alexo) բառը կը նշանակէ «պաշտպանել, օգնել», հին յուն․՝ ἀνήρ άνδρας (andr) ՝ «այր մարդ»), Մակետոնիոյ արքայ (Ք.ա. 336-էն), զօրավար։ Արղէատներու հարստութեան Δυναστεία των Αργεαδών ընտանիքէն (հին յունական թագաւորական ընտանիք մը)։
Ծնած է Մակետոնիոյ մայրաքաղաք Փելլայի մէջ, գահը ժառանգած է 20 տարեկանին։ Ստեղծած է հին աշխարհի մեծագոյն կայսրութիւններէն մէկը, որ կը տարածուէր Յոնիական ծովէն մինչեւ արեւմտեան Հնդկաստան։ Գլխաւոր դերակատարն է Հելլենիստական մշակոյթի ստեղծման եւ տարածման։ Աղեքսանտր ճանչցուած է իբրեւ մարդկութեան պատմութեան մեծագոյն զօրավարներէն մէկը։ Ան յաղթած է իր մասնակցած բոլոր ճակատամարտերուն՝ հակառակ անոր, որ միշտ առճակատած է աւելի մեծ թիւով թշնամիներու դէմ։
== Համառօտ տեղեկութիւններ ==
Աղեքսանտր կը թագադրուի իր հօր՝ Մակետոնիոյ թագաւոր Փիլիպոս Բ. Մակետոնացիի սպանութենէն ետք։ Կը ժառանգէ հսկայ պետութիւն մը եւ հզօր բանակ մը։ Կը յաջողի իրականացնել ռազմական եւ քաղաքական պատուաբեր ծրագիրներ։ Ք.ա. 334-ին, Աղեքսանտր կը ներխուժէ Փոքր Ասիա, որ Պարսկական Կայսրութեան մաս կը կազմէր. ասիկա իր տասնամեայ Արեւելեան արշաւանքներու յաղթանակներուն սկիզբը կը համարուի։ Աղեքսանտրի տարած յաղթանակներուն պատճառով Պարսկաստանի Կայսրութիւնը կը ջախջախուի։ Ան գահընկեց կ'ընէ Պարսկաստանի արքայ Դարեհ Գ.-ը եւ կը հռչակուի Ասիոյ տիրակալ։ Ամբողջ աշխարհին տիրանալու գաղափարով տոգորուած եւ «Համաշխարհային ովկիանոսին» հասնելու երազանքով՝ Ք.ա. 326-ին Աղեքսանտր կը հասնի մինչեւ Հնդկաստան եւ կը գրաւէ Փունճապը։ Սակայն իր հիւծած զօրքին խնդրանքին համաձայն կը դադրեցնէ յառաջխաղացքը ու կը վերադառնայ Պարսկաստան։
Աղեքսանտր իր մահկանացուն կը կնքէ Բաբելոնի մէջ Ք.ա. 323-ին՝ անաւարտ ձգելով ծրագրած արեւմտեան ու հարաւային ռազմարշաւները։ Անոր մահուան կը յաջորդեն զօրավարներուն, զինակիցներուն եւ ընտանիքի անդամներուն միջեւ պատերազմներ, որոնց պատճառով կայսրութիւնը կը բաժնուի չորս մասերու։ Անոր զօրավարները կը գլխաւորեն նորաստեղծ պետութիւնները։
Աղեքսանտր Մակետոնացին կը ձգէ հարուստ ժառանգութիւն մը։ Իր իշխանութիւնը ամրապնդելու համար կը հիմնէ 60-է աւելի քաղաքներ եւ գաղթօճախներ, որոնց մեծ մասը կը կրէ «Աղեքսանտրիա» անունը։ Անոր ռազմական ու տնտեսական նուաճումներուն շնորհիւ կը ստեղծուի նոր տիպի համաշխարհային կայսրութիւն մը, ուր արեւմտեան ու արեւելեան քաղաքակրթութիւնները միաձուլուելով կը յառաջացնեն հելլենիստական մշակոյթը։ Հակառակ կայսրութեան կարճատեւ գոյատեւման՝ Ալեքսանտր Մակետոնացիի ջանքերուն շնորհիւ, հելլենիստական մշակոյթը կը տարածուի եւ անիկա հետագային Եւրոպայի եւ Փոքր Ասիոյ քաղաքակրթութիւններուն հիմքը կը հանդիսանայ։ Աղեքսանտր Մակետոնացիի ներդրումը համաշխարհային ռազմագիտութեան մէջ կը նկատուի անգերազանցելի եւ մինչեւ այսօր կիրառական նշանակութիւն ունի։
== Պատմագրութիւն ==
Աղեքսանտրի արշաւանքը նախ եւ առաջ արձանագրուած է «Թագաւորական թերթերուն» «Βασιλικές εφημερίδες» մէջ՝ պաշտօնական օրացոյց մը, ուր Աղեքսանտրի գլխաւոր քարտուղարը՝ Էվմենիս իրեն հետ կ'ունենար արշաւանքներու ընթացքին։ Սակայն, իր լրումին չհասած անիկա կը կորսուի։ Հետագային անոր մէջ նշուած տուեալներուն եւ իր անձնական յիշողութիւններուն վրայ կը յենի Աղեքսանտրի զօրավարը՝ Պտողեմէոս։ Իսկ ճարտարագէտ եւ պատմաբան Արիստովուլոս, որ Աղեքսանտրի արշաւանքներուն կը մասնակցէր, մեզի ծանօթ իր առաջին պատմութիւնները 84 տարեկանին կը գրէ։ Սակայն անոնք ալ անյայտ են։ Կան նաեւ Քալիսթենիսի արձանագրութիւնները, գրուած մինչեւ իր մահը՝ Ք․ա․ 327, ինչպէս նաեւ՝ Քլիդարխոսի, Օնիսիքրիդոսի եւ Նէարխոսի արձանագրութիւնները։
Աղեքսանտրի մասին գոյութիւն ունեցող հարուստ պատմագրութիւնը հիմնուած է հետեւեալ աղբիւրներուն վրայ․
*Հին աշխարհի պատմիչներուն աշխատութիւնները՝ յոյն Արիանոսի «Աղեքսանտրի Անաւասիս» «Αλεξάνδρου Ανάβασις» 2-րդ դար (անիկա կը հիմնուի առաւելաբար Պտողեմէոսի եւ Արիստովուլոսի գործերուն վրայ),
* Յոյն Պղութարխոսի (կամ՝ Փլուտարխոս) «Զուգահեռ կեանքեր» «Βίοι Παράλληλοι» Ա. դար,
* Հռոմէացի Քւինտուս Կուրցիուս Ռուֆիւսի «Historia Alexandri Magni Macedonis» Ա. դար (կ'ըսուի թէ՝ աշխատութեան շատ մասերուն մէջ չափազանց մեծ երեւակայութիւն գործածած է ան)։
Վերոնշեալ պատմաբանները, օգտագործած են Աղեքսանտրի ժամանակակից պատմագիրներուն, արշաւանքներուն հետեւող պատմաբաններուն, գիտնականներուն, բժիշկներուն, տեղագրողներուն (այդ ժամանակի յունարէն անուանումով «βηματιστές»), գծագրիչներուն, բանաստեղծներուն եւ զինակիցներուն մեզի մասամբ հասած կամ չհասած բնագիրներն ու վկայութիւնները։
Նաեւ, ցիրուցան տեղեկութիւններ կը գտնենք Թէոտորոս Սիկիլիացիի (Ք.ա. Ա. դար), Ստրապոնի, հրեայ Յովսէփի եւ ուրիշներու գործերուն մէջ։
== Աղեքսանտրի Սերումը, Փիլիպոս Բ.ի Ժառանգութիւնը ==
Հին Մակետոնիան Հիւսիսային Յունաստանի կողմը կը գտնուէր, ուր Ք.ա. 4-րդ դարու սկիզբէն կ'ապրէր քաղաքական ու տնտեսական ճգնաժամ մը։ Մակետոնիան կը գտնուէր երկու հակասող աշխարհներու միջեւ։ Հարաւէն սահմանակից էր հարուստ մշակոյթ ունեցող մնացեալ յունական քաղաք-պետութիւններուն, իսկ հիւսիսէն՝ Պալքանեան թերակղզիի բարբարոս երկիրներուն։ Մակետոնացիները յունական ցեղերէն էին, կը խօսէին ու կը գրէին յունարէն եւ կը պաշտէին յունական Տոտեքաթէոն Δωδεκάθεο՝ Ողիմպոսի 12 աստուածները։
=== Հայրը՝ Փիլիպոս Բ․ ===
Ք․ա. 4-րդ դարու կէսերուն Աղեքսանտր Մակետոնացիի հօր՝ Փիլիպոս Բ․ (Ք.ա. 382-336) թագաւորի ջանքերուն շնորհիւ Մակետոնական պետութիւնը կը թեւակոխէ ռազմական, քաղաքական ու տնտեսական աննախադէպ վերելք մը։
Ռազմարուեստի մարզին մէջ Փիլիպոս կը կատարէ բանակին արմատական ձեւափոխումը։ Կ'ընդօրինակէ այդ ժամանակի ամէնէն զարգացած պետութիւններուն՝ Յունաստանի գլխաւոր քաղաք-պետութիւններուն եւ Պարսկաստանի ռազմագիտութիւնները ու զանոնք կը յարմարեցնէ Մակետոնիոյ պայմաններուն։ Այդ պատճառով կը ստեղծուի ժամանակի ամէնէն ահարկու ռազմամեքենան, որ պատրաստ էր կռուելու որեւէ պայմանի մէջ եւ ոեւէ թշնամիի դէմ։
=== Մակետոնական Փաղանգը ===
Մակետոնական բանակին մէկ մասը՝ արքայական զօրքը, կազմուած էր ծանր հեծելազօրքէ եւ վահանակիր հետեւակներէ, որոնք զիրար կը լրացնէին ու կը պաշտպանէին։ Բանակին միւս, աշխարհազօրային մասը, վերափոխուած էր կանոնաւոր բանակի եւ կ'ընդգրկէր յայտնի Մակետոնական փաղանգը* եւ ուրիշ հետեւակ ուժեր։ Այսպիսի բաժանում մը կը հաւասարակշռէր բանակին կազմին մէջ մտած երկու հիմնական ընկերային խաւերը՝ ազնուականութիւնն ու ռամիկները։ Բազմաթիւ ռազմարշաւներու ընթացքին փորձառութիւն ձեռք բերած էին Փիլիպոսի մարտընկերները, որոնցմէ աչքի կ'իյնային շնորհալի զօրավարներ Անտիփադրոսն ու Փարմենիոնը։
Մակետոնական փաղանգ մը, ընդհանրապէս կը բաղկանար 128 զինուորներէ, շարուած հետեւեալ ձեւով․- առաջին շարքը 16 զինուորներ եւ ամէն մէկուն ետեւը 7 իրերայաջորդ զինուորներ։ Ամէն մէկ զինուոր ունէր փոքր վահան մը եւ հինգ մեթր երկարութեամբ նիզակ մը, որ կը կոչուէր «սարիսա»: Երբ Փաղանգը կը յառաջանար, շարժուն բերդի մը կը նմանէր:Փիլիպոսի կատարած ռազմական բարելաւումները կը պսակուին փայլուն յաղթանակներով, յատկապէս՝ յոյն քաղաք-պետութիւններ Մակետոնական պատերազմներու ժամանակ։ Բացի զինուորական յաջողութիւններէն, Փիլիպոս կը ցուցադրէ նաեւ քաղաքական գործիչի ակնառու տաղանդ մը։ Ան կը յաջողի համախմբել տեղական ու նուաճած շրջաններուն ազնուական տոհմերը։ Կը միացնէ յոյն քաղաք-պետութիւնները մէկ իշխանութեան տակ ու այնուհետեւ ամբողջ երկիրը Յունաստան կը կոչուի։
Աղեքսանտրի մայրը թագուհի Ողիմպիատան՝ Olympias Փիլիպոս Բ.-ի չորրորդ կինը, (ծագումով Իփիրոսէն․ Իփիրոս՝ Յունաստանի շրջան որուն 1/3ը կը յանձնուի Ալպանիոյ Լոզանի դաշնագիրով) Իփիրոսի արքայադուստրն էր։
== Աղեքսանտրի Մանկութիւնն ու Կրթութիւնը ==
Վաղ մանկութեան Աղեքսանտր կը յանձուի մօր խնամքին։ Ողիմպիատան կեանքի նպատակ կը դնէ Աղեքսանտրին համար Մակետոնիոյ գահը ապահովել։ Կը պաշտէ զաւակը եւ ինչ որ ինք կը կարծէ, թէ ճիշդ է անոր ապագային համար, ամէն գնով կը փորձէ իրականացնել։ Այս սէրը փոխադարձ էր։ Երբ Անտիփադրոս* Ալեքսանտրին երկար նամակ մը կը գրէ գանգատելով մօրը մասին, ան, կարդալէ ետք նամակը կ'ըսէ․- «Անտիփադրոս չի գիտեր, թէ մօրս մէկ արցունքը միայն բաւարար է, որպէսզի անտեսեմ հազար նման նամակներ»։
Աղեքսանտր երբ արեւելեան արշաւանքը կը սկսի, Անտիփադրոսին կը վստահի Մակետոնիոյ խնամապետութիւնը։
=== Կրթութիւն ===
Աղեքսանտր իբրեւ արքայազն, կը ստանայ լաւագոյն ազնուական կրթութիւն։ Տասներեք տարեկանին անոր ուսուցման համար կը հրաւիրուի երիտասարդ ուսուցիչ՝ ծագումով յոյն Արիստոթելը, որ հետագային կը դառնայ աշխարhահռչակ գիտնական, փիլիսոփայ ու մանկավարժ։ Ստացած կրթութիւնը Աղեքսանտրը կը դարձնէ նրբաճաշակ ու կը զարգացնէ անոր հետաքրքրութիւնը զանազան բնագիտական հարցերու շուրջ։ Նաեւ իր մօտիկ շրջանակին մաս կը կազմեն արուեստագէտներ եւ գիտնականներ։ Աղեքսանտր, Հին Յունաստանի բանաստեղծ Հոմերոսի ջերմեռանդ հետեւորդն էր. իր ամբողջ կեանքին ընթացքին զինք կը նմանեցնէր «Իլիական» դիւցազնավէպին առասպելական դիւցազներուն։
Պատմաբանները կ'ենթադրեն, որ այդ շրջանին՝ Արիստոթելի ազդեցութեան տակ, Աղեքսանտր կը ծանօթանայ ու կը ներշնչուի փանհելլենիզմի գաղափարով։ Այդ դարաշրջանին Յունաստան (Հելլատա), մայրը հելլենիզմի փայլուն մշակոյթին, բաժնուած էր առանձին ու անկախ ժողովրդավարական եւ կամ մենատիրական վարչակարգով քաղաք-պետութիւններու (փոլիս/ներ․ հին Յունաստանի քաղաք-պետութիւն/ներ), որոնք կը գտնուէին իրարու դէմ երկարատեւ խռովութիւններու մէջ ու հետեւաբար, կ'ապրէին ծանր քաղաքական ու տնտեսական ճգնաժամեր։ Վերելք ապրող դրացի Մակետոնիոյ համար այդ վիճակը անոնց վրայ հսկողութիւն հաստատելու բացառիկ կարելիութիւն կ'ընձեռնէր։ Աղեքսանտրը, փանհելլենիզմի գաղափարը կը նկատէր յունական մշակութային ներուժի ու մակետոնական ռազմական հզօրութեան միաւորում մը, որ պիտի նպաստէր հելլենիզմի տարածման ու արմատաւորման հեռաւոր «բարբարոս երկիրներու մէջ»։
=== Ռազմական դաստիարակութիւն ===
Աղեքսանտրի ռազմական դաստիարակութիւնը տեղի կ'ունենայ մանկութեան ու պատանեկութեան տարիներուն՝ Փիլիպոսի փորձառու զինակիցներուն հսկողութեան տակ։ Աղեքսանտրի դասընկերները՝ Մակետոնական բարձրաստիճան տոհմերու զաւակները, հետագային կը կազմեն անոր մօտիկ շրջապատը։ Աղեքսանտրի ռազմական ատակութիւնը առաջին անգամ կը դրսեւորուի 18 տարեկանին, երբ արքայազնին ղեկավարած ծանր հեծելազօրքին յաջող գրոհը կը վճռէր յունա-Մակետոնական պատերազմի ամէնէն նշանաւոր կռիւը՝ Հերոնիոյ ճակատամարտի Μάχη της Χαιρώνειας Battle of Chaeronea աւարտին։
== Հօր եւ Որդիի Հակադրութիւնը ==
=== Ընդհարումը ===
Փիլիպոսի ու Աղեքսանտրի ճակատագրական ընդհարումը տեղի կ'ունենայ Ք.ա. 338-ին, երբ թագաւորը անտեսելով Ողիմպիատայի ու Աղեքսանտրի դժկամութիւնը, կ'ամուսնանայ Մակետոնացի ազնուատոհմիկ կնոջ մը՝ Քլէոփադրա-Էվրիտիքի Cleopatra Eurydice of Macedon հետ։ Ընտանեկան ու քաղաքական լուրջ հետեւանքներով յղի այդ իրավիճակը կը վերջանայ Փիլիպոսի սպաննութեամբ։
=== Փիլիպոս Բ․ի սպանութիւնը ===
Ք․ա․ 337-ին Աղեքսանտր եւ մայրը, Մակետոնիայէն Իփիրոս (Աղեքսանտրի մօր ծննդավայրը) կը մեկնին եւ վեց ամիս ետք Աղեքսանտր կը վերադառնայ հօր մօտ։ Ք․ա․ 336-ին Փիլիպոս արքայադուստրերէն մէկը կ'ամուսնացնէ Իփիրոսի թագաւոր (եւ՝ եղբայր առաջին կնոջ Ողիմպիատայի) Աղեքսանտր Ա․ին հետ Alexander I of Epirus։ Հարսանիքի առթիւ մայրաքաղաք Էղէայի մէջ (Վերճինա Vergina), խնճոյքներ եւ զանազան խաղեր տեղի կ'ունենան։ Երբ Փիլիպոս մարզադաշտ կը մտնէ խաղերուն բացումը յայտարարելու համար, իր պահակագունդէն Փաւսանիաս զայն կը սպաննէ։ Մարդասպանը փախուստի կը դիմէ, բայց վրայ հասած Փիլիպոսի թիկնապահները կը դաշունահարեն զայն։ Ըստ պաշտօնական աղբիւրի, մարդասպանը, յանցանքը կատարած է անձնական վիրաւորանքի ու խելագարութեան վիճակի մէջ։
Սակայն, մինչեւ հիմա պատմաբանները տարակարծիք են իրական դաւադիրներուն ինքնութեան վերաբերեալ։ Գոյութիւն ունին այլ երկու տարբերակներ։ Առաջինը՝ Ողիմպիատայի (ու ենթադրաբար Աղեքսանտրի) մասնակցութիւնը. Փիլիպոսի նորածին զաւակը լիիրաւ ժառանգ ու լուրջ մրցակից կրնար հանդիսանալ Աղեքսանտրի գահաժառանգութեան հարցին մէջ։ Երկրորդը՝ հելլենիստական աշխարհի վաղեմի թշնամիին՝ Պարսկաստանի գաղտնի մասնակցութիւնն էր։
== Աղեքսանտր Գ․, Մակետոնիոյ թագաւոր ==
Հօր սպանութենէն ետք տասնիննամեայ Աղեքսանտր զինուորական խորհուրդին կողմէ Մակետոնիոյ թագաւոր կը հռչակուի։ Ան քանի մը ամսուան ընթացքին վերջ կու տայ ներքին ընդդիմութեան, կ'իրագործէ հօր՝ Փիլիպոսի երազանքը եւ կ'աւարտէ Յունաստանի լիակատար միացումը եւ իբրեւ փանհելլենիստական առաջնորդ, կը սկսի պատրաստուիլ Արեւելեան արշաւանքին՝ Պարսկաստանը նուաճելու նպատակով։
== Պարսկական Կայսրութիւն, համառօտ տեղեկութիւններ ==
Պարսկական Կայսրութիւնը իր չափերով ու բնակչութեամբ տասնեակ անգամ կը գերազանցէր Յունաստանի (Մակեդոնիոյ եւ քաղաք-պետութիւններուն) ուժին։ Ք.ա. 6-րդ դարուն բազմաթիւ հինաւուրց ու փառաւոր պատմութիւն ունեցող պետութիւններ (Եգիպտոս, Բաբելոն, Հայաստան), ինչպէս նաեւ զանազան ժողովուրդներ ու ցեղեր, կը հպատակէին Պարսկաստանին։ Նուաճած տարածքներուն վրայ կը ստեղծուի Պարսկական Աքեմենեան կայսրութիւնը (Ք.ա. 550 - 330)։
=== Կառոյցը ===
Հսկայ պետական կառոյցին կայունութիւնն ու կենսունակութիւնը կ'ապահովէ կիրարկուող հանդուրժողականութեան քաղաքականութիւնը։
Երկիրին պետական կրօնը զրադաշտականութիւնն էր, որ կը պաշտէր կրակի աստուած Ահուրամազտան։ Սակայն, կայսրութեան կազմին մէջ գտնուող իւրաքանչիւր ժողովուրդի թոյլ կը տրուէր դաւանիլ իր կրօնը։
Պարսկական կայսրութեան մաս կազմող իւրաքանչիւր ազգ համեմատաբար ինքնիշխան էր։ Երկիրը կը կառավարուէր սատրապութիւններու միջոցով, որոնց ղեկավարները՝ սատրապները (կառավարիչները) անմիջականօրէն կ'ենթարկուէին երկիրի արքային։ Անոնք տուրք կը վճարէին արքայական գանձապետարանին, որուն հարստութիւններուն մասին յունական աշխարհի մէջ առասպելներ կը հիւսուէին։ Պատերազմի ժամանակ հպատակ երկիրները անոր բանակ կը հայթայթէին*։ Պարսկական բանակին մէջ յատուկ դեր կը կատարէին հեծելազօրքն ու ռազմակառքերը։ Պարսիկ հետեւազօրքի կորիզը կը կազմէր պահակազօրք խումբը՝ «տասը հազար անմահներ»։
Հայաստան Աքամենեան ընտանիքին տարեկան 60․000 ձի կու տար։Երկիրին մեծագոյն քաղաքներուն միջեւ կ'երկարէր «արքայական մայրուղին», որուն շուրջ կը գործէին 111 իջեւանատուներ։
Աքամենեան արքունիքին մէջ կը բնակէին մեծ թիւով կիներ, հարճեր, ծառաներ, խոհարարներ, ներքինիներ, գուշակներ եւայլն։
=== Կայսրութեան վիճակը, տկարացում ===
Հակառակ արտաքին փայլքին ու պերճանքին, Ք.ա. Դ. դարու 30-ական թուականներուն Աքամենեան կայսրութիւնը ներքին լուրջ հարցեր կը դիմագրաւէր։
Պարսկաստանն ու Յունաստանը վաղեմի թշնամիներ էին, անոնց միջեւ Ք.Ա. 499-449 թուականներուն տեղի կ'ունենան երկարատեւ պատերազմներ, ծանօթ իբրեւ Յունա-պարսկական Պատերազմներ (Տե՛ս Յունաստան#Յունապարսկական պատերազմներ )։ Այդ պատճառով պարսից աշխարհին մէջ տեղի ունեցող խմորումները արդէն շատոնց յոյներու ուշադրութեան կ'արժանանային։ Պարսից արքունիքը՝ զբաղած իր ներքին երկպառակութիւններով, անհեռատես էր եւ անտարբերութիւն կը ցուցաբերէր Աղեքսանտրի բացայայտ ռազմական պատրաստութիւններուն հանդէպ։
Այդ ժամանակ Պարսկաստանի գահին վրայ, «արքայից արքան» էր Դարեհ Գ. Կոդոմանոս (Ք.ա. 380 – 330)։ Աքամենեաններու ուղղակի թագաժառանգ չըլլալով հանդերձ, բռնի ուժով ու դաւադրութիւններու միջոցով կը բազմի պարսկական գահին վրայ։ Ան հիւսիսային սահմանային տարածքի՝ Պատմական Հայաստանի կառավարիչը եղած էր։
== Աղեքսանտրի արշաւանքները․ Պարսկական Կայսրութեան նուաճում ==
=== Արշաւանքին կազմակերպումը ===
Բանակին առաջնորդները միայն մակետոնացիներ էին։ Մեծն Աղեքսանտր բանակին ընհանուր հրամանատարն էր․ ան կը վարէր զօրքին կազմակերպման աշխատանքները։ Իրմէ ետք, բանակին երկրորդ հրամանատարը հօրը զինակիցն էր՝ Փարմէնիոն։ Անմիջապէս ետք՝ Փարմէնիոնին զաւակները՝ Ֆիլօդաս եւ Նիքանօր, Ամիտաս, Փերտիքաս, Քրադերոս, Փդոլեմէոս (Պտղոմէոս) եւ Մելեաղրոս։ Դաշնակից յոյներուն հրամանատարն էր՝ Անդիղոնոս եւ վարձկաններու զօրագունդինը՝ Մենանտրոս։ Մեծն Աղեքսանտր կը վարէր բանակին կազմակերպումը։ Ան էր հնարողը հեծելազօրքին հարուածային զէնքին՝ բաբան։
Ք.ա. 334-ին, Աղեքսանտրի արշաւանքը կը սկսի։ Ան կը գլխաւորէ բանակը կազմուած՝ 30․000 հետեւակէ, 5․000-է աւելի հեծելազօրքէ եւ 160 նաւէ։ Նաւերուն օգնութեամբ կը կտրէ Հելլիսպոնտոս նեղուցը (ներկայիս Տարտանելը) եւ կը մտնէ Փոքր Ասիա։
Պարսիկները կը ստեղծեն միաւորուած ռազմախորհուրդ մը, որուն կ'անդամակցին տեղական կուսակալները։ Խորհուրդը կը գլխաւորէ Մեմնոն Memnon of Rhodes (Ռոտացի Մեմնոնը)՝ Փոքր Ասիոյ մէջ բնակող յոյն ազնուական մը, որ պարսկական բանակին մէջ ծառայած ժամանակ կը յիշուի իբրեւ փայլուն զօրավար։ Ան իր տրամադրութեան տակ ունէր շուրջ 60․000-նոց բանակ, գլխաւորաբար կազմուած յոյն վարձկաններէ։ Մեմնոն կ'առաջարկէ Աղեքսանտրի դէմ կիրարկել «այրած հողի» մարտավարութիւնը․ ժամանակաւոր նահանջ մը դէպի երկիրին խորերը միաժամանակ սեփական ենթակառոյցներու եւ պահեստավայրերու ոչնչացումով։ Ապագան ցոյց կու տայ, որ այդպիսի մարտավարութիւն կրնար հանդիսանալ ամէնէն գործօն միջոցը Աղեքսանտրի յառաջընթացը կասեցնելու համար։ Սակայն, պարսիկ հրամանատարները, թերագնահատելով Աղեքսանտրի կարողութիւնները, կը մերժեն Մեմնոնի առաջարկը։
=== Փոքր Ասիոյ գրաւումը (Ք․ա․ 334-333) ===
==== Կրանիքոսի ճակատամարտը ====
Աղեքսանտրի՝ պարսիկներուն դէմ առաջին յաղթական ճակատամարտը տեղի կ'ունենայ Կրանիքոս կամ՝ Ղրանիքոս Γρανικός գետի ափին, առասպելական Տրոյայի աւերակներուն մօտ, Ք․ա 324-ին։ Պարսկական բանակներու հրամանատարներն էին՝ շրջանի սատրապներն ու Ռոտացի Մեմնոն։ Պարսիկները կը պարտուին մեծ թիւով զոհեր տալով, որոնց մէջ կային նաեւ ազնուականներ։ Մեծն Աղեքսանտր միայն 110 զինուոր կը կորսնցնէ։
==== Կորտեան Հանգոյցը ====
Կրանիքոսի յաղթանակէն ետք Աղեքսանտր կը խորանայ Փոքր Ասիա։ Այդ պահուն անոր համար հրամայական կը դառնայ պարսկական նաւատորմի մեկուսացումը անոր Միջերկրածովեայ նաւահանգիստներէն։ Ք.ա. 334-ին Աղեքսանտր Մակետոնացիին բանակը Փոքր Ասիոյ ափամերձ քաղաքները կը գրաւէ։ Կը հասնի Կորտիոն կամ՝ Ղորտիոն Γόρδιον -Gordium, Փռիւքիոյ Φρυγία -Phrygia մայրաքաղաքը, ուր կը լուծէ Կորտեան կամ Ղորտեան Հանգոյցը Γόρδιος δεσμός -Nœud gordien։ Ձմեռը հոն կ'անցընէ։ Մեծն Աղեքսանտր բանակը կը պատրաստէ պարսիկները դիմագրաւելու համար։
Պարսկական լուծէն կ'ազատագրէ յունական գաղթօճախները, անոնց ինքնավարութիւն կը պարգեւէ եւ տուրքահաւաքը կը ջնջէ։ Դարեհի տաղանդաշատ զօրավարը՝ Կրանիքոսի մէջ պարտուած Մեմնոն, կը փորձէ դիմադրութիւն մը կազմակերպել, սակայն կռիւի ամենաբորբ պահուն յանկարծամահ կ'ըլլայ։ Դարեհ ստիպուած կ'ըլլայ անձամբ գլխաւորելու պարսկական բանակը ու պետական զօրահաւաք կը յայտարարէ։
Ք․ա․ 333-ին Աղեքսանտր Կապադովկիան կը գրաւէ եւ կը հասնի Կիլիկիա, Կիլիկիոյ դարպասները։ Մինչեւ Հոկտեմբեր Տարսոն կը մնայ հիւանդութեան պատճառով։ Մեծ զօրավարին առաջնահերթութիւնն էր գրաւել ծովեզերեայ շրջաններ, ապահովելու համար ծովերու գերիշխանութիւնը։
Մինչ Աղեքսանտր կը կտրէր Կիլիկիոյ տարածքը եւ կը շարժէր դէպի Սուրիա եւ Փիւնիկէ, Դարեհ Միջագետքէն դուրս կու գար գլխաւորելով իր զօրքը (յունարէն՝ Μεσοποταμία Մեսոփոդամիա) եւ կ'ուղղուէր յունա-Մակետոնական զօրքին ընդառաջ։
==== Իսոսի ճակատամարտը ====
Իսոս (այժմ Սուրիա) տարածքին մէջ տեղի կ'ունենայ Աղեքսանտրի ու Դարեհի երկրորդ ճակատամարտը, որ պատմութեան մէջ յայտնի է իբրեւ Իսոսի ճակատամարտ։ Անիկա կ'աւարտի մակետոնացիներու փայլուն յաղթանակով եւ կը կանխորոշէ պարսկական կայսրութեան անկումը։ Այս ճակատամարտը կը յատկանշուի Մակեդոնական բանակին պատրաստ մարտունակութեամբ։ Պարսկական բանակը կը ջախջախուի, կռիւի դաշտին վրայ ձգելով շուրջ 110․000 զոհ։
Դարեհ ռազմադաշտէն փախուստի կը դիմէ, զօրքը ձգելով թշնամիին ձեռքը, ինչպէս նաեւ իր ընտանիքը՝ մայրը, կինը, երկու աղջիկները եւ երեւակայական գանձեր։ Ան, ընտանիքը ետ առնելու համար Աղեքսանտրին կ'առաջարկէ խաղաղութեան դաշինք մը կնքել եւ 10․000 դալանտօ τάλαντον, talanton (ամէն մէկ դալանտօ կը համապատասխանէ 25.80 քիլօ ոսկիի)։
Մեծն Աղեքսանտր կը մերժէ պատասխանելով, թէ քանի հիմա ինքն է Ասիոյ թագաւորը, միմիայն ան կ'որոշէ հողատարածքներուն բաժանումը եւ սահմանները։
Իսոսի ճակատամարտը Աքամենեան Պարսկաստանի փլուզման սկիզբն էր։
==== Փիւնիկէի եւ Սուրիոյ Նուաճումը ====
Իսոսի ճակատամարտէն ետք, Աղեքսանտրի զօրքը յառաջխաղացքը կը շարունակէ․ կը հպատակեցնէ Փիւնիկէի Արուատ Aradus (արաբ․՝ أرواد), Պիպլոս Βύβλος (արաբ․՝ جبيل Jubayl) եւ Սայտա քաղաքները։ Փիւնիկէի (այժմ Լիբանան), Ռոտոսի եւ Կիպրոսի նաւերը կ'իյնան Աղեքսանտրի բանակին գերիշխանութեան տակ։ Այսպէս ան թիկունքը կ'ապահովէ եւ արեւելեան Միջերկրականը կ'իշխէ։
Ք.ա. 332-ին, Աղեքսանտր կը մտնէ Սուրիա։ Դամասկոսի մէջ ան կը տիրանայ Դարեհի գանձարանին։
===== Սուրի պաշարումը =====
Աղեքսանտրի յաջորդ թիրախը կը դառնայ Փիւնիկէին (ներկայիս Լիբանան) հիմնական քաղաքը՝ Սուր նաւահանգիստը, որ Միջերկրական ծովուն մէջ պարսկական նաւատորմին հիմնական յենակէտն էր։
Սուրը մայրացամաքէն 1.5 քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ գտնուող անառիկ ամրոց-կղզի մըն է, որ շրջապատուած է հսկայ պատերով։ Սակայն այդ հանգամանքը բնաւ խոչընդոտ չէր Աղեքսանտրի համար։ Ան կը սկսի ծովուն մէջ կղզին ցամաքին կապող արհեստական պատնէշի մը կառուցումը։ Սուրի բնակիչները եօթ ամսուան ընթացքին հերոսաբար թշնամիին կը դիմադրեն։ Վերջ ի վերջոյ, մակետոնացիները կը յաջողին ամրոցին պատերուն մէջ ճեղք բանալ լաստանաւերուն վրայ տեղադրուած պաշարողական մեքենաներուն օգնութեամբ։ Սուրի բնակիչներուն հանդէպ վայրագութիւններ տեղի կ'ունենան*։ Փրկուածները, շուրջ 30․000 հոգի իբրեւ ստրուկ կը ծախուին։
Ըստ Առիանոսին, այս վայրագ վարմունքին պատճառն այն էր, թէ Սուրի պաշարման ընթացքին ամրոցին պատասխանատուները, գերի բռնած յոյն զինուորներուն պատերէն կը կախեն, կը սպանեն, ապա ծովը կը նետեն։Սակայն Աղեքսանտր Սուրի թագաւորը, ազնուականներն ու Կարթագենի Carthage դեսպանները ազատ կ'արձակէ։ Նաեւ չի դպչիր Մելկարդ Melqart աստուծոյ սրբարանին․ յոյները զայն կը նմանեցնէին Հերակլէսին Ηρακλή։
=== Աղեքսանտր Մակետոնացին Եգիպտոսի Մէջ (Ք․ա․ 331) ===
Աղեքսանտր Պաղեստինը իրեն կը հպատակեցնէ բացի Կազա ամրաբերձ քաղաքէն։ Անոր բնակիչները չեն յանձնուիր ու կը դիմադրեն, սակայն հողաթումբեր կառուցելով, կը յաջողի հասնիլ պարիսպներուն եւ ի վերջոյ քաղաքը գրաւել։ Վերապրողները իբրեւ ստրուկ կը ծախէ։
Կը յաջորդէ ռազմարշաւ մը դէպի Եգիպտոս՝ Պարսկական կայսրութեան ամէնէն հարուստ շրջանը։
Աղեքսանտր, եգիպտացիներուն կողմէ իբրեւ ազատագրող կը դիմաւորուի։ Զայն, Մեմֆիսի մէջ Memphis (արաբ․՝ منف) Եգիպտոսի Փարաւոն կը հռչակեն (Ք․ա․ 331)։ Ապա, ան կ'ուղղուի դէպի հիւսիս, Միջերկրականի ափերը՝ Նեղոսի գետաբերանը, ուր վայրը յարմար գտնելով կը հիմնէ Աղեքսանտրիա Αλεξάνδρεια - Alexandrie քաղաքը․ Եգիպտոսի ապագայ փառքի ու պարծանքի քաղաքը։ Աղեքսանտրիան Միջերկրականի մեծագոյն նաւահանգիստներէն մէկը եւ գլխաւոր մշակոյթի կեդրոն կը դառնայ։ Քաղաքին կառուցումը կը վերջանայ Աղեքսանտրի մահէն ետք եւ Պտղոմէոսեան Թագաւորութեան մայրաքաղաքը կը յայտարարուի։
Աղեքսանտրի հեռանկարային պատկերացումը՝ հելլենական աշխարհի առեւտրական եւ տնտեսական համագործակցութիւնը Եգիպտոսի հետ, իրականութիւն կը դառնայ։ Բացի ատկէ, ուշիմ Աղեքսանտր Եգիպտոսի առեղծուածային կրօնի, մշակոյթի, ծէսերու եւ ճարտարապետութեան վերաբերեալ յատուկ պատկառանք կը տածէ։ Ք․ա․ 331-ին, Աղեքսանտր Սիվա Ովասիս Siwa Oasis գտնուող Ամոնի Գուշակարանը (պատգամախօսավայրը) Ammon, (յուն․ Ἄμμων), Amon-Ra կ'այցելէ։ Քուրմերը զինք սիրալիր կ'ընդունին, կը ծանօթացնեն երկրին, ճամբորդութիւն մը կը կազմակերպեն դէպի բուրգերն ու սրբավայրերը։ Զայն Ամոնի զաւակը կը կոչեն․ տիտղոս մը՝ զոր Աղեքսանտր կ'ընդունի։ Բայց յատկանշական է քուրմերու յայտնութիւնը, թէ Աղեքսանտր աստուածային ծագում ունի։ Ինքնաստուածացման արարողութենէն ետք անոր առօրեային մէջ կը մտնեն սրբազան տարազներու հագնիլն ու ճակատը զարդարելը Ամոն-Ռա աստուածի եղջիւրներով. այդ պատճառով ալ, արեւելեան աւանդութեանց մէջ զայն կը կոչեն «Իսկանտար Երկեղջիւր»։
Եգիպտոսի մէջ Աղեքսանտր կը ձեւաւորէ իր նոր ստեղծուող պետութեան գաղափարը՝ հելլենիզմի սկզբունքներով ամրապնդուած բարեկամ ժողովուրդներու համագործակցութեամբ։
Աղեքսանտրիա քաղաքին հիման կապուած առասպելը
Երբ Աղեքսանտր Եգիպտոս կը գտնուի, երազ մը կը տեսնէ. ըստ որուն Հոմերոսը անոր կ'ասմունքէ Օտիսիայէն բաժիններ։ Անոնց մէջ կը տեղեկագրուի Փարոս կղզին։ Հետեւելով Պլուտարխոսարխոսի պատմութեան՝ «տղամարդ մը ներկայանալի տեսքով եւ ճեփ-ճերմակ մազերով թագաւորին մօտ կ'երեւի եւ անոր կ'ասմունքէ հետեւեալ տողերը․ «Կղզի մը կայ ալեկոծ ծովուն, Եգիպտոսին առջեւ։ Մարդիկ զայն Փարոս կ'անուանեն»։ Աղեքսանտր անմիջապէս կ'արթննայ եւ կ'երթայ Փարոս, որ դեռ կղզի էր։ Ան երբ կ'անդրադառնայ վայրին բնական առաւելութիւններուն, կ'ըսէ թէ Հոմերոսը ոչ միայն նշանաւոր է, այլ ճարտարապետներէն ամէնէն իմաստունն է եւ քաղաքին յատակագիծը կը յարմարցնէ նշեալ վայրին»։
=== Պարսկական Կայսրութեան Նուաճում (Ք․ա․ 331 - 330) ===
==== Ղաւղամիլայի ճակատամարտը ====
Եգիպտոսէն Աղեքսանտր կը շարժի դէպի արեւելք, ակնկալելով, որ հիմնական բախումը Դարեհի հետ տեղի պիտի ունենայ երկրին խորքը։ Կը սկսի Աղեքսանտրի քառամսեայ տաժանակիր արշաւը (ամրան, ընդդէմ Միջագետքի կիզիչ տափաստանին)։ Երբ զօրքը կը հասնի Տիգրիս գետի ափերուն, Աղեքսանտր կը տեղեկանայ, որ Դարեհի հսկայ զօրքը (թիւով՝ Աղեքսանտրի զօրքին հարիւրապատիկը) կը գտնուի առջեւը։
Երրորդ, վճռորոշ ճակատամարտը Աղեքսանտրի ու Դարեհի միջեւ տեղի կ'ունենայ 1 Հոկտեմբեր, 331-ին, Ղաւղամիլայի կամ՝ Կաւկամելի հարթավայրին մէջ: Դարեհ այս ճակատամարտին ընթացքին վերստին փախուստի կը դիմէ իր զօրքը ձգելով առանց առաջնորդի։ Ղաւղամիլայի* ճակատամարտը Μάχη των Γαβγαμήλων Battle of Gaugamela կ'աւարտի պարսկական բանակին կատարեալ ջախջախումով եւ Աքամենեաններու տոհմին կործանումով։ Այս ճակատամարտին ալ աւելի կը փայլի Աղեքսանտրի ռազմագիտական տաղանդը։Ղաւղամիլայի ճակատամարտ․ Հայոց պատմութեան գիրքերուն մէջ, յաճախ կը յիշուի իբրեւ Արբելլայի Ճակատամարտը, Արբելլան կը գտնուի Ղաւղամիլայէն մօտաւորապէս 100 քմ․ հեռու (այժմ՝ քաղաք Էրպիլ, Իրաք)։
==== Բաբելոն, Շոշ, Պերսեպոլիս ====
Ղաւղամիլայի յաղթանակէն ետք Աղեքսանտր կը մտնէ Աքամենեան կայսրութեան Բաբելոն հռչակաւոր քաղաքը։ Անոր բնակիչները խանդավառութեամբ, զայն իբրեւ ազատագրող կ'ընդունին։
Ան Բաբելոնը իր նստավայրը կը դարձնէ Ասիոյ մէջ։ Այնուհետեւ Աղեքսանտր անխափան կը շարունակէ յառաջխաղացքը․ կը գրաւէ Պարսկական կայսրութեան մայրաքաղաքներէն մէկը՝ Շոշ Susa պարսկ․՝ Šuš; յուն․՝ Σοῦσα, ուր ինքզինք «Ասիոյ տիրակալ» կը հռչակէ։
Մայրաքաղաքին գանձապետարանէն բռնագրաւուած ռազմական աւարը կը հասնի 750․000 դալանտօ (ամէն մէկ դալանտօ կը համապատասխանէ 25.80 քիլօ ոսկիի)․ բեռնափոխադրման համար կը պահանջուի հսկայ կարաւան մը։
Այնուհետեւ կարգը կը հասնի Իրան՝ պարսիկ ցեղերու բուն հայրենիքը։ Սաստիկ ձմրան պայմաններու մէջ անոնք կը փորձեն դիմադրել՝ փակելով նեղ լեռնանցքները։ Բայց, վերջապէս, Իրանի դարպասները կը բացուին մակետոնացիներուն առջեւ եւ Աղեքսանտր մուտք կը գործէ Պերսեպոլիս Persepolis (յունարէն՝ «պարսիկներու քաղաք», այժմ Իւնեսքոյի ժառանգութեան ցանկին մէջ), ուր յաղթանակէն հարբած, քաղաքը զինուորներուն քմահաճոյքին կը ձգէ՝ կողոպուտ, հրկիզում եւ ջարդ․ զինուորական ժողովին ընթացքին կ'որոշուի քաղաքին կողոպուտը*, սակայն ոչ արքունիքինը։ Յաղթանակի խնճոյքին իրիկունը սակայն, հարբած զինուորները քաղաքը կը հրկիզեն։
Այս որոշումին բուռն առարկութիւն կը յայտնէ Աղեքսանտրի ամենաթանկագին եւ վստահելի զօրավարը՝ Փարմենիոն, ըսելով թէ նման արարք մը կ'անարգէ պարտուողներուն զգացումները։
=== Աքամենեաններու հարստութեան անկումը ===
==== Պարսկական երբեմնի կայսրութեան գլխաւոր քաղաքներուն գրաւումը ====
Աղեքսանտր կը հետապնտէ Դարեհը․ նպատակն էր կենդանի գերել երբեմնի հզօր արքան։ Յառաջխաղացքի ճամբուն, առանց դիմադրութիւն գտնելու, կը գրաւէ Փասարկատա հին մայրաքաղաքը, (այժմ Իւնեսքոյի ժառանգութեան ցանկին մէջ) Pasargadae Pâthragâda։ Հոն կը գտնէ ուրիշ 6․000 դալանտօ։ Նաեւ կ'այցելէ Կիւրոսին դամբանը․ իբրեւ յարգանքի տուրք (պատանի, անոր մասին կարդացած էր Քսենոֆոն զօրավարին «Քիրու Փետիա» գործը Κύρου παιδεία- թարգմ․՝ Կիւրոսի Դաստիարակութիւնը. կը հրամայէ դամբանին ներքին մասը պատշաճ ձեւով զարդարել։
Բանակը երկու ամիս հանգստանալէ ետք, Աղեքսանտր կը քալէ դէպի Մարաստան Media, ուր կը գտնուի Էքդավանա քաղաքը (այսօրուան Համատան)։ Զայն գրաւելով՝ անոր ձեռքը կ'անցնին Պարսկական կայսրութեան բոլոր իշխանութիւնները։ Աղեքսանտր հասած էր իր նպատակին․ արշաւանքը վերջացած կը նկատուի։ Սակայն Դարեհ անյայտ էր։
Աղեքսանտր կը ծրագրէ արշաւանքը շարունակել մինչեւ Դարեհը գերի բռնէ։ Յոյն դաշնակիցներուն պարտականութիւնը վերջացած ըլլալով, փափաքողները Յունաստան կը վերադառնան, ուրիշներ ալ կ'ուզեն հետեւիլ անոր յաջորդ արշաւանքին։ Աղեքսանտր, պարսկական ամբողջ գանձին փոխադրութիւնը դէպի Էքդավանայի աքրոփոլին, Փարմենիոնին կը վստահի։ Իսկ գանձին պահպանումը իր մանկութեան ընկերոջ Արփալոյին կը յանձնէ, 6․000 պահակներով։ Փարմենիոն Մարաստան կը մնայ, որովհետեւ իր պատասխանատուութիւնն էր պահպանել Աղեքսանտրի թիկունքը։
==== Դարեհի հետապնդումը ====
Աղեքսանտր Դարեհին հետապնդումը կը շարունակէ․ Մարաստանէն կ'անցնի Պարթեւաստան։ Երբ Կասպիցի Դարպասները կը հասնի (Կասպից Ծովուն հարաւ արեւելքը), կ'իմանայ թէ Պակդրիոյ Bactria (արաբ․՝. باختر) սատրապը՝ Պեսոս Bessus, Դարեհը ձեռբակալած է եւ մնացեալ սատրապներուն կողմէ Պարսկաստանի թագաւոր հռչակուած է։
Աղեքսանտր կ'որոշէ փոքրաթիւ պահակագունդով հետապնդել Պեսոսը եւ Դարեհը ողջ գերի բռնել։ Դարեհի բարոյալքուած զինակիցները երբ կը տեղեկանան, թէ Աղեքսանտր սրընթաց կը մօտենայ, Պեսոս կուսակալի սադրանքով կը դաշունահարեն Դարեհը ու կը յանձնուին յուսալով յաղթողին բարեգթութեան։ Աղեքսանտր Դարեհը պատշաճ յուղարկաւորութեամբ հողին կը յանձնէ, իսկ անոր դաւաճան զինակիցները անողորմ մահապատիժի կ'ենթարկէ։
=== Դարեհի մահուան հետեւանքները Ք․ա․ 330 -327 ===
==== Զինուորական կարգաւորումներ․ Աղեքսանտրի վարած քաղաքականութիւնը Կեդրոնական Ասիոյ տարածքին ====
Դարեհի մահը կը յառաջացնէ հսկայ կայսրութեան վերակազմակերպումը։ Աղեքսանտր, հաստատելու համար իր իշխանութիւնը եւ պահպանելու նորաստեղծ կայսրութեան հսկողութիւնը, Պեսոսին եւ անոր կողմնակից ու Դարեհի սպանութեան հետ կապ ունեցող սատրապներուն դէմ կը շարժի։ Կը տեղեկանայ թէ Պեսոս, իր երկիրը պաշտպանելու եւ Ասիոյ տիրանալու համար կը կազմակերպէ զօրաւոր ազգային բանակ մը։ Այս պատճառներու բերումով, Աղեքսանտրի արշաւանքին պարագաները կը փոխուին։ Ան, որպէսզի յաջողի արշաւանքին դէպի արեւելք շարունակութիւնը, հարկ կը տեսնէ վստահիլ Դարեհի հաւատարիմ գործակիցներուն եւ զինակիցներուն։
Թշնամիին լեռնային ռազմական դիրքը Աղեքսանտրը կը պարտադրէ զօրքը վերակազմելու․ աւելի դիւրաշարժ բանակ մը, որպէսզի կարողանայ միաժամանակ կատարել իրարմէ անջատ մարտական գործողութիւններ։ Մակեդոնական փաղանգը կը բաժնուի աւելի փոքր մասերու, իսկ հեծելազօրքը երկու մասի եւ կը միախմբուի հեծեալ նետարձակողներու եւ նիզակարձակողներու թեթեւ խումբերուն հետ, ըստ պարսկական օրինակին։
Յունաստանէն եւ Փոքր Ասիայէն մարտական թարմ ուժեր կը հասնին եւ կը փոխարինեն բանակին կորուստները (գլխաւորաբար Յունաստան վերադարձողներ)։ Կ'օգտագործուի տեղացիներուն հեծելազօրքը։ Այս փոփոխութիւնները յաջորդաբար կը կատարուին։ Աղեքսանտրի բանակը, դէպի Հնդկաստան արշաւանքի սեմին, բոլորովին նոր դիմագիծ մը կը ստանայ։
Բանակին կազմակերպման փոփոխութիւններէն զատ, Աղեքսանտր երկարաձիգ Ժամկէտով կարեւոր քաղաքականութիւն մը կը կիրարկէ․ նոր քաղաքներու հիմնումը՝ առաջինները Ասիոյ հողին վրայ։ Այս քաղաքներուն դիրքին ընտրութիւնը, պատմաբաններէն եւ ռազմագէտներէն «հանճարեղ» կը նկատուի։
=== Արշաւանք դէպի Հնդկական Կովկաս ===
Պեսոսի դէմ արշաւանքը, Աղեքսանտրի առիթը կու տայ Կեդրոնական Ասիան շրջելու․ Մարաստան, Պարթեւաստան, Արիա Areia Ἀρ(ε)ία արեւմտեան Աֆղանիստան, Տրանկիանա Drangiana՝ (արեւելեան Պարսկաստան), Արաքոսիա Arachosia (հարաւային եւ կեդրոնական Աֆղանիստան), Պակդրիա (այժմ՝ հիւսիսային եւ կեդրոնական Աֆղանիստան) եւ Սքիթիա Scythia (Պարսկաստանի արեւելքը եւ հիւսիսը՝ Կասպից Ծովու արեւելքը եւ հիւսիսը)։ Աղեքսանտրիա անունով նոր քաղաքներ կը հիմնէ․ օրինակ, Աֆղանիստանի Աղեքսանտրիան այժմ՝ Քանտահար Qandahar, Տաճիկիստանի Աղեքսանտրիա Էսխադի (թարգմ․՝ Ամենահեռու) Ἀλεξάνδρεια Ἐσχάτη-Alexandria Eschate։
Նաեւ, մէկ կողմ կը դրուին Մակետոնական/յունական բարքերն ու սովորութիւնները եւ արեւելեան՝ յատկապէս պարսկականը կ'իւրացուին։ Սակայն, ամենակարեւոր պաշտօնները կը վստահի իր ամենամօտիկ ընկերներուն եւ մարտընկերներուն՝ Իֆեստիոն Héphestion՝ հազարապետի տիտղոսը (2-րդ պետութեան կարգի) եւ Արփալօ Harpale՝ կայսրութեան գանձապահը։
==== Արեւելեան սատրապութիւններուն հպատակումը ====
Ք․ա․ 329-ի գարնան, Աղեքսանտր Հնդկական Կովկաս կը հասնի, ուր կը հիմնէ Աղեքսանտրիա մը եւս։ Պեսոս կը յաջողի հեռանալ, կ'անցնի Ամու-Տարիա Amu Darya գետը, կը հրկիզէ նաւերը եւ կը հաստատուի Սոկտիանայի Sogdia Նաֆթաքա քաղաքը։ Աղեքսանտր զայն կը հետապնդէ եւ Պտղոմէոս զօրավարը անոր դէմ կը ղրկէ։ Ան, գերի կը բռնէ Պեսոսը եւ Աղեքսանտրին կը յանձնէ։ Աղեքսանտր զայն սպաննել կու տայ եւ յառաջխաղացքը շարունակելով կը հասնի Սամարղանտ մայրաքաղաքը, ապա Դաշքենտ (երկու քաղաքներն ալ այժմ Ուզպեքիստանի գլխաւոր քաղաքներէն են)։
Կը յաջորդէ մեծ ապաստամբութիւն մը Պակդրիոյ եւ Սոկտիանայի մէջ․ այս ապստամբութեան առաջնորդն էր Սոկտիանայի բանակի զօրավարներէն՝ Սփիդամենիս Spitamenes։ Աղեքսանտր այս ըմբոստութիւնը* ոչ միայն շատ դժուարութեամբ կ'ընկճէ, այլ նաեւ կը կորսնցնէ Մակետոնական ամբողջ զօրագունդ մը Փոլիդիմիդօ գետի ափերուն (այժմ՝ Սարաուհսան գետ)։
Հնդեւրոպական ծագում ունեցող ռազմատենչ պակդրիացի ու սոկտիանացի ժողովուրդներու ընդվզումը Աղեքսանտրի դէմ հայրենական պատերազմի կը վերածուի․ երկու տարիով Աղեքսանտրի հետագայ յառաջխաղացման թափը կը կասեցնեն եւ աննախադէպ կորուստներու կը յանգեցնեն։ Այդ ժողովուրդները իրենց լեռնային բերդերէն կ'իջնէին ու հարուածելով Մակետոնական բնակավայրերը, կայծակնահար՝ կ'անհետանային։Այս ռազմական գործողութիւններուն ընթացքին Աղեքսանտր Սիր-Տարիա (պատմ․ անունը՝ Յաքսարդես, Jaxartes հին յուն․՝ Ἰαξάρτης) գետը կը հասնի, ուր կը հիմնէ իր անունով կոչուած քաղաքներէն ամենահեռաւորը՝ Աղեքսանտրիա Էսխադի (թարգմ․՝ Ամենահեռու)․ այժմ՝ Տաճիկիստանի Խոճէթ շրջան։ Ապա, Հիմալայեան լեռնաշղթային սառած գագաթներէն զուգահեռ անցնելով, Հնդկաստան կը հասնի Խայպեր Անցքին Khyber Pass միջոցաւ։
===== Առանձին պատմութիւն =====
Առանձին պատմութիւն է Սոկտիանական ուղղաձիգ ժայռի Sogdian Rock պաշարումը։ Անոր գագաթին ամրացուած են Օքսիարթ Oxyartes պարսկ․՝ وخشارد (Vaxš-ard) տեղացի զօրապետին ընտանիքը եւ ապստամբներ։ Աղեքսանտրի զինուորները կը յաջողին «անձեռնմխելի» ժայռը մագլցիլ։ Զօրապետը Մակետոնացիներուն ռազմարուեստը տեսնելով, կը հիանայ, դիմադրութիւնը կը դադրեցնէ եւ զանոնք խնճոյքի կը հրաւիրէ։ Կերուխումի ժամանակ, Աղեքսանտր կը սիրահարուի զօրապետին աղջկան՝ Ռոքսանային։ Ամուսնութիւնը Ռոքսանայի հետ, պատմաբաններուն համար, մեծ քաղաքական մտադրումով եղած է, քանի որ Աղեքսանտր վերջնականապէս կը լուծէ անհնազանդ Պակդրիայի ու Սողտիանայի խնդիրները։
=== Ներքին հարցեր, բանավէճեր ===
Ք.ա. 330-ի աշնան Աղեքսանտր առաջին բախումը կ'ունենայ Մակետոնացի զինակիցներուն հետ։ Անոնց դժգոհութեան պատճառները բաւական էին։ Հիմնական երեք պատճառները հետեւեալներն են։ Առաջինը, պատերազմի շարունակութիւնն էր․ հոգնատանջ զօրքը իր առաքելութիւնը աւարտած կը նկատէ եւ Աղեքսանտրի արշաւանքը շարունակելու տենդը իրեն համար այլեւս անհասկանալի կը թուի։ Երկրորդ պատճառը՝ Աղեքսանտրի ու անոր շրջապատին ցուցադրական ու լրբաբարոյ ապրելակերպը։ Երրորդ՝ Աղեքսանտր հետզհետէ կը հեռանայ հայրենակից Մակետոնացիներէն ու կը նախընտրէ երբեմնի «բարբարոս» (յոյները նախքան արշաւանքը այդպէս կ'որակէին պարսիկները եւ ընդհանրապէս արեւելքի կամ իրենց անծանօթ ազգերը) պարսիկներու շրջապատը։
Աղեքսանտր քաջ կը գիտակցի, որ այս հսկայ երկիրը անհնար էր հնազանդութեան մէջ պահել միայն սակաւաթիւ յունամակեդոնական ուժերով։ Անոր անհրաժեշտ էր երկրի բնակչութեան, յատկապէս տեղական ազնուականութեան աջակցութիւնը, որ հակառակ Դարեհի տարած պարտութեան, երկրին մէջ տակաւին ամուր դիրքեր ունէր։ Անկէ դուրս, Աղեքսանտր կ'որդեգրէ մէկ քաղաքականութիւն՝ զինք ներկայացնել իբրեւ Աքամենեաններու թագաժառանգ։ Եւ այդպիսին ըլլալով, ան կ'ընդօրինակէ պարսկական արքունիքին բնորոշ ապրելակերպը։
Ազատամիտ յոյներուն եւ Մակետոնացիներուն համար, Աղեքսանտրի շրջապատին մէջ արմատաւորուած արեւելեան շողոքորթութիւնն ու ստրկամտութիւնը անհանդուրժելի կը նկատուին։ Աղեքսանտր իրազեկ էր այդ տրամադրութիւններուն, ու երբ իր մտերիմներուն շրջապատին մէջ դաւադրութիւն կը բացայայտուի, ան առանց վարանումի մահապատիժի կ'ենթարկէ անջատ դէպքերու ընթացքին, իր անմիջական շրջակայքէն զինակիցներ, որոնց մէջն էր նաեւ իր հռչակաւոր տարեց հրամանատար՝ Ղաւղամիլայի հերոս՝ Փարմենիոն Parmenion (Ք․ա․ 330), ինչպէս նաեւ արշաւանքին պաշտօնական պատմաբան եւ Արիստոթելին քեռորդին ու աշակերտ Քալիսթենին Callisthenes (Ք․ա․ 327), նոյնպէս՝ Ֆիլօդաս Philotas (Ք․ա․ 330), Քլիդոս Cleitus the Black (Ք․ա․ 328)։
=== Գաղութներու Հիմնադրութիւն ===
Իր ապագայ կայսրութեան ենթակառուցուածքները զարգացնելու նպատակով, Աղեքսանտր արշաւանքին սկիզբէն, առաջին յաջողութիւններէն իսկ, կը հիմնէ շարք մը քաղաքներ, որոնց իր անունը կու տայ։ Այդպէս հին աշխարհի քարտէսին վրայ, Փոքր Ասիայէն մինչեւ Եգիպտոս եւ Պարսկական վաղեմի կայսրութեան ամբողջ տարածքին կը յառաջանան բազմաթիւ «Աղեքսանտրիաներ»։
=== Կացութիւնը Յունաստանի մէջ ===
Աղեքսանտր երբ արեւելեան արշաւանքը կը սկսի, Անտիփադրոս զօրավարին կը վստահի Յունաստանի խնամապետութիւնը։ Աղեքսանտրի բացակայութեան Յունաստանի մէջ խաղաղութիւն կը տիրէ, ի բացառեալ Ք․ա․ 331 Սփարդացիներու թագաւորին՝ Աղիս Գ․ Agis III Ἄγις ապստամբութենէն։ Անտիփադրոս Մեկալոփոլիի ճակատամարտին Battle of Megalopolis կը յաղթէ ու կը սպաննէ զայն։ Նաեւ կը շարունակուին վէճերը Անտիփադրոսի եւ Աղեքսանտրի մօր՝ Ողիմպիատայի միջեւ․ իւրաքանչիւրը միւսին դէմ Աղեքսանտրին նամակներով կը գանգատի։
Յունաստան Մեծն Աղեքսանտրի արշաւանքներուն ընթացքին բարգաւաճ շրջան մը կ'անցընէ։ Աղեքսանտր պարբերաբար մեծ գումարներ կը ղրկէ, ինչ որ կ'ոգեւորէ տնտեսութիւնը եւ Կայսրութեան տարածքին առեւտուրը կը զարգանայ։
Սակայն, Աղեքսանտրի անդադար պահանջը՝ ջոկատներ ուղղարկելու՝ վերանորոգելու համար արեւելեան արշաւանքին բանակը եւ Մակեդոնացիներուն արտագաղթը դէպի նուաճած տարածքները, կը սպառեն Մակեդոնիան։ Այս տկարութիւնը, յետ Ալեքսանտրի տարիներուն աւելի կը զգացուի եւ ի վերջոյ, Մակետոնական Գ․ Պատերազմէն ետք, Հռոմի կը հպատակի, Ք․ա․ 171 - 168։
== Հետագայ Արշաւանքներ ==
Արեւելեան սատրապութիւններուն հպատակումէն ետք, Ալեքսանտր յաջորդ արշաւանքներուն նախապատրաստական աշխատանքներ կը տեսնէ։ Առաջնահերթութիւն ունէր Հնդկաստանի արշաւանքը։
=== Հնդկաստանի արշաւանքին նախապատրաստութիւնը ===
Հետագայ արշաւանքներու ծիրէն ներս, Աղեքսանտրին համար անյետաձգելի էր Հնդկաստան ներխուժումը․ կը մերժէ դաշնակից Խորասանի (պարս․՝ خراسان - Xorâsân) Ֆարասման թագաւորին առաջարկը արշաւելու Պոնտոս (հին յունական գաղթօճախ-թագաւորութիւն, Փոքր Ասիոյ հիւսիս արեւելք, Սեւ Ծովուն հարաւ արեւելեան ափերուն)։ Պատճառները հետեւեալներն են.
Այդ օրերուն, Հնդկաստան կը համարուէր Ասիոյ ծայրամասը (աւելի փոքր տարածութեամբ քան այսօր)։ Անոր նուաճումով, Աղեքսանտր կը հաւատար (ըստ Առիանոսին, թէ պիտի ապահովէր արեւելեան սատրապութիւնները հաւանական ներխուժումէ կամ՝ դասալքութենէ։ Ան ծանօթ էր Հնդկաստանի հարստութեան, ինչպէս նաեւ անկէ ապագային քաղուելիք տնտեսական օգուտներուն։ Նաեւ, Աղեքսանտրի փափաքը՝ իբրեւ Մեծ Թագաւոր, գրաւել էր Դարեհի հպատակած երկիրները եւ իր իրագործումներով դառնալ Պատմութեան ախոյեանը։ Վերջապէս իբրեւ Արիստոթելին աշակերտը, կիրքը ունէր նոր երկիրներ գտնելու, ընդլայնելու այդ ժամանակի աշխարհագրական գիտելիքները, կ'ուզէր ստուգել, եթէ Հինտու գետը կը նոյնանար Վերին Նեղոսին հետ եւ եթէ Հնդկաստան կը միանար Եթովպիոյ. կ'ուզէր հետեւիլ նաեւ Հերակլէսի ու Տիոնիսոսի հետքերուն՝ քալել հրաշքներու երկիրը։
Ըստ Պլուտարխոսի (Փլուտարխոս), Աղեքսանտր կը սկսի հաւատալ, թէ իր առաքելութիւնն է քաղաքակրթել եւ միատեղել ազգերը, հիմնելով տիեզերական արդար պետութիւն մը․ այս նպատակին համար, Հնդկաստանի գրաւումը վճռական քայլ մըն էր իրեն համար։
Աղեքսանտր կ'իմանայ, թէ Հնդկաստան հասանելի է Քոֆինա գետի հովիտէն (այժմ Քապուլ, Աֆղանիստան), թէ Հինտու գետէն անդին կան շատ ուրիշ մեծ գետեր, սակայն չի գիտեր եթէ անոնք առաջինին մէջ կը թափին։ Կը տեղեկանայ Հնդկաստանի քաղաքական կացութեան․ հնդիկները բաժնուած էին բազմաթիւ մեծ պետութիւններու, յաճախ իրարու դէմ կը կռուէին եւ կռիւներու ընթացքին բազմաթիւ փիղեր կը գործածէին։ Մասնաւորաբար, կ'իմանայ, թէ Հինտու Indus, Sindhu եւ Իտասփի (կամ՝ Հիւտասփի) Hydaspes գետերուն միջեւ տարածուած երկրին ԹաքսիլիսTaxiles Tαξίλης թագաւորը, Փորօ* (սանսգր․՝ पुरूवास Փուրուվաասա, հին յուն․՝ Πῶρος) թագաւորին թշնամին էր եւ Մակեդոնացիներուն հետ դաշնակցիլ կ'ուզէր։
Փորօ՝ Իտասփի եւ Աքեսինի գետերուն միջեւ տարածուած երկրին թագաւորը, այսօրուան Փանճապին Punjab։
==== Բանակին վերակազմութիւնը ====
Աղեքսանտր կը գիտակցի, թէ գալիք արշաւանքի ընթացքին պիտի դիմագրաւէ երկարատեւ ու դժուար յառաջխաղացքներ, գետեր եւ բերդեր, ուր պահակագունդեր պիտի ձգէ։ Արդէն թեսալական (Թեսալիա, շրջան կեդրոնական Յունաստանի) հեծելազօրքը եւ մնացեալ յոյներուն մեծ մասը Յունաստան վերադարձած էին, իսկ վեթերան Մակետոնացիներէն եւ վարձկաններէն շատեր գրաւուած երկիրներուն պահակագունդերուն մաս կը կազմէին։ Այս պատճառով, բանակին թիւը կ'աւելցնէ եւ զայն աւելի դիւրաշարժ կը դարձնէ։ Բանակին վերանորոգման կը սատարեն Մակետոնիայէն հասած հետեւակ ուժեր եւ հեծելազօրք, յոյն վարձկաններ, ինչպէս նաեւ Ասիացի զինուորներ՝ հեծեալներ, հեծեալ նետարձակողներ ու նիզակաձիգեր։ Գետերը կտրելու, անցնելու համար, Գարիայէն Caria (յունական գաղթօճախ-երկիր Փոքր Ասիոյ հարաւ արեւմտեան շրջանը), Կիպրոսէն, Փիւնիկէէն եւ Եգիպտոսէն կը ներառնուին նաւագործներ եւ թիավարողներ։
Արշաւախումբին այս նոր մարմինը հեռու էր նախկին բանակին ազգային եւ լեզուական համասեռութենէն, սակայն շնորհիւ Մակետոնացի հրամանատարներուն ճարտարութեան եւ Աղեքսանտրի գերազանց առաջնորդութեան՝ գործունեայ կը դառնայ։
=== Աղեքսանտրի անցքը Քոֆինա գետէն եւ Հինտու գետ հասնիլը ===
Ք․ա․ 327-ին, կը սկսի Մակետոնական բանակին արշաւանքը Հնդկաստանի թերակղզիին գրաւման համար։ Աղեքսանտր Պակդրիա կը ձգէ Ամինտաս Αμύντας, Amyntas (son of Arrhabaeus) զօրավարը եւ ճեղքելով Աղեքսանտրիա քաղաքը կը հասնի Քոֆինա գետը, ուր բանակը երկու մասի կը բաժնէ․ Իֆեսդիոնան Փերտիքային հետ կարճ ճամբուն կը հետեւին՝ Քոֆինա գետին հովիտէն անցնելու եւ պատրաստելու Աղեքսանտրին յառաջխաղացքը Հինտու գետէն։ Իսկ ան, բոլորովին տարբեր՝ լեռնային յառաջխաղացքով կը յառաջանայ, որպէսզի արշաւախումբին բուն մարմինը պահպանէ հաւանական որոգայթներէ։ Այս յառաջխաղացքին ընթացքին, երեք իրերայաջորդ կռիւներէ ետք, կը հպատակեցնէ Ասփասիաներուն երկիրը․ օրինակ դառնալու համար մնացեալ շրջանին՝ գետնին հաւասար կը դարձնէ առաջին քաղաքը, որ դէմը կը կենայ, կը բնաջնջէ՝ անոնք, որոնք չեն յաջողիր փախչիլ։
Ապա, կը հասնի Ասաքիներուն Aśvaka երկիրը․ շրջանին ամենահզօր հնդիկներուն։ Կը պաշարէ Մասակա մայրաքաղաքը, (այժմ՝ Չակտարա, Փաքիստան)։ Քաղաքէն դուրս տեղի ունեցած կռիւին, ասաքիները կը պարտուին, իսկ մէկ շաբթուան պաշարումէն ետք, մայրաքաղաքին պաշարեալները բանակցութիւններ կը խնդրեն։ Աղեքսանտր հնդիկ վարձկաններուն հետ կը բանակցի եւ զանոնք կը համոզէ քաղաքէն մեկնիլ․ սակայն, իրիկունը զանոնք կը շրջապատէ եւ կ'ոչնչացնէ (այս պատահարը, Մեծն Աղեքսանտրի արշաւանքներուն պատմութեան էջերուն սեւ արատը կը համարուի)։ Ք․ա․ 327-ի ձմեռէն մինչեւ 326-ի գարնանամուտ կը յաջողի գրաւել Աօռնոս Ժայռը Άορνος Πέτρα, Aornos․ այս շրջանի նուաճումը անոր կու տայ Անպարտ Նուաճողի համբաւը։
Ք․ա․ 326-ի գարնան, Հինտու գետը կը հասնի, ուր կը հանդիպի զօրքին մնացեալ բաժինին․ Աղեքսանտրին զօրքը Հինտու գետը (գետին կեդրոնական աւազանին շրջանը) կ'անցնի շնորհիւ Իֆեստիոնայի կառուցած կամուրջին (այդ ժամանակաշրջանին համար, արհեստագիտութեան գլուխ գործոց մը) եւ փոքր նաւակներուն միջոցաւ։
=== Յառաջխաղացքը Հինտու գետէն մինչեւ Իֆասի գետ ===
Աղեքսանտր նախքան յառաջխաղացքը, գետափի երկայնքին փառաւոր զոհաբերութիւններ եւ հեծելարշաւներ կը կազմակերպէ։ Հինտու գետին դիմացի ափը անցած, այդ շրջանին դաշնակից երկրին թագաւորը՝ Թաքսիլի զայն պատիւներով կը դիմաւորէ ԹաքսիլաTaxila մայրաքաղաքին մէջ (ներառնուած է ԻՒՆԵՍՔՕ-ի Համաշխարհային Ժառանգութեան ցանկին մէջ)․ հարուստ քաղաք եւ Հինտուիզմի կեդրոն։ Աղեքսանտր մեծ գումարով կը պարգեւատրէ Թաքսիլին իր կատարած ծառայութիւններուն համար, զայն հարկատու կը դարձնէ եւ մայրաքաղաքին մէջ պահակագունդ մը կը ձգէ, ինչպէս նաեւ՝ գիտնականներ։ Վերջինները, կը սկսին ուսումնասիրել Հնդկաստանի բուսականութիւնը եւ կը տպաւորուին կիսամերկ միաբաններէն, որոնց «մերկիմաստակ - γυμνοσοφιστάς» անունը կու տան։ Ալեքսանտր անոնց քով, Օնիսիքրիտոս Onesicritus - Ὀνησίκριτος պատմաբանը կը ղրկէ զանոնք ճանչնալու եւ իրենց հետ զրուցելու համար։ Միաժամանակ, շրջանի երկիրներէն դեսպաններ կը ժամանեն Թաքսալա, բացի՝ յանդուգն Փորոյէն, որ լուր կը ղրկէ, թէ՝ բանակով մը Ալեքսանտրին Իտասփի (կամ՝ Հիւտասփի) գետի ափին կը սպասէ։
Աղեքսանտր Իտասփի գետը անցնելու համար, զինուորներ կը ղրկէ՝ բերելու Հինտու գետը անցնելու ատեն գործածուած նաւերուն անջատ մասերը։ Ան կը շարունակէ յառաջխաղացքը դէպի Իտասփի։ Ք․ա․ 326 Յուլիս ամսուան մէջ Աղեքսանտրի բանակը կը յաջողի գետը անցնիլ։ Փորոյին բանակը կը հաշուէր 4․000 հեծեալ, 300 մարտակառք, 200 փիղ եւ 30․000 հետեւակ։ Մակետոնացիներուն բանակը թիւով քիչ՝ 15․000 հետեւակ եւ 5․000 հեծեալ, դիւրութեամբ կը յաղթէ։ Աղեքսանտր սակայն, պատուով կը վարուի պարտուած Փորօ թագաւորին հետ, անոր կ'արտօնէ շարունակել թագաւորել, Թաքսիլիին հետ կը հաշտեցնէ եւ իր դաշնակիցը կը դարձնէ (այդ օրերու պատմաբանները կը վկայեն, թէ Աղեքսանտր վեհանձութեամբ կը վարուի անոր հետ, որովհետեւ կը հիանայ Փորոյին հպարտ կեցուածքին վրայ)։
Աղեքսանտր Իտասփի գետի ափերուն (հիւսիս արեւմտեան Հնդկաստան) երկու քաղաք կը հիմնէ․ Նիքէա Աղեքսանտրիա Nicaea Alexandria - Αλεξάνδρεια Νίκαια, ի պատիւ տարած յաղթանակին եւ Աղեքսանտրիա Վուքեֆալա Alexandria Bucephalous կամ՝ Bucephalia, հոն մահացած իր սիրելի ձիուն յիշատակին։ Քիչ ետք, սիրելի շունն ալ՝ Փերիդաս Peritas - Περίτας կը մահանայ եւ անոր յիշատակին համար քաղաք մը եւս կառուցել կու տայ։ Քաղաքներուն կառուցման հսկումը կը վստահի Քրաթերոսին եւ ան կը շարունակէ յառաջանալ դէպի Աքեսինի եւ Իտրաօդի (այժմ՝ Րավի) գետերը։ Յառաջխաղացքը շարունակելու ընթացքին կը խեղդէ Ասփասիաներուն ապստամբութիւնը եւ իրեն կը հպատակեցնէ այդ շրջանին մէջ բնակող Քաթէի ժողովուրդը։
Աղեքսանտր կը փափաքի անցնիլ Իֆասի գետը եւ հետազօտել գետէն անդին տարածուող անապատը, սակայն կը հանդիպի զինուորներուն բուռն հակազդեցութեան։ Զինուորները, մարմնապէս եւ հոգեպէս յոգնած, կը հաւաքուին ու կը բողոքեն իրենց թագաւորին եւ զօրավարին, թէ այլեւս չեն ուզեր շարունակել։
== Արեւելեան արշաւանքներուն վախճանը ==
Աղեքսանտր տեսնելով բանակին չկամութիւնը շարունակելու, Ք․ա․ 326-ի աշնան, կ'որոշէ վերադառնալ։ Զօրքը գետը կ'անցնի եւ հոն Աղեքսանտր կը հիմնէ բոլոր Աղեքսանտրիա քաղաքներուն ամենարեւելքը գտնուող՝ Իֆասիին Աղեքսանտրիան Αλεξάνδρεια επί του Ύφαση.
Վերադարձի ծիսական արարողութիւնները կատարելէ ու կառուցելէ ետք 12 փառաւոր սիւներ՝ ձօնուած Ողիմպոսի ամէն մէկ աստուծոյ, զօրքը մասերու կը բաժնէ եւ Նիքէա ու Վուքեֆալա կը վերադառնայ։
=== Հինտու գետի աւազանին նուաճումը ===
Աղեքսանտր դէպի Բաբելոն վերադարձը ապահովելու համար, կ'որոշէ Հինտու գետի աւազանին նուաճումը՝ հարաւ իջնելով։ Կառուցել կու տայ 1․000 նաւերէ բաղկացած նաւատորմ մը եւ Ք․ա․ 326-ի Նոյեմբերին, զօրքին մէկ մասը նաւերով կը հետեւի Իտասփի, ապա Աքեսինիս Ακεσίνης (կամ՝ Չենապ Chenab) եւ վերջապէս Հինտու գետերուն հոսանքը դէպի հարաւ՝ ծով։ Իսկ բանակին մնացեալ բաժինը հետիոտն դէպի հարաւ կ'ուղղուի գետին երկու ափերէն։ Նաւատորմը կ'առաջնորդէ Նէարխոս, իսկ նաւազները գլխաւորաբար փիւնիկեցիներէ եւ յոյներէ կը բաղկանային։ Աղեքսանտրի բանակը մէկ կողմէ գետերէն նաւարկելով եւ միւս կողմէ անոնց ափերէն յառաջանալով կը հասնի Մալհիներուն երկիրը Malhi Μαλχί (այժմ՝ Միւլդան Multan)։ Ք․ա․ Նոյեմբեր 326-էն մինչեւ 325-ի գարունը կը տեւեն շրջանը գրաւելու արշաւանքները։ Տեղի կ'ունենան երեք հանգրուաններով բախտորոշ ճակատամարտեր․ վերջինին՝ Մալհիներուն քաղաքին պաշարման ընթացքին Mallian campaign, Siege of the citadel Մեծն Աղեքսանտր ծանրօրէն կը վիրաւորուի․ զինուորները քաջալերելու համար, անոնցմէ առաջ պարիսպին գագաթը կը հասնի մինակ, երկու զինակիցներով եւ թշնամիին թիրախ կը դառնայ։ Բուժումը բաւական երկար կը տեւէ։
Աղեքսանտր Մալհիներու երկրին գրաւումէն ետք, իր անունով քաղաքներ կառուցել կու տայ եւ ինք, փոքր բանակով Հինտու գետին արեւելեան աւազանը կը հետազօտէ։
Ք․ա․ 325-ին Մեծն Աղեքսանտր Աքեսինի եւ Հինտու գետերուն կցակէտին, կը հիմնէ Հինտուին Աղեքսանտրիան, ուր առաւելաբար բանակի անդամներէն Թրակիացիներ կը հաստատուին։
=== Վերադարձի ճամբան ===
Աղեքսանտր զօրքին վերադարձը հետեւեալ կերպով կը կազմակերպէ․-
Զօրքը երեք մասի կը բաժնէ։
Առաջինը, Քրադերոս զօրավարին հրամանատարութեամբ, կ'ուղղուի դէպի Աղեքսանտրիա Արաքոսիա Alexandria Arachosia - Αλεξάνδρεια Αραχωσίας այժմ՝ Քանտահար Kandahar, կը ճեղքէ Էդիմանտրոյի աւազանը եւ Քարմանիա Kerman Province կը հասնի, ուր Աղեքսանտրին կը սպասէ։
Երկրորդը, նաւատորմը, ծովակալ Նէարխոսի առաջնորդութեամբ, Պարսից Ծոցին ափերը հետազօտելով Աղեքսանտրիա Շոշ քաղաքը կը հասնի։
Բանակին երրորդ մասը, Աղեքսանտրի ղեկավարութեամբ, Ք․ա․ Օգոստոս 325-ին Փադդալայէն ճամբայ կ'ելլէ Կետրոսեան Անապատը Gedrosia անցնելու նպատակով։ Առաջին 60 օրերու ընթացքին, մինչեւ Կետրոսիոյ մայրաքաղաքը՝ Փուրա հասնի, մեծ դժուարութիւններու դէմ յանդիման կու գայ․ սաստիկ տաք էր եւ ջուրի պակաս կար։ Մեծ թիւով զինուորներ կը կորսնցնէ։ Վերջապէս Քարմանիա կը հասնի, ուր Քրադերոսին կը հանդիպի։ Հոն նաեւ, Նէարխոսը կը ժամանէ եւ տեղեկութիւններ կու տայ իր ընթացքին շուրջ, ապա կը շարունակէ ու նաւատորմով կը հասնի Տիգրիսի գետաբերանը։Աղեքսանտր, իր բանակին փոքր մասով մը կը հասնի Պերսեպոլիս։ Հոն սատրապ կը նշանակէ Փեւքեսդան*։
Փեւքեսդան Մալհիներուն քաղաքի պաշարման ընթացքին, Մեծն Աղեքսանրտը մահէ կ'ազատէ։Ք․ա․ 324-ի գարնան, Մեծն Աղեքսանտր, Շոշ քաղաքին մէջ, Պարսկաստանի նուաճումին առիթով տօնակատարութիւններու ընթացքին, Մակետոնացիներուն եւ Պարսիկ կիներուն միջեւ ամուսնութիւններ կը կազմակերպէ։ Ինք, կնութեան կ'առնէ (իբրեւ իր երկրորդ կողակիցը) Դարեհին դուստրը՝ Սդադիրան։ Կը փակէ յոյն զինուորներուն պարտքերը՝ 20․000 դալանտօ եւ նուէրներ կը բաժնէ։ Շրջանի սատրապները Աղեքսանտրին 30․000 պարսիկ պատանի կը ներկայացնեն․ անոնք Մակետոնական վարկ ու բարքով մարզուած ու զինուած էին։ Աղեքսանտր զանոնք «Ժառանգներ» «Επιγόνους» կ'անուանէ։
Տօնակատարութիւններէն ետք, նոր արշաւանքներ կը կազմակերպէ։ Իֆեսդիոնային Պարսից Ծոցի ափերը հետազօտելու կը ղրկէ, մինչ ինք ընտրեալ ուժերով դէպի ծով կ'ուղղուի։ Օփիս (կամ՝ Ովփիս) քաղաքէն Opis Ὦπις (այսօրուան Պաղտատի մօտ, Տիգրիսի ափերուն) կը յայտարարէ, թէ հայրենիք կը վերադառնան տարեցներն ու վիրաւորները եւ թէ՝ արշաւանքները պիտի շարունակուին։ Զինուորները կը հակազդեն այս որոշումին, նաեւ այդ բանին, թէ բանակին ասիացի զօրագունդերուն յաւելեալ իրաւասութիւններ տրուած են․ ինք կը հակադարձէ՝ երկար ճարախօսութեամբ մը, որմով յոյն զինուորներուն սրտին մէջ հաւատարմութեան կայծերը «կ'արթնցնէ» եւ պարսիկ ազնուականներուն պաշտօններ բաժնելով եւ մի քանիներուն ազգական կոչելով։ Յոյն եւ Մակետոնացի զինուորները կը ստիպուին ներողութիւն խնդրել եւ անոր հետեւիլ։
== Աղեքսանտր Պարսկաստանի մէջ ==
Պարսկաստան վերադարձած, Աղեքսանտրի առաջնահերթութիւնն էր Յունաստանի քաղաքներուն հետ մերձեցում եւ կապերու սերտացում հաստատել։ Միեւնոյն ժամանակ, զբաղելով քաղաքական ու տնտեսական հարցերով, ան կը յայտնաբերէ, որ իր բացակայութեան ատեն երկրի կառավարումը թերի եղած է, կաշառակերութիւնը ծաւալած է եւ տեղի ունեցած են ազգամիջեան ընդհարումներ։ Կարգի կը դնէ հարցերը եւ կը զբաղի ապագայի ծրագիրներով։
=== Իֆեստիոնին մահը ===
Աղեքսանտր Էքդավանա կը ճամբորդէ վերստանալու համար պարսկական գանձին մեծագոյն մասը։
Հոն, ամենամօտիկ ընկերը եւ հազարապետը՝ Իֆեստիոն, կը մահանայ Ք․ա․ Հոկտեմբեր 324-ին։ Պատճառները յստակ չէին՝ հիւանդութիւն կամ թունաւորում։ Մեծ պատիւներով ու շուքերով կը կատարէ անոր յուղարկաւորութիւնը։ Սակայն, Իֆեստիոնին մահը կ'ընկճէ Աղեքսանտրի առողջութիւնը։
=== Ընդունելիութիւններ ===
Աղեքսանտր Ք․ա․ 323-ի գարնան, Բաբելոն կ'անցնի։ Ճամբան Յունաստանէն եկած դեսպանները կ'ընդունի։ Աթենացիները հակառակ անոր որ համակարծիք չէին Աղեքսանտրին եւ մնացեալ յունական քաղաքներուն վարած քաղաքականութեան, այսուհանդերձ խոհեմութեամբ կը վարուին։ Աղեքսանտր, նաեւ կ'ընդունի իր կայսրութեան սահմանակից երկիրներուն դեսպանները։
=== Ապագայի ծրագիրներ, մտադրումներ ===
Նէարխոսի ուղեւորութիւնը կ'ապացուցէ, թէ Աղեքսանտրի կայսրութեան արեւելեան մասի հաղորդակցութիւնը աւելի դիւրին կ'ապահովուի ծովային ճամբաներուն շնորհիւ։ Այսպէս, Աղեքսանտր կը հրահանգէ ուսումնասիրել սահմանակից երկիրներուն ծովերը․ հետազօտական արշաւախումբեր կը ղրկէ Կասպից Ծով (կ'ուզէ գիտնալ եթէ Կասպիցը հսկայ լիճ մըն է, ըստ իր ուսուցիչին՝ Արիստոթելին) եւ Արապիոյ ափամերձ շրջանները։ Յաջորդական հետազօտական արշաւախումբերը կը հասնին մինչեւ Կարմիր Ծով՝ Սուէզ։ Հեռատես Աղեքսանտր՝ Միջերկրական, Եգէական, Կարմիր Ծովերուն եւ Ասիոյ միջեւ առեւտուրի զարգացման առանցքային կարելիութիւնները կը նախատեսէ։
Պատմաբանները համակարծիք չեն ըլլար Աղեքսանտրի ապագայի նպատակներուն եւ ծրագիրներուն։ Շատերուն համար, ան կը մտադրէր նուաճել ու հետազօտել Միջերկրականի արեւմտեան աւազանը, յատկապէս Կարթագէնը Carthage արաբ․՝ قرطاج․ Փերտիքաս զօրավարը Աղեքսանտրի այս մտադրումը բանակին կը հաստատէ անոր մահէն ետք։ Ժամանակակից պատմաբանները, նկատի կ'առնեն թէ արկածախնդիր Աղեքսանտր կը տենչայ Արապիոյ շրջանները հետազօտել, որպէսզի վստահեցնէ կապը Բաբելոնի, Եգիպտոսի եւ Հնդկաստանի միջեւ։ Արդեօք Աղեքսանտր երկու ծրագիրնե՞րն ալ կ'ուզէր իրականացնել։
Իրողութիւնը այն էր, թէ Աղեքսանտր ծրագրած էր մեծածախս ձեռնարկներ իրագործել, ինչպէս հսկայ նաւատորմ մը կառուցել, հսկայ հիմնարկութիւններ եւ տաճարներ շինել։ Սակայն, այս բոլորը մահէն ետք կը ջնջուին, անոնց հսկայ տնտեսական պահանջքին տակ։
== Աղեքսանտրի Վախճանը ==
Ք․ա 323-ի գարնան, Աղեքսանտր Եփրատ գետի ջրանցքները կը շրջի, գետին ջուրին ողողումները կասեցնող աշխատանքներուն հետեւելու համար։
Արապիա արշաւանքին նախօրեակին, Ք․ա․ Յունիս 323-ին 2-3 խնճոյքի կը մասնակցի, որու ընթացքին իր ջերմութիւնը կը բարձրանայ։ Արշաւանքը քանի մը օրուան համար կը յետաձգուի։ Հազիւ ինքզինքը գտած, առողջութիւնը կը վատթարանայ․ այս անգամ անկարող կը դառնայ խօսելու եւ քալելու։ Լուրը կայծակի արագութեամբ բանակին մէջ կը շրջի․ զինուորները նոյնիսկ կը կարծեն, թէ ան մեռած էր։ Այս վիճակը մօտաւորապէս 10 օր կը տեւէ։ Ստիպուած, զօրավարները զինուորներուն կը թոյլատրեն անոր հրաժեշտ տալ։ Մեծն Աղեքսանտր աչքերը կը փակէ, Ք․ա․ 10-11 Յունիսի գիշերը, Բաբելոն, 32 տարեկան հասակին*։
Առիանոս Աղեքսանտրին մահուան մասին իր Անաւասիս աշխատանքին մէջ՝ գիրք 7 (7.28.1-7.29.4) այսպէս կը գրէ․- «Աղեքսանտր մեռաւ 114-րդ Ողիմպիական խաղերուն ընթացքին, երբ Աթէնքին տէրն էր Իղիսիասը։ Ինչպէս Արիստովուլոս* կը նշէ, ան ապրեցաւ 32 տարի եւ ութ ամիս ու թագաւորեց 12 տարի եւ ութ ամիս։», հին յուն․՝ բնագիրը․- «Ἐτελεύτα μὲν δὴ Ἀλέξανδρος τῇ τετάρτῃ καὶ δεκάτῃ καὶ ἑκατοστῇ Ὀλυμπιάδι ἐπὶ Ἡγησίου ἄρχοντος Ἀθήνησιν· ἐβίω δὲ δύο καὶ τριάκοντα ἔτη καὶ τοῦ τρίτου μῆνας ἐπέλαβεν ὀκτώ, ὡς λέγει Ἀριστόβουλος ἐβασίλευσε δὲ δώδεκα ἔτη καὶ τοὺς ὀκτὼ τούτους μῆνας․․․ »։
Արիստովուլոս Aristobulus of Cassandreia․ յոյն պատմաբան, Աղեքսանտրի արշաւանքներուն ընկերակցող պատմաբաններէն էր։
=== Աղեքսանտրի դամբանը ===
Մեծն Աղեքսանտրի մարմինը կը մաքրեն, կը զմռսեն (Եգիպտոսի Փարաւոններուն ձեւով) եւ կ'ամփոփեն մեղրով լեցուած ապակիա դագաղի մը մէջ։ Մարմինը Բաբելոն կը մնայ երկու տարուան համար, մինչեւ Ք․ա․ 321, որպէսզի դէպի Յունաստան ուղղուի եւ Մակետոնիա թաղուի։ Սակայն, դէպի Մակետոնիա ճամբուն, Պտողեմէոս զօրավարը կը յաջողի Աղեքսանտրի մարմինը յափշտակել եւ Եգիպտոս տանիլ։ Ըստ կարգ մը վկայութիւններու, Աղեքսանտրի մարմինը Մեմֆիս կ'ամփոփուի, ապա Աղեքսանտրիա (երբ այլեւս քաղաքի կը վերածուի անիկա)։ Այլ աղբիւրներու համաձայն, Եգիպտոս հասած կ'ամփոփուի Աղեքսանտրիա։
Մեզի հասած պատմական տուեալները, Աղեքսանտրի մարմինին իբրեւ վերջին վայրը Աղեքսանտրիան կը նշեն։ Վերջին ծանօթ անձը, որ այցելած է անոր շիրիմը, Հռոմէացի կայսր Քառաքալան կը համարուի, Ք․ա․ 215-ին։ Անկէ ետք, որեւէ տեղեկութիւն չկայ, բացի քանի մը գեղանկարչութիւններէ եւ որմնանկարներէ, որոնք Աղեքսանտրի շիրիմին առջեւ Սուրբ Սիզօիսին Sisoes the Great երկրպագութիւնը կը պատկերացնեն, 4-րդ դար, Եգիպտոս։
Մինչեւ օրս, անյայտ է անոր շիրիմին ճշգրիտ վայրը։
=== Աղեքսանտրի մահուան պատճառները ===
Աղեքսանտրի մահուան պատճառները յստակ չեն։ Միակ բանը, որ բոլորէն ընդունուած է, այն է՝ թէ վերջին խնճոյքին իրիկունը ստամոքսի ցաւեր կ'ունենայ եւ ջերմութիւնը կը բարձրանայ։
Ըստ Առիանոս, Պլուտարխոսրխոս եւ Յիւստիս Justin (historian) պատմաբաններուն շատ հաւանական է Աղեքսանտրի թունաւորումը, որովհետեւ խնճոյքի ընթացքին գինի խմելէ ետք, ստամոքսի սուր ցաւ մը կը զգայ, եւ այդ պատճառով կերուխումի վայրէն կը հեռանայ եւ մինչ այդ ջերմութիւնը կը բարձրանայ։ Կ'ենթադրուի, թէ Մակետոնիոյ կառավարիչ Անտիփադերոսին կողմէ կազմակերպուած էր թունաւորումը, ուր շատեր դերակատարութիւն ունեցած էին․ հոս վերոնշեալ պատմաբաններուն ենթադրումները թունաւորման ձեւին եւ դերակատարներուն շուրջ կը տարուբերին։
Ժամանակակից պատմաբաններ, հիմնուելով Աղեքսանտրի թագաւորական աղբիւրներուն՝ Էֆիմերիտես Éphémérides արձանագրութիւններուն վրայ, կը կռահեն թէ malaria tropica-է կը վարակուի ու քնաթմբիր վիճակի կը մատնուի կամ՝ ստամոքսի լուրջ բորբոքումներ կ'ունենայ։
== Աղեքսանտրի յաջորդութիւնը ==
Աւանդութիւնը կ'ըսէ, թէ նախ քան Աղեքսանտրի աչքերը փակելը, իրեն հարց կը տրուի, թէ թագաւորութիւնը որո՞ւ կ'ուզէ ձգել։ Կ'ենթադրուի թէ ան պատասխանած է. «τῷ κρατίστῳ» կամ՝ τῷ Κρατερώ ․ երկու բոլորովին տարբեր պատասխաններ, այսինքն՝ ամենահզօրին կամ՝ Քրադերոսին Craterus (զօրավար մը, որ դէպի տուն կ'առաջնորդէր Մակետոնական բանակը եւ որուն նոր վստահած էր Մակետոնիոյ թագաւորութիւնը)։ Պատմաբաններէն Առիանոս եւ Պլուտարխոս, նկատի առած Աղեքսանտրի խօսելու անկարողութիւնը, վերոնշեալները անվաւեր կը համարեն։ Իսկ Տիոտորոս, Քւինտուս Կուրդիուս Ռուֆիւս Curtius Rufus եւ Յիւստիս աւելի հաւանական կը նկատեն Աղեքսանտր վկաներու ներկայութեամբ գահը յանձնած ըլլայ Փերտիքասի։
=== Ժամանակաւոր համաձայնութիւն ===
Փերտիքաս, չի պահանջեր գահը, այլ կ'առաջարկէ, որ եթէ Ռոքսանան արու զաւակ մը ծնի, ան թող դառնայ թագաւոր՝ իր, Քրադերոսի, Լէոնադուսի եւ Անտիփադերոսի հսկողութեան տակ։ Սակայն Մելեակրոսի հրամանատարութեան տակ, հետեւակազօրքը, կը մերժէ այս առաջարկը, որովհետեւ դուրս ձգուած էր այս բանակցութիւններէն։
Աղեքսանտր Դ․ի ծնունդէն ետք, երկու կողմերը կը հաշտուին․ Աղեքսանտր Դ․ եւ Փիլիպոս Գ․ զօդ թագաւորներ կ'անուանուին․ թէեւ միայն անունով։ Զօրավարները կը համաձայնին եւ քանի մը շաբաթ ետք ստորագրուած Բաբելոնի դաշինքով՝ կայսրութեան կառավարումը իբրեւ փոխ-արքայ Փերտիքաս կը ստանցնէ, իսկ Փիլիպոս Գ․ Philip III of Macedon (Աղեքսանտրի մեծ խորթ եղբայրը, ) ձեւական թագաւոր կը դառնայ։
=== Յաջորդներուն կռիւները ===
Սակայն, այս դաշինքը չի յաջողիր կայսրութեան միութիւնը պահպանել։ Ք․ա․ 322-էն մինչեւ 275 թուականները, երկարատեւ կռիւներ տեղի կ'ունենան Մեծն Աղեքսանտրի զօրավարներուն կամ յաջորդներուն Diadoque միջեւ անոր կայսրութեան գահին տիրանալու համար: Այս կռիւները մօտաւորապէս 40 տարի կը տեւեն, որոնց ընթացքին զոհ կ'երթան, կը սպաննուին Աղեքսանտրին անմիջական ժառանգորդները․ անոր երկու որդիները՝ Աղեքսանտր Դ․ Alexander IV եւ Փիլիպոս Գ․ Philip III, ինչպէս նաեւ մայրն ու կիները։ Այս պատերազմներու ընթացքին տեւաբար կը փոխուի կայսրութեան տիրութեան քարտէսը։ Վերջապէս, ընդհանրացած պատերազմները կը դադրին երբ Սելեւկիոս զօրավար Լիսիմախոյի կը յաղթէ եւ Անտիղոնոս՝ Մակետոնիոյ գահին կը բազմի։ Մեծն Աղեքսանտրի կայսրութիւնը կը բաժնուի։ Կը յառաջանան չորս պետութիւն-թագաւորութիւններ եւ մինչեւ անոնց ենթարկումը Հռոմէական կայսրութեան, կը կառավարուին յաջորդներուն ժառանգորդներէն՝ բացի Փերղամոյինէն․
Մակետոնիոյ Անտիղոնիտես թագաւորութիւնը, մինչեւ Ք․ա․ 168,
Ատալիտներու թագաւորութիւն, Փերքամօ․ հիմնադիր Ֆիլեդերոն՝ Լիսիմահոսին գանձապահը, մինչեւ Ք․ա․ 133։
Սելեւկեան թագաւորութիւնը, որ կը տարածուի կեդրոնական Փոքր Ասիայէն մինչեւ Միջագետք եւ կեդր․ Ասիա, մինչեւ Ք․ա․ 64,
Պտողեմէոսեան թագաւորութիւնը Եգիպտոս, մինչեւ Ք․ա․ 30,Նաեւ, Սելեւկեան թագաւորութենէն յոյն սատրապ մը կ'անջատուի եւ կը հիմնէ Յունա-Պակդրիան թագաւորութիւնը Greco-Bactrian Kingdom Ք․ա․ 256-125 եւ անոր յաջորդները՝ Յունա-հնդկական թագաւորութիւնը Indo-Greek Kingdom Ք․ա․ 165-95։
== Աղեքսանտրի անձնաւորութիւնը ==
=== Աղեքսանտրի արտաքինը ===
Հնագոյն աղբիւրները՝ Պլուտարխոսրխոս եւ Առիանոս, Աղեքսանտրը կը ներկայացնեն՝ բարձրահասակ, ճերմակամորթ, տարբեր գոյնի աչքերով՝ կապուտակ եւ շագանակագոյն։ Աղեքսանտր միայն Լիսիպոսի կը վստահէր զինք նկարելը։ Անոր գլուխը (կիսանդրիներուն եւ արձաններուն վրայ) դէպի աջ կը հակի, իսկ վիզը՝ առջեւ․ ինչ որ Պլուտարխոսրխոսն ալ կը նշէ։Աղեքսանտր չէ ունեցած դիւզացնային կազմուածք եւ մարզական մրցումներու հանդէպ անտարբեր եղած է՝ նախընտրելով գինարբուքներն ու մարտերը:
=== Աղեքսանտրին բնաւորութիւնը ===
Ըստ Առիանոսին, Աղեքսանտրի բնաւորութեան գլխաւոր հիմքը՝ «փոթոս»ն է πόθος ․ գաղափար մը, զոր Աղեքսանտրի պարագային կը թարգմանուի իբրեւ փնտռտուք մը դէպի անծանօթը։
Առիանոս, իր «Անաւասիս»ի գլուխ գործոցին մէջ, զայն կը նկարագրէ իբրեւ՝ աշխատունակ, հանճարեղ, շատ փառասէր, ծայր աստիճան խիզախ, յանդուգն, սխալներուն գիտակից, շռայլ եւ առաքինութեան տէր․- « ․․․Աղեքսանտր ունէր կարողութիւնը նախատեսելու պահանջուած աշխատանքը, երբ տակաւին ատիկա անտեսանելի էր եւ մեծ յաջողութեամբ կը յանգէր հաւանական արդիւնքին․․․»։ Ինչ որ չափազանցութիւն չեն, նկատի առնելով ձեռքբերած յաջողութիւնները։
Առիանոս, Աղեքսանտրի երիտասարդ տարիքին կը վերագրէ անոր յանդնգնութիւնը, զայրոյթը, «բարբարոսներու» սովորութիւններուն ընդօրինակութիւնը եւ կ'եզրակացնէ, թէ ներողամիտ պէտք է ըլլալ։Աղեքսանտրի անձն ու բնաւորութիւնը, ինչպէս իւրաքանչիւր մեծ անձնաւորութիւն, կարելի չէ բնութագրել առանձին գիծերով կամ առանձնակի պատմութիւններով:
== Աղեքսանտրի Գործը ==
==== Մարտական գործը ====
Աղեքսանտր յաճախ հնադարեան ամենամեծ զինուորական հանճարը կը համարուի, որ միաժամանակ՝ ռազմագէտ եւ յանդուգն մարտիկ էր։ Ըստ Պլուտարխոսրխոսի ան յաճախ խիզախօրէն կը նետուէր մարտի ամենաթեժ վայրը եւ բազմաթիւ վէրքեր կը ստանար:
Անշուշտ իր յաջողութիւններուն մէջ մեծ դեր կը խաղան նաեւ անոր արշաւներուն ընկերակցող զինուորները, սպաները, գիտնականները եւ հօրը ձգած ժառանգութիւնը։
Արշաւանքներուն ընթացքին նորարար ռազմավարութիւններ կը հաստատէ․ կը խնայէ զինուորներուն կեանքը։ Կռիւի տաք պահուն կարողութիւնը ունէր մարտավարական որոշումներ առնելու։ Դժուար պահերուն, զինուորները կը համոզէր, որովհետեւ ինք միշտ առաջին կարգի վրայ կը գտնուէր․ օրինակ՝ Իտասփի գետի ճակատամարտին, կամ՝ Օփիսի յայտարարութիւններուն արդիւնքը․․․։
Աղեքսանտրի ռազմագիտութենէն շատեր օրինակ կը ստանան եւ մինչեւ այսօր պետութիւնները իրենց ռազմական վարժարաններուն մէջ կը դասաւանդեն։,,,,
==== Քաղաքական գործը ====
Դժուար է լիուլի ուսումնասիրել Աղեքսանտրի քաղաքական գործը, որովհետեւ անաւարտ մնացած է անիկա։ Աղեքսանտր բազմազգային եւ բազմամշակութային կայսրութեան մը հիմնադիրն է։ Իր վարած քաղաքականութեամբ, կը յաջողի իր շուրջը ունենալ այլ ազգերու ազնուական խաւը։ Կը յարգէր նուաճած ամէն մէկ ազգի մշակոյթը։ Կայսրութեան պաշտօնական լեզուն յունարէնն էր, սակայն գրաւուած երկիրներուն ժողովուրդները կը պահէին իրենց լեզուն եւ սովորութիւնները․ անկարելի էր արդէն տարբեր ըլլար, որովհետեւ կայծակի արագութեամբ կը գրաւէր բոլոր շրջանները եւ ժամանակ չէր ունենար կայսրութեան տարածքին մէկ վարչաձեւ ստեղծել, կը պահէր Աքամենեաններուն վարչակարգը նաեւ վրայ կը հասնի իր յանկարծակի մահը։
Սակայն, իր պատկանած Աղրէատեան հարստութեան իշխանութեան ձեւը կը փոխէ, հօրմէն ա՛լ աւելի անհատական վերածելով։ Մակետոնական վարչաձեւը՝ «Առաջինը հաւասարներուն» Աղեքսանտրին թագաւորութեան ընթացքին՝ Ասիոյ մէջ, տարուէ տարի կը տկարանայ․ հազուադէպ առիթներով կը խորհրդակցի «Մակետոնացի Ժողովուրդ»ին հետ, այսինքն՝ «Զինեալ Մակետոնացիներուն Ատեանը»։
Ասիոյ ժողովուրդներուն աչքին՝ ան աստուածացուած թագաւոր էր։
Աղեքսանտրի վարած քաղաքականութեան կարեւոր կէտերէն էր նաեւ քաղաքաշինութիւնը, անկախ կառոյցի տեսակէն՝ զինուորական գաղթօճախներ katoikiai եւ կամ քաղաքներ poleis։ Քաղաքաշինութիւնը միջոց մըն էր՝ գրաւուած շրջաններուն մէջ ապահովել իր իշխանութիւնը եւ ծանօթացնել ու տարածել յունական մշակոյթը։ Պլուտարխոսրխոս եւ Առիանոս պատմաբաններուն համար, Աղեքսանտր հիներուն աչքերուն «նուաճող-քաղաքակրթող»ն է, որ 60-է աւելի քաղաքներ կը հիմնէ։
==== Տնտեսական գործը ====
Ժամանակակից պատմաբաններ, կը համարեն, թէ Աղեքսանտր ազդու տնտեսական քաղաքականութիւն մը վարած էր, արժեւորելով գրաւուած շրջաններուն կարելիութիւնները, դրամի ներածութեամբ եւ առեւտուրի ճամբաներ բանալով։
Աղեքսանտր կը հալեցնէ պարսից թագաւորին հսկայ հարստութիւնը եւ դրամ կը կտրէ․ առատօրէն զայն յոյներուն եւ ասիացիներուն ալ կը բաժնէ իբրեւ վճարում, նուէր, օժիտ եւ թոշակ։ Այս ձեւով կայսրութեան շրջանները արագօրէն կը զարգանան։ Միաժամանակ Դարեհին ոսկին եւ Ատտիկէին (Ատտիկէ․ Յունաստանի նահանգ, Աթէնք մայրաքաղաքով) ոսկի «սդադիրա»ն կը հաւասարեցնէ, որպէսզի երկու դրամանիշերուն միջեւ մրցակցութիւն չյառաջանայ։
==== Մշակութային գործը ====
Աղեքսանտր, իր քաղաքաշինութիւններով, գրադարաններու հիմնումով, արշաւներուն մասնակցող գիտնականներուն եւ երկրաբաններուն տարած աշխատանքներով կը փոխէ աշխարհի պատմութիւնը։ Յունական մշակոյթը Ասիոյ եւ Եւրասիոյ շրջանները կը տարածէ եւ զայն կը ձուլէ այլ մշակոյթներուն տեղական սովորութիւններուն եւ բարքերուն հետ։ Այսպէս, յետ մահու կը յառաջանայ հելլենիստական մշակոյթը, որ կը տարածուի Եւրոպայէն մինչեւ կեդրոնական Ասիա։
«Հելլենիզմ» սահմանումը յառաջացած է գերմանացի պատմաբան Եոհան Տրոյզէնին Johann Gustav Droysen (1808-1884) կողմէ։ «Հելլենիզմ» բառով կը հասկնանք՝ «Յունական պետականութեան եւ կրթութեան տարածումը» արեւելեան ժողովուրդներու մէջ։
== Մեծն Աղեքսանտրի առասպելը ==
Աղեքսանտր իր մահէն անմիջապէս ետք, առասպելական հերոս կը դառնայ ժողովրդային աւանդութեան եւ գեղարուեստական արտադրութեան ոլորտներուն մէջ․ տարբեր՝ իւրաքանչիւր ժողովուրդի համար, մինչեւ մեր տարիները։ Յատկապէս Փսեւտոքալիսթենիսին աշխատութիւնը՝ «Աղեքսանտրին վէպը» «Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου», որու մէջ Աղեքսանտրի նկարագրութիւնը նախկին աւանդութիւններէն մեծապէս ազդուած է, պարսկականէն մինչեւ միջնադարեան եւրոպական եւ յունական նորագոյն աւանդութիւնները։
=== Բիւզանդիոնի մէջ ===
Բիւզանդական կայսրութեան ընթացքին, «Աղեքսանտրին վէպը» գիրքէն բազմաթիւ պատմութիւններ կը յառաջանան։ Անոնք կը յարմարեցուին ըստ պարագաներու։ Օրինակ՝ իբրեւ քրիստոնեայ կայսր կամ առաքեալ։ Ընդհանրապէս անոր անունը կ'օգտագործուի, որպէսզի օրինակ դառնայ բիւզանդական կայսրերուն։ «Աղեքսանտրին վէպը» գիրքը ամենաշատ կարդացուածն է Բիւզանդիոնի տարածքին ազնուական շրջանակներուն մէջ։ Նոյնիսկ «Աղեքսանտրին Կեանքը» (Βίος Αλεξάνδρου) վերնագիրով բանաստեղծութեան կը վերածուի 6.133 միջանուագներով։
=== Եգիպտոս եւ Սուրիոյ մէջ ===
Եգիպտոսի մէջ, ան իբրեւ Փարաւոն կը պաշտուի։ Ըստ հրեայ Յովսէփ պատմաբանին, երբ Աղեքսանտր Երուսաղէմ կը մտնէ, անոր ցոյց կու տան Հին Կտակարանէն Դանիէլ Մարգարէին Գիրքը, ուր կը յիշատակուի թէ հզօր յոյն թագաւոր մը Պարսկական Կայսրութիւնը պիտի նուաճէ․ Աղեքսանտր քաղաքին չի դպիր։
Սուրիական թարգմանութիւնը «Աղեքսանտրին վէպը»ին, Աղեքսանտրին կը ներկայացնէ իբրեւ տեսլական աշխարհակալ քրիստոնեան, որ կ'աղօթէր «մէկ ու միայն Աստուծոյ»։
=== Պարսկաստանի մէջ ===
Սասանեան ժամանակաշրջանի նախ-իսլամական զրադաշտեան Պարսկական մշակոյթին մէջ, Աղեքսանտր կը յիշատակուի «gujastak» (թարգմ․՝ «անէծք») մականունով․ կ'ամբաստանուի տաճարներուն եւ զրադաշտեան սուրբ գրութիւններուն հրկիզումով։ Ընդհակառակը, սիւնի-իսլամական Պարսկաստանի մէջ, կ'արտածագի անոր աստուածային պատկերը՝ ազդուած «Աղեքսանտրին վէպը» գիրքէն։ Պարսիկ բանաստեղծ Ֆերտուսի, իր Շահնամէ (թարգմ․՝ Թագաւորներուն Գիրքը) վիպագրութեան մէջ, Աղեքսանտրը կը ներկայացնէ իբրեւ Պարսկաստանի օրինաւոր թագաւորը, որ հասաւ Աշխարհի ծայրը գտնելու համար «Երիտասարդութեան Աղբիւրը»։ Աւելի ուշ, պարսիկ հեղինակներ Աղեքսանտրը կը կապեն փիլիսոփայութեան, զայն ներկայացնելով իբրեւ Սոգրատեսի, Պղատոնի եւ Արիստոթելի հետ խնճոյքի ընթացքին անմահութիւն փնտռող:
Արաբապարսկական աւանդութեան մէջ, Աղեքսանտր՝ պարսկերէնով «Իսկենտեր», իսկ արաբերէնով «Իսկանտար» կ'անուանուի։ Քանի մը ակաթեմականներ, մեկնած «Աղեքսանտրի վէպը»էն այդ կարծիքին կու գան, թէ Գուրանին մէջ Տիքերոսը (Dhul-Qarnayn) Աղեքսանտրն է։ Ըստ այդ աւանդութեան, Աղեքսանտր հերոս մըն էր, որ պարիսպներ կը կառուցէր, աշխարհը Ղող եւ Մաղող ժողովուրդներէն պաշտպանելու համար։ Ապա, փնտռելով «Կեանքի եւ Անմահութեան ջուրը» աշխարհի չորս կողմը կը ճամբորդէր եւ վերջապէս մարգարէ կը դառնայ։
=== Կեդրոնական Ասիոյ եւ Հնդկաստանի մէջ ===
Հելլենիստական մշակոյթը մեծապէս կ'ազդէ Աֆղանիստանի եւ Հնդկաստանի եւ Յունա-Պակդրիան թագաւորութեան (ներկայ Աֆղանիստան, Փաքիստան եւ Տաճիկիստան) եւ Հնդկայունական թագաւորութեան (ներկայ Աֆղանիստան եւ Հնդկաստան) վրայ։ Մետաքսի ճամբուն միջոցաւ, յունական (կամ՝ հելլենական) մշակոյթը կը ձուլուի Պարսկական եւ Պուտտայական մշակոյթներուն հետ։ Այսպիսով, կը յառաջանայ Քանտահարայի առասպելը (Քանտահար՝ շրջան Հինտու, Սուադ եւ Քապուլ գետերուն միջեւ)։
=== Յունական ժողովրդային աւանդութեան մէջ ===
Յունական նորագոյն եւ ժամանակակից ժողովրդային աւանդութեան մէջ, Աղեքսանտր հին աշխարհէն տիպար մըն էր։ Հանրածանօթ էր իբրեւ Մեծն Աղեքսանտր։
Շատ տարածուած էր նաեւ աւանդութիւնը, ուր Ծովանուշը կը ներկայանար իբրեւ Աղեքսանտրին քոյրը եւ նաւաստիներուն եւ կամ ձկնորսներուն հարց կու տար, եթէ «կ'ապրի Աղեքսանտր թագաւորը»։ Միակ պատասխանը որ կ'ընդունի՝ «կ'ապրի եւ կը թագաւորէ» պէտք է ըլլար, հակառակ պարագային՝ նաւը կ'ընկղմէր։
== Մեծն Աղեքսանտրի խօսքերէն ==
Մեծն Աղեքսանտրի ամենակարեւոր խօսքերէն մէկ քանին․-
«Անոր համար որ պիտի ջանայ, չկայ անկարելին» («Δεν υπάρχει τίποτα αδύνατο γι'αυτόν που θα προσπαθήσει»Μέγας Αλέξανδρος)
«Ինչ որ չի քակուիր, կը կտրուի» («'Οτι δε λύεται κόπτεται»)
«Ծնողներուն՝ ծինը (կեանքը) կը պարտինք, իսկ ուսուցիչներուն՝ լաւ ապրիլը» («Στους γονείς οφείλομεν το ζην , στους δε διδασκάλους το ευ ζην»)
«Երկինքին՝ չկայ երկու արեւ, ոչ ալ Երկրին երկու տէր» («Στον ουρανό δεν υπάρχουν δυο ήλιοι, ούτε στη γη δυο κυρίαρχοι.»)
«Զիս չի հետաքրքրեր քաղաքացիներուն ծագումը, ոչ ալ ցեղը, ուր ծնան։ Բոլորին հետ կը վարուիմ մէկ չափանիշով՝ առաքինութեամբ։ Ինծի համար ամէն բարի օտար` Յոյն է եւ ամէն գէշ Յոյն` բարբարոսէն յոռեգոյն է» («Δεν μ'ενδιαφέρει η καταγωγή των πολιτών ούτε η φυλή στην οποία γεννήθηκαν. Τους αντιμετωπίζω όλους με ένα κριτήριο: την αρετή. Για μένα, κάθε καλός ξένος είναι Έλληνας και κάθε κακός 'Ελληνας είναι χειρότερος από βάρβαρος.»)
== Ժամանակացոյց ==
== Ծանօթագրութիւններ ==
== Տե՛ս նաեւ ==
Յունաստան
Սելանիկ
Աթէնք
Աղեքսանտրիա
Բաբելոն
Միջագետք
Եգիպտոս
Հնդկաստան
Աֆղանիստան
== Աղբիւրներ ==
Հայոց Պատմութիւն․ Դասագիրքերու շարք-Կարմիր գիրք, Կարօ Մոմճեան
Հայոց Պատմութիւն․ Դասագիրքերու շարք- Դ․գիրք էջ՝ 33-38, վերամշակուած տպագրութիւն 2010թ․ Համազգ․ «Վահէ Սէթեան» տպ․, հեղ․ Արմէն Մարաշլեան
Հայոց Պատմութիւն․ Հնագոյն ժամանակներից մինչեւ մեր օրերը, Է․ Լ․ անիէլյան, Ա․Ա․Մելքոնյան (արեւել/հ․)
Պլուտարխոս «Զուգահեռ կենսագրութիւններ», Երեւան, 2001:
Արիանոս «Ալեքսանդրի արշաւանքը», Երեւան, 1987:
Քվինտուս Կուրցիուս Ռուֆուս «Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմութիւնը», Երեւան, 1987:
Հին Հունաստանի պատմութիւն, խմբ. Վ. Ի. Ավդիեւի, Երեւան, 1982
Յոյն ազգին պատմութիւնը․ Հելլենիստական ժամանակաշրջան, Մեծն Աղեքսանտր․ Քալողերոփուլու Աթինա, 1973, Աթէնք (յուն․)
== Արտաքին յղումներ ==
Մակեդոնական փաղանքը(անգլերէն)
Արիստոթել(անգլերէն)
Ալեքսանտր Մակեդոնացին․ Ցանկ չարձանագրուած տեղեկութիւններու(անգլերէն)
Մեծն Ալեքսանտրի Խուսափողական Դամփանը(անգլերէն)
Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան
Ալեքսանտր Մակեդոնացիին արշաւանքները, Աքեմենեան Պարսկաստանի անկումը, Մեծ Հայքի եւ Փոքր Հայքի թագավորութիւնների ձեւաւորումը
Մակեդոնական Փաղանգը(սպան․)
Ղրնիքոսի ճակատամարտը(անգլերէն)
Սուրի Ճակատամարտը(անգլերէն)
Ղաւղամիլայի ճակատամարտը(անգլերէն)
Ծովանուշ(յունարէն)
== Գրականութիւն ==
=== Սկզբնաղբիւրներ ===
Ռազնիկով Ի., Ալեքսանդր Մակեդոնացի, Երեւան, 1941, 142 էջ։ |
235 | 1588 թուական | 1588 թուական, նահանջ տարի, 16րդ դարու 88րդ տարին է
== Դէպքեր ==
== Ծնունդներ ==
Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1588 ծնունդներ
Ապրիլ 5՝ Թոմաս Հոպս (անգլերէն՝ Thomas Hobbes, մ.1679), անգլիացի իմաստասէր եւ գրող
== Մահեր ==
Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1588 մահեր |
3,388 | Իրապաշտութեան զանցումը 1900-ի շուրջ | 20–րդ դարու առաջին երկու տասնամեակները, գիտենք, հայութեան կեանքին կը բերեն վերիվայրումներ՝ անդառնալի հետեւանքներով։ Արեւմտահայութեան համար կեղեքում եւ պայքար, ապա՝ 1908–էն՝ «սահմանադրական» կարճ դադար. եւ Համաշխարհային պատերազմին՝ ցեղասպանական արմատախլում։ Մշակութային կեանքը կը հետեւի պատմա-քաղաքական այս վերիվայրումներուն։ Փոխնիփոխ աւելի կամ նուազ ճնշումի, երբեմն բարգաւաճ, մինչեւ ճակատագրական հարուածը։ Սկիզբը, Պոլսոյ եւ գաւառի մէջ, գրաքննական ահաւոր ճնշումի տակ, մշակոյթն ու գրականութիւնը կը դրսեւորեն այլասերման հակումներ, չհաշուած քանի մը առանձնացած գլուխ-գործոցներու։ Ապա, Օսմանեան Սահմանադրութեան ստեղծած ազատ պայմաններու խաբկանքին մէջ, տուն կը դառնան արտասահման ապաստանած նախընթաց սերունդի շատ գրագէտներ եւ հոն կազմաւորուող նոր ուժեր ( Դ․ Վարուժան, Սիամանթօ, Ռ. Զարդարեան, Զ. Եսայեան), որոնք կը պահէին որակը։
== Մշակութային կեանքը ==
Մշակութային խմորումը կը տարածուի մինչեւ երկրի խորերը։ Մամուլ եւ հրատարակութիւններ կը ծաղկին. դպրոցական ցանցը կը խտանայ։ Սերունդի արժէքաւոր գրագէտները կ'արտադրեն ոգեշունչ գործեր գրական լեզուն աւելի բիւրեղացնելով։ Միւս արուեստներէն՝ երաժշտութիւնը ՝ Կոմիտասով, նոյնպէս ջերմաչափ կը դառնայ այս ծաղկումին, մինչ թատրոնը առաջին փորձերը կ'ընէ վերակենդանանալու։ Կապերը արեւելահայութեան հետ կը սերտանան. փոխադարձ ճանաչումը կը զարգանայ։
== Համաշխարհային պատերազմի ճգնաժամ ==
Համաշխարհային պատերազմի ճգնաժամը, իբր ծածկոյթ օգտագործուած՝ Թուրքիոյ «նոր» ղեկավարութեան կողմէ, կայծակնային արագութեամբ պիտի խեղդէ ինքնանորոգման այս շարժումը։
Արեւելահայութիւնը, քաղաքական ճնշումներու եւ բարգաւաճումի միջեւ բռնուած, ռուսական յեղափոխութենէն ետք ինքզինք կը գտնէ մինակ, եւ արեւմտահայ մնացորդացին հետ ձեռք ձեռքի՝ 1918–ին կը յայտարարէ անկախութիւն մը, որ իրմէ պիտի խլուի երկու տարի ետք՝ համայնավար Ռուսիոյ վերադարձով։ Իբր անկորնչելի արժէք պիտի պահուին հողային խարիսխը եւ փոքր հանրապետութիւն մը անկախութեան ապագայ վերատիրացման գրաւական։
Կովկասի մշակութային կեանքին մէջ, դարասկիզբին, կը ծաղկին մշակութային ընկերութիւններ, մամուլ (օրաթերթեր, պարբերաթերթեր), վարժարաններ, թատրոն, արեւելահայերէնի յարաճուն մշակում։ Գրականութեան մէջ կը շեշտուի արուեստի ձգտումը, բերելով նաեւ գրական գործերու խորքի մշակում (Ա. Գիրք, Մաս դ, Մուտք)։ Այս զարգացումը յաջորդական արգելականներ կ'ունենայ 1903–ին, ապա՝ 1909–ին, որոշ ճնշումներու տակ։ Պատերազմը՝ 1914–ին՝ իր կարգին պիտի կասեցնէ զայն՝ յատկապէս 1917–18–ի ճգնաժամներով։ Ասոնց հետեւանքը պիտի ըլլայ Թիֆլիսի եւ Պաքուի հայահոծ կեդրոններէն՝ հայ մշակոյթի տունդարձը Երեւան:
===== ԱՂԲԻՒՐՆԵՐ =====
Մուշեղ Իշխան «Արդի Հայ Գրականութիւն |
15,740 | Կարօ Պետրոսեան | Կարօ Պետրոսեան (ծնած է Ալեքսանտրէթ 1929-ին - մահացած է 22 Յուլիս 2019-ին,Լոս Անճելըս): Սփիւռքահայ մտաւորական, ուսուցիչ, տնօրէն, հասարակական գործիչ, գիրքերու հեղինակ: Ան մեծ հայրենասէր էր, որ գիտէր Հայն ու Հայաստանը բարձր դասել կուսակցական եւ հատուածական շահերէ։
== Կենսագրութիւն ==
Ան ծնած է Ալեքսանտրէթ, 1929 թուականին։ Ընտանիքին հետ հաստատուած է Գամիշլի, Սուրիա։ Կարօ Պետրոսեանի ուսումնական ճանապարհը զինք հասցուցած է Հալէպ, Անթիլիասի Դպրեվանք, հաստատուած է Պէյրութ եւ ապա՝ շրջան մը Գանատա բնակելէ ետք, վերջնականօրէն հաստատուած է Լոս Անճելըս, Միացեալ Նահանգներ։
== Կարօ Պետրոսեանի ազգային յուղարկաւորութիւնը ==
Կարօ Պետրոսեանի ազգային յուղարկաւորութիւնը տեղի ունեցած է Սրբոց Նահատակաց եկեղեցւոյ մէջ, 27 Յուլիս 2019-ին, ներկայութեամբ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի եւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Արեւմտեան Ամերիկայի զոյգ թեմերու առաջնորդներուն՝ Տէր Յովնան եւ Տէր Մուշեղ արքեպիսկոպոսներուն։
== Աղբիւրներ ==
Ազգային յուղարկաւորութիւն եւ թաղում Կարօ Պետրոսեանի |
6,255 | Սուրիա | Սուրիա (արաբերէն՝ سوريا կամ سورية), պաշտօնապէս՝ Սուրիոյ Արաբական Հանրապետութիւն, (արաբերէն՝ الجمهورية العربية السورية (Ալ-Ժումհուրիա Ալ-Արապիա Ալ-Սուրիա) պետութիւն՝ Ասիոյ մէջ։ Մայրաքաղաքը՝ Դամասկոս։
Արեւմուտքէն սահմանակից է Լիբանանին ու Միջերկրական ծովուն, հարաւէն՝ Իսրայէլին ու Յորդանանին, արեւելքէն՝ Իրաքին եւ հիւսիսէն՝ Թուրքիոյ։ Կիպրոս կղզին կը գտնուի Սուրիոյ ծովեզերքէն 125 Քմ. հեռաւորութեան վրայ։ Սուրիոյ տարածութիւնը շուրջ 185.000 քառ. Քմ. է եւ Հայաստանի Հանրապետութեան կը գերազանցէ՝ աւելի քան 6 անգամ։
== Պատմութիւն ==
Տարածաշրջանին ամէնէն վաղ արձանագրուած քաղաքակրթութիւնը Ք.Ա. շուրջ 3500-ին կը վերագրուի: Հիմնուած է Էպլա թագաւորութիւնը, որ կը գտնուէր ներկայի Սուրիոյ հիւսիսը՝ Իտլիպի մօտ։ Էպլան կը զարգանար Միջագետքի (Շումեր, Ասորեստան եւ Աքքադի թագաւորութիւն), ինչպէս նաեւ՝ հիւսիսի մէջ բնակող հուրրիներուն եւ հաթեթներուն առեւտրական կապերուն շնորհիւ։ Փարաւոններու դամբարաններուն մէջ գտնուած նուէրները կը հաստատեն, որ Էպլան հին Եգիպտոսի հետ նոյնպէս շփումներ ունեցած է։Էպլան կը կործանի Մարիին հետ վարած երկարատեւ պատերազմներուն իբրեւ հետեւանք։ Սարգոն արքայի թոռ՝ Նարամ Սուէնի գրաւումէն ետք, Ք.Ա. 23րդ դարուն Էպլան կը դառնայ Աքքատական տիրութեան մէկ մասը։
Ք.Ա. 23րդ դարու սկիզբը հուրրիներ կը հաստատուին Սուրիոյ հիւսիս-արեւելեան մասին մէջ, իսկ մնացեալ մասին կը տիրեն ամորիտները, որոնց անունով հարեւան աշուրա-բաբելացիներ Սուրիան կը կոչեն Ամուրրու։Եամհատը (ներկայիս Հալէպը) հիւսիսային Սուրիոյ վրայ կ'իշխէ երկու հարիւրամեակներու ընթացքին, թէեւ արեւելեան Սուրիան Ք.Ա. 19րդ եւ 20րդ դարերուն գրաւուած էր Ասորական տէրութեան կողմէ, որ կը կառավարէր Շամշի Ատատ Ա.-ի հարստութիւնը։ Եամհատ նկարագրուած է Մարիի գրատախտակներու վրայ իբրեւ Միջին Արեւելքի հզօր պետութիւն մը, որ Բաբելոնի Համմուրապիէն աւելի կալուածատէրեր ունէր։ Եամհատ իր գերիշխանութիւնը կը տարածէ Ալալախին, Քատնային, հուրրիներու պետութեան եւ Եփրատին հովիտին վրայ մինչեւ Բաբելոնի սահմանը։ Եամհատ կը գրաւուի եւ կ'աւերուի Եպլային հետ միասին Փոքր Ասիայէն ներխուժած հնդեւրոպական հիթիթներուն կողմէ շուրջ Ք.Ա.1600 թուականներուն։Այնուհետեւ Սուրիա կը դառնայ տարբեր օտար տէրութիւններու մարտադաշտ, ինչպէս՝ Հիթիթներու, Միթանիներու, Հին Եգիպտոսի, Ասորեստանի եւ նուազ չափով՝ Բաբելոնի։ Սկիզբը հիքսոս եգիպտացիները կը գրաւեն հարաւի մեծ մասը, իսկ հիթիթները եւ միթանիները՝ հիւսիսը։ Սակայն, Ասորեստան ի վերջոյ կը հասնի առաւելութեան, աւերելով Միթանիներու տէրութիւնը եւ կը գրաւէ մինչեւ հիթիթներու եւ Բաբելոնի տիրապետութեան տակ գտնուող տարածքները։
==== Արամէացիներ Եւ Փիւնիկեցիներ ====
Ք.Ա. 14րդ դարուն տարածաշրջանին մէջ կը յայտնուին զանազան սեմական ժողովուրդներ, որոնցմէ էին՝ արամէացիները: Հիքսոսները կը պայքարէին հիթիթներուն դէմ՝ Սուրիոյ ամբողջ արեւմուտքը վերահսկելու համար, պայքարը կը հասնի իր գագաթնակէտին Ք.Ա. 1274-ին Քատեշին ճակատամարտի ընթացքին:
Հիթիթներու կործանումէն եւ Ասորեստանի անկումէն ետք Ք.Ա. 11րդ դարու վերջը, արամէացի ցեղերը վերահսկողութիւն կը ստանան ներքին տարածքներու՝ Պիթ Պահիանիի, Արամէական Դամասկոսի եւ Համաթի (ներկայիս՝ Համա) վրայ։ Անկէ ետք տարածաշրջանը կը ճանչցուի Արամէա կամ Արամ անունով։ Իսկ սեմական արամէացիներու եւ հնդեւրոպական հիթիթներու միախառնումները կը հիմնեն Սուրիոյ հիւսիսը եւ Փոքր Ասիոյ հարաւը (ներկայիս Թուրքիա) կեդրոնացած կարգ մը մարզեր։
Ք.Ա. 13րդ դարէն սկսեալ Սուրիոյ ծովափնեայ շրջանները (ինչպէս նաեւ՝ Լիբանան եւ Պաղեստին) կը գրաւեն փիւնիկեցիները եւ կը հաստատեն քանի մը քաղաք-պետութիւններ։ Այս ծովափնեայ տարածքներէն անոնք կը տարածեն իրենց ազդեցութիւնը Միջերկրական ծովու շուրջը, ներառեալ Մալթայի, Սիկիլիոյ, Իպերիական թերակղզիին գաղութները, ինչպէս նաեւ Ափրիկէի հիւսիսը՝ Ք.Ա. 9րդ դարուն մեծագոյն Կարթագեն քաղաքը։
=== Դասական Շրջան ===
Ք.Ա. 539-ին պարթեւներու Աքեմենեան տէրութիւնը Բաբելոնէն կը գրաւէ Սուրիան, դէպի հարաւ-արեւմուտք Ասիա նուաճելու արշաւին ընթացքին։ Չորս դար ասորիներու տիրապետութեան տակ գտնուած պարթեւները արամերէնը կը վերածեն Աքեմենեան տէրութեան (Ք.Ա. 539 - 330) դիւանագիտական լեզուին, իսկ Սուրիան կ'անուանեն՝ Էպեր-Նարի։Աղեքսանտր Մեծի գլխաւորութեամբ Մակեդոնական տէրութիւնը շուրջ Ք.Ա. 330-ին կը գրաւէ Սուրիան եւ անոր իբրեւ հետեւանք Ք.Ա. 323 - 64 կը հանդիսանայ Սելեւկեան յոյներու Գոելե-Սիրիա նահանգը։Յոյները տարածաշրջանին կու տան «Սուրիա» անունը։Սուրիան հայերուն տիրապետութեան տակ եղած է Ք.Ա. 83-ին, Մեծն Տիգրանի նուաճումէն ետք, որ այդ երկրին բնակիչներուն համար փրկութիւն կը համարուի Սելեւկիդներէն եւ հռոմէացիներէն։ Հայերուն վերահսկողութիւնը կը տեւէ երկու տասնամեակ, մինչեւ որ հռոմէացիները կրկին կը նուաճեն Սուրիան։ Հռոմի կայսրը՝ Կնէոս Պոմպէոս, որ գրաւած էր Անտիոքը Ք.Ա. 64-ին, Սուրիան կը դարձնէ Հռոմի գաւառներէն մէկը։
Արամէախօս Փալմիրա հարուստ թագաւորութիւնը 2րդ դարուն կը խոյանայ դէպի Սուրիոյ հիւսիսը։ Փալմիրցիներ կը հիմնեն առեւտրական կապերու ցանց մը, ինչ որ շրջանը կը դարձնեն Հռոմէական կայսրութեան ամէնէն հարուստ քաղաքներէն մէկը։
Մինչեւ Հռոմի կողմէ գրաւուիլը, հիւսիսային Միջագետքի Ատիապենէ թագաւորութիւնը Ք.Ե.10-էն մինչեւ117 կը վերահսկէր Սուրիոյ հիւսիս-արեւելքը։Սուրիոյ վրայ վերահսկողութիւնը ի վերջոյ հռոմէացիներէն կ'անցնի Բիւզանդիոնի, Հռոմի կայսրութեան բաժանումէն ետք։Սուրիա նշանաւոր տեղ կը գրաւէր քրիստոնէութեան պատմութեան մէջ։ Թարսուսցի Սաւուղը, որ ծանօթ էր Պաւղոս առաքեալ (Պօղոս) անունով, կը յայտնուի իբրեւ քրիստոնէական եկեղեցւոյ նշանաւոր անձ մը Սուրիոյ Անտիոք քաղաքին մէջ, որմէ ետք ան կը սկսի իր առաքելական ճամբորդութիւնները։
=== Միջին Դարեր ===
Մուհամմէտի առաջին կապը Սուրիոյ ժողովուրդին հետ եղած է Յունիս 626-ին: Մուհամմէտ մեծ (800ք.մ.) տարածութիւն կտրելով Մետինայէն Սուրիոյ Տումա քաղաքը հասած է իր 1000 հետեւորդներուն հետ, քանի որ ան տեղեկութիւն ստացած էր, որ տեղացի քանի մը ցեղեր նպատակ ունէին յարձակելու Մետինայի վրայ։ Գիտնականներու կարծիքով, ասիկա Մուհամմէտին ամէնէն կարեւոր ճամբորդութիւնը եղած էր, թէեւ վաղ աղբիւրները այս մասին քիչ խօսած են։
640-ին Սուրիան կը գրաւուի Խալէտ իպն Ալ-Ուալիտի գլխաւորած արաբներու Ռաշիտուն բանակին կողմէ։ Է. դարու կիսուն Ումայեաններու հարստութեան առաջնորդները իրենց մայրաքաղաքը կը փոխադրեն Դամասկոս։ Յաջորդող տարիներուն երկրին ուժը կը նուազի: 750-ին Ումայեանները գահընկեց կ'ըլլան Աբբասեաններու կողմէ, որոնք տէրութեան մայրաքաղաքը կը փոխադրեն Պաղտատ։ Ումայեաններու տիրապետութեան շրջանին պաշտօնական դարձած արաբերէնը կը դառնայ գերակշռող լեզու մը, դուրս մղելով բիւզանդական ժամանակաշրջանին յունարէնը եւ արամերէնը։
=== Օսմանեան Տիրապետութիւնը ===
1516-ին Օսմանեան կայսրութիւնը կը ներխուժէ Եգիպտոսի Մեմլուքներու սուլթանաթ, կը գրաւէ Սուրիան եւ զայն կը ներառէ կայսրութեան մէջ։ Օսմանեան համակարգը տաժանելի չ'ըլլար սուրիացիներուն համար, որովհետեւ թուրքերը կը յարգեն արաբները, իբրեւ Քուրանի լեզուն կրողներ։ Դամասկոսը կը դարձնեն հաւատացեալներու դէպի Մեքքա հաճի երթալու մեծ կայան մը, որ սրբավայրի կը նմանէր։Օսմանեան վարչակազմը ստեղծած էր խաղաղ համակեցութեան համակարգ մը։ Իւրաքանչիւր էթնօ-կրօնական փոքրամասնութիւն՝ արաբներ (շիա եւ սիւննի իսլամներ), արամէացիներ, ուղղափառ եւ յոյն ասորիներ, մարոնիթներ, հայեր, քիւրտեր եւ հրեաներ կոչուած էին «միլլեթ»: Իւրաքանչիւր համայնքի կրօնական առաջնորդ կը կարգաւորէր անձերու ապրելակերպի օրէնքները, ինչպէս նաեւ կ'իրականացնէր որոշ քաղաքացիական գործեր։
1864-ին օսմանեան Սուրիոյ վրայ կը կիրարկուի Թանզիմաթը, ըստ որուն երկիրը կը բաժնուի վիլայէթներու՝ Հալէպ, Զօրի սանճաք, Պէյրութ եւ Դամասկոս։ Աւելի ուշ՝ Լեռնային Լիբանանին եւ Երուսաղէմին կը տրուին առանձին կարգավիճակներ։
Ա. համաշխարհային պատերազմին Օսմանեան կայսրութիւնը հակամարտութեան մէջ կը մտնէ Գերմանիոյ եւ Աւստրիա-Հունգարիոյ կայսրութեան կողմէ։ Ան, ի վերջոյ, պարտութիւն կը կրէ եւ կը կորսնցնէ վերահսկողութիւնը ամբողջ Մերձաւոր Արեւելքին վրայ, իր տեղը զիջելով Անգլիական կայսրութեան եւ Ֆրանսային։ Հակամարտութեան ընթացքին, քրիստոնեայ տեղացիները՝ հայերն ու ասորիները ցեղասպանութեան կ'ենթարկուին եւ Տէր -Զօր կը դառնայ անոնց մահուան արշաւի վերջին հանգրուանը։
=== Ֆրանսայի Մանտաթ ===
1920-ին Հաշեմիթներու ստեղծած Սուրիոյ թագաւորութեան քանի մը ամիս տեւած գոյութենէն ետք տեղի կ'ունենայ Մայսալունի ճակատամարտը։ Ֆրանսական զօրքերը կը գրաւեն Սուրիան, որմէ տարի մը ետք, ըստ Սան Րեմոյի համաժողովին, Ազգերու Լիկան կը վճռէ Սուրիան Ֆրանսայի մանտաթին տակ դնել։Սուրիա եւ Ֆրանսա անկախութեան պայմանագիր մը կը կնքեն Սեպտեմբեր 1936-ին եւ Հաշիմ ալ-Ատասսի կը դառնայ առաջին նախագահը։ Սակայն, պայմանագիրը երբեք ուժ չ'ունենար, որովհետեւ Ֆրանսայի օրէնսդիր մարմինը կը հրաժարի զայն վաւերացնելէ։ Ֆրանսա իր զօրքերը Սուրիայէն կը հանէ Բ. համաշխարհային պատերազմէն ետք, Ապրիլ 1946-ին, երկիրը յանձնելով մանտաթի ընթացքը ձեւաւորուած հանրապետական կառավարութեան ձեռքը։
=== Անկախութեան Տարիներ ===
Սուէզի ճգնաժամին հետեւանքով Նոյեմբերի 1956-ին Սուրիա համաձայնագիր մը կը կնքէ Խորհրդային Միութեան հետ, ինչ որ համայնավարներուն հնարաւորութիւն կու տայ ռազմամթերքի տրամադրումին դիմաց կառավարութեան վրայ տարածել իր ազդեցութիւնը։ Թուրքիա կը սկսի անհանգստանալ Սուրիոյ ռազմական ուժին հզօրացումէն, քանի որ կը կարծէր, որ Սուրիա փորձեր պիտի ընէր ետ գրաւելու Իսքենտերոնը: Միայն ՄԱԿ-ին մէջ կայացած թէժ քննարկումները թոյլ կու տան նուազեցնելու պատերազմին վտանգը։1 Փետրուար 1958-ին Սուրիոյ եւ Եգիպտոսի նախագահներ Շուքրի ալ-Քուաթլի եւ Ապտէլ Նասսըր կը ստեղծեն Միացեալ Արաբական Հանրապետութիւնը եւ սուրիական բոլոր կուսակցութիւնները, ինչպէս նաեւ համայնավարները, կը դադրեցնեն իրենց գործունէութիւնը։ Այդուհանդերձ, Սուրիոյ Պաասի սպաներ իրենց կուսակցութեան համար կ'որոշեն ստեղծել Ռազմական կոմիտէ մը, որուն առաջին դէմքերը կը հանդիսանան բարձրաստիճան զինուորականներ՝ Մուհամմէտ Ումրան, Սալահ Ժատիտ եւ Հաֆիզ ալ-Ասսատ: Սուրիա կ'անջատուի միութենէն 28 Սեպտեմբեր 1961-ին, Սուրիոյ մէջ տեղի ունեցած յեղաշրջումէն ետք։
==== Սուրիոյ Արաբական Հանրապետութեան Ստեղծումը ====
Համադաշնութենէն դուրս գալէն ետք երկիրը կը սկսի ղեկավարել ազատական նախագահ Նազիմ ալ-Գուտսի. ան ազգային ծրագիրներուն մեծ մասը նախկին տէրերուն կը վերադարձնէ։8 Մարտ 1963-ին տեղի կ'ունենայ յեղաշրջում մը, որուն իբրեւ հետեւանք իշխանութիւնը կը ստանձնէ «Պաաս» (արաբերէն՝ վերածնունդ) կուսակցութիւնը, որուն ղեկավարի դերը կ'ամրապնդուի յաջորդ տարի ընդունուած սահմանադրութեամբ։ Երկիրը կը գլխաւորէ Ամին ալ-Հաֆիզ, որ կը սկսի իրականացնել արմատական ընկերվարական փոփոխութիւններ։ Կ'իրականանայ տնտեսութեան հիմնական ճիւղերու ազգայնացումը։ 23 Փետրուար 1966-ին կը կատարուի հերթական յեղաշրջումը, իշխանութիւնը կ'անցնի Հաֆէզ Ասատի։
1967-ին Վեցօրեայ պատերազմին ընթացքին Իսրայէլ կը գրաւէ Գոլանի բարձունքները։ 1973-ին Սուրիա այլ արաբական երկիրներու հետ միասին կը յարձակի Իսրայէլի վրայ։ Արաբները չեն յաջողիր ջախջախել Իսրայէլը ու 18 օր ետք պատերազմը կը դադրի: Գոլանի բարձունքները կը մնան Իսրայէլի վերահսկողութեան տակ եւ այդպէս կը շարունակուի մինչեւ օրս։1976-ին Լիբանանի կառավարութեան խնդրանքով սուրիական զօրքերը կը մտնեն այդ երկիրը՝ քաղաքացիական պատերազմը կանխելու համար։ Պատերազմը կ'աւարտի 1990-ին, սակայն, զօրքերը դուրս կը բերուին միայն 2005-ին, վարչապետ Ռաֆիգ Հարիրիի սպանութենէն ետք։1980-1988 թուականներուն Իրան-Իրաք պատերազմին Սուրիան կ'աջակցի Իրանին։1976-1982 «Մուսլիմ եղբայրներու» գլխաւորած «իսլամական ապստամբութեան» տարիները կ'ըլլան։ Գլխաւոր իրադարձութիւնը կը դառնայ Փետրուար 1982-ին իրականացած Համայի կոտորածը, որուն զոհ կ'երթայ 40 հազար հոգի: 10 Յունիս 2000-ին, Հաֆէզ Ալ-Ասատի մահէն ետք, որ երկիրը ղեկավարած էր 30 տարի, նախագահ կ'ընտրուի անոր որդին՝ Պաշշար Ալ- Ասատ:
== Տարածքային բաժանում ==
Սուրիա բաժանուած է 14 նահանգներու։
== Կլիմայ եւ բնակլիմայական պայմաններ ==
Կլիման մերձարեւադարձային միջերկրածովային է, արեւելքը՝ չոր ցամաքային։ Ամրան Արաբական եւ Սուրիական անապատներէն յաճախ կը փչէ «Խամսին» կոչուող տօթակէզ քամին։ Սուրիոյ տարածութեան մեծ մասին մէջ բուսականութիւնը անապատային եւ կիսանապատային է (հացահատիկ, փշոտ խոտեր եւ թուփեր)։ Ծովամերձ գօտիին մէջ կը գերակշռեն մշտադալար կաղնին, դափնին, մրտենին, դափնեվարդը եւ մայրին: Կան ձիթենիի, թթենիի, թզենիի եւ խաղողի այգիներ։ Լեռներուն մէջ կ'աճին մշտադալար կաղնիներ, նոճիներ, ովասիսներուն մէջ՝ փիւնիկեան արմաւենի։ Բազմազան է նաեւ կենդանական աշխարհը. տարածուած են շերտաւոր բորենին, գայլը, շնագայլը եւ աղուէսը։ Լեռներուն մէջ կը հանդիպինք սուրիական արջի, անտառային կատուի եւ այծի։ Մեծ է կրծողներուն ու սողուններուն թիւը։
Սուրիոյ օդը չոր ցամաքային է։ Արեւելեան ծովափը խոնաւ է: Լեռնային շրջանները ցուրտ են, ուր ձմրան կը ձիւնէ։ Նաեւ կլիմայական փոփոխութեան պատճառով, 2010-էն սկսեալ, Հալէպ կը ձիւնէ Յունուար ամսուան ընթացքին։
== Բնական հարստութիւն ==
Երկիրին ընդերքէն կ'արտահանուի քարիւղ, երկաթ, մակնիզիում, պղինձ, քրոմ, ծծումբ, ֆոսֆորիթներ, կերակուրի աղ եւ գորշ ածուխ։
== Ժողովրդագրութիւն ==
Ժողովուրդին մեծ մասը կ'ապրի Եւփրատ գետի հովիտին եւ առափնեայ բերրի դաշտավայրերուն մէջ։ 2008-ի տուեալներով երկիրին մէջ գտնուող փախստականներու եւ կացարան փնտռողներուն թիւը կը կազմէ շուրջ 1.852.300 հոգի։ Անոնց մեծամասնութիւնը Իրաքէն եկողներն էին (1.300.000), միւսները՝ Պաղեստինէն (543.400) եւ Սոմալէն (5.200):ՄԱԿ-ի կողմէ իբրեւ «մեր ժամանակներու մեծագոյն մարդկայնական աղէտ» կ'որակուի շուրջ 9.5 միլիոն սուրիացիներու, բնակչութեան կէսին տեղահանութիւնը Մարտ 2011-ին սկսած Քաղաքացիական Պատերազմէն ետք։ Չորս միլիոն սուրիացիներ երկիրէն դուրս կ'ապրին իբրեւ գաղթականներ։
=== Համաշխարհային ժառանգութիւն ===
ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային ժառանգութեան վայրերը Սուրիոյ մէջ
==== Ազգեր ====
Երկիրին բնակչութեան 74%-ը կը կազմեն սուրիացի եւ 600.000 պաղեստինցի արաբները։ Երկիրին բնիկ արամէախօս ցեղերը եւ հիւսիսային ու հիւսիս-արեւելեան շրջաններուն մէջ բնակող (Հոմս, Հալէպ, Քամիշլի, Հասաքէ) ասորի քրիստոնեաներու թիւը կը կազմէ շուրջ 400.000: Սուրիոյ բնակչութեան շուրջ 9%-ը կը կազմեն քիւրտերը (1.6 միլիոն հոգի)։ Քիւրտերու մեծ մասը սփռուած է Սուրիոյ հիւսիս-արեւելեան անկիւնը եւ կը խօսի քրտերէնի քուրմանճի բարբառով։
Սուրիա կը համարուի նաեւ քանի մը այլ ազգային խումբերու հայրենիքը՝ թուրքմեններու (թիւով շուրջ 100. 000), չերքէզներու (100.000), յոյներու, եւ հայերու (շուրջ 100.000), որոնք հոն հաստատուած են Հայոց Ցեղասպանութենէն ետք։ Հայերը գլխաւորաբար կ'ապրին Հալէպի, Դամասկոսի եւ Քեսապի մէջ։
Ժամանակին Սուրիոյ մէջ կը բնակէին մեծ թիւով հրեաներ, յատկապէս՝ Դամասկոսի, Հալէպի եւ Քամիշլիի մէջ։ Հալածանքներու պատճառով, 19րդ դարու երկրորդ կէսին անոնք կը գաղթեն Անգլիա, Միացեալ Նահանգներ եւ Իսրայէլ։ Անիկա կը տեւէ մինչեւ 1948, այսինքն՝ պետութեան ստեղծումը։ Ներկայիս միայն փոքրաթիւ հրեաներ մնացած են Սուրիոյ մէջ։Արաբական աշխարհէն դուրս, մէկ միլիոն արաբներու եւ այլ Մերձաւոր Արեւելեան ծագումով սուրիացիներու գաղութ մը կը գտնուի Պրազիլի մէջ։ Արժանթինի արաբներու մեծ մասը Սուրիայէն եւ Լիբանանէն եկած են։
===== Ազգայնամոլ ծայրահեղականներու ցուցաբերած անհանդուրժողութիւնը =====
Սուրիոյ քաղաքացիական պատերազմէն սկսեալ, սիւննի դաւանանքին հետեւող մահմետականներ, կը սկսին անհանդուրժողութիւն ցուցաբերել հայերուն, ինչպէս նաեւ այլ քրիստոնեայ փոքրամասնութիւններուն հանդէպ։ Սիւննիներու մեծամասնութիւնը Պաշշար Ասատի կառավարութեան դէմ էր, որովհետեւ Ասատ ալաւի դաւանանքին կը պատկանէր։ Ալաւիները աղանդաւորներ կը նկատուին սիւննիներուն կողմէ։ Այս պատճառով, անոնք չէին ուզեր աղանդաւորի մը կողմէ կառավարուիլ։ Քրիստոնեաները, մեծ մասամբ Ասատի կառավարութեան կողքին կը կանգնին, որովհետեւ այդ կառավարութիւնը քրիստոնեայ փոքրամասնութիւնները իր հովանիին ներքեւ կը պահէր։ Այս պատճառով, սիւննիները կը սկսին քրիստոնեաները ատել։ Կը սկսին իրենց մզկիթներուն մէջ, քրիստոնէութեան դէմ խօսիլ։ Օրինակ՝ թէ քրիստոնէութիւնը բազմաստուածային եւ հեթանոսական կրօն մըն է, որովհետեւ երեք աստուածներու կը հաւատայ։
Թուրքիան յենարան ունեցող «Սուրիական Ազատ Բանակ» կոչուած ահաբեկչական զօրքը, կը սկսի հայ գործատէրերու գործարանները գողնալ Շայխ Նաժժար, Ռամուսէ եւ Արգուպ ճարտարուեստաքաղաքներուն մէջ։ Ահաբեկիչները հարց կու տային այդ թաղամասի բնակիչներուն, թէ ո՛ր գործատեղը հայու կը պատկանի, ապա կը գողնային զայն։ Ոչ֊իսլամականին գողնալը արտօնուած է ըստ Քուրանին եւ իսլամական աստուածաբանութեան․«Աստուած աւարը թոյլ տուաւ իբր օրինական եւ բարի: Ան այս մէկը օգտագործեց իսլամներու միասնութեան համար: Ուրեմն վայլեցէ՛ք ձեր գողցածը»:
Իպն Իսհաք (327)«Եւ Ան (Աստուած) ձեզ ստիպեց ժառանգել անոնց երկիրը, անոնց տուները, անոնց ունեցուածքը եւ այն երկիրը, որ դուք չէք տրորած: Եւ Աստուած ամէն ինչի վրայ իրաւասու է:»
Քուրան 33․27
==== Լեզուներ ====
Երկրին պաշտօնական լեզուն արաբերէնն է։ Սուրիոյ արաբերէնը իր յատուկ բարբառը ունի, որ կը կոչուի՝ սուրիական բարբառ։ Քիւրտերը կը գործածեն քրտերէնի Քումանճի բարբառը։ Հայերը կը խօսին արեւմտահայերէն, իսկ թուրքմենները՝ արեւելեան ազերիներու լեզուն։Օտար լեզուներէն կը տիրապետէր ֆրանսերէնը, որ տարածուած էր երկու համաշխարհային պատերազմներու ընթացքին, Ռուսերէնը, որ անկախութեան տարիներուն դուրս կը ձգուի իբրեւ երկրորդ լեզու։ Կը գործածուի նաեւ՝ անգլերէնը։
== Ծանօթագրութիւններ == |
5,790 | Ռաֆայէլ Իշխանեան | Ռաֆայէլ Աւետիսի Իշխանեան (9 Մարտ, 1922 Երեւան - 6 Փետրուար, 1995, Երեւան), լեզուաբան, գրականագէտ, մատենագէտ, բանասիրական գիտութիւններու դոկտոր (1973), փրոֆէսօր (1978), Հայաստանի Գերագոյն Խորհուրդի պատգամաւոր։
== Կենսագրութիւն ==
Ծնած է յեղափոխականներ Աւետիս Մելքոնի Կիրակոսեանի (գնդակահարուած է 1937-ին) եւ Հայկանուշ Արսէնի Իշխանեանի (1900-1933) ընտանիքին մէջ։ 1939-ին աւարտած է Կրուպսկայայի անուան (այժմ՝ Նիկոլ Աղբալեան) դպրոցը եւ ընդունուած Երեւանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը։ 1940-ին կը զօրակոչուի բանակ ու կը մասնակցի Բ. Աշխարհամարտին։ Կը վիրաւորուի եւ գերի կ՚իյնայ, իսկ գերութենէն ազատելէ ետք կրկին կը մասնակցի ռազմական գործողութիւններու։ Համալսարանը կ՚աւարտէ 1949-ին, իսկ Մոսկուայի գրադարանային հիմնարկը՝ 1954-ին։ 1962-ին թեկնածուական ատենախօսութիւն կը պաշտպանէ՝ «Ակսել Բակունց» նիւթով, իսկ 1973-ին դոկտորական ատենախօսութիւն՝ «Հայ նոր գրականութեան լեզուի պատմութիւն»։ 1955-1963-ին աշխատած է Հանրային (այժմ՝ Ազգային) գրադարանին մէջ իբրեւ աւագ գրադարանավար, ենթաբաժնի վարիչ, ապա՝ բաժնի վարիչ, Մաշտոցի անուան մատենադարանին մէջ գիտական գրադարանի տնօրէն։ Դասաւանդած է Հայաստանի հեռակայ մանկավարժական հիմնարկին մէջ։ 1963-1992-ին աշխատած է Երեւանի պետական համալսարանի բանասիրական բաժնի հայոց լեզուի եւ հայոց լեզուի պատմութեան ամպիոններուն, դասաւանդելով ժամանակակից հայոց լեզու, բարբառագիտութիւն, հայ գրականութեան լեզուի պատմութիւն։ Լայնօրէն ծանօթ եղած է իբրեւ հայոց լեզուի ու դասական ուղղագրութեան պաշտպան։ 1991-էն մինչեւ մահը (1995) Հայաստանի ազգային գրադարանի տնօրէն եւ Հայաստանի Գերագոյն Խորհուրդի պատգամաւոր եղած է։
== Հրատարակուած գիրքերը ==
=== հայերէն ===
Ակսել Բակունց. կենսագրութիւն եւ մատենագիտութիւն, Երեւան, ՀՍՍՌ Ալ. Միասնիկեանի անուան պետական ռեսպուբլիկական գրադարան, 1960
Բակուցի լեզուական արուեստը, Երեւան, «Միտք», 1965
Հայ հնատիպ գիրքը, Երեւան, «Գիտելիք», 1968
Արդի հայերէնի հոլովումը եւ խոնարհումը, Երեւան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 1971
500 բառ, որոնք ուղղագրութեան տեսակերից դժուարութիւններ ունեն, Երեւան, «Լոյս», 1971
Տերեանի լեզուական արուեստը, դասախօսություն, Երեւան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 1972
Բակուցի կեանքն ու արուեստը, Երեւան, «Հայաստան» հրատարակչութիւն, 1974
Հայ գրքի պատմութիւն, հատոր 1. Հայ տպագիր գիրքը 16-17-րդ դարերում, Երեւան, «Հայաստան», 1977
Արեւելահայ բանաստեղծական լեզուի պատմութիւն (17-րդ դարից մինչեւ 1920 թ.), Երեւան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 1978
Նոր գրական հայերէնը 17-18-րդ դդ., Երեւան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 1979
Ակնարկ հայերէնի տերմինաշինութեան, Երեւան, «Լոյս» հրատարակչութիւն, 1981
Հայ գիրքը. 1512-1920, Երեւան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչութիւն, 1981
Յակոբ Մեղապարտ, Երեւան, «Հայաստան» հրատարակչութիւն, 1982
Մեր ուղղագրութեան հիմնահարցը, Նոր Ջուղա, 1983
Հայերի ծագումն ու հնագոյն պատմութիւնը, Պէյրութ, «Ալթափրես», 1984
Արդի հայերէնի շարահիւսութիւն. պարզ նախադասութիւն, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 1986
Մայրենին, Երեւան, «Լոյս» հրատարակչութիւն, 1986
Հայ ժողովրդի ծագման ու հնագոյն պատմութեան հարցեր, Երեւան, «Հայաստան» հրատարակչութիւն, 1988
Պատկերազարդ պատմութիւն հայոց. գիրք առաջին, Երեւան, «Արեւիկ», 1990 ISBN 5-8077-0478-9
Բնիկ հայերէն բառեր եւ հնագոյն փոխառութիւններ, Երեւան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 1989
Տերեանը ինչպէս որ կայ, Երեւան, «Գիտելիք», 1990
Երրորդ ուժի բացառման օրէնքը (յօդուածներ), Երեւան, «Ազատ խոսք», 1991 ISBN 5807902505
Դասական ուղղագրութեան կանոններ, Երեւան, «Արեւիկ», 1991
Մեր ինքնութեան գլխաւոր նշանը (գրականագիտական հետազօտութիւններ), Երեւան, «Նայիրի», 1991 ISBN 5-550-00429-1
Պատկերազարդ պատմութիւն հայոց. գիրք երկրորդ, Երեւան, «Արեւիկ», 1997, ISBN 5-8077-0246-8
Պատկերազարդ պատմություն հայոց. գիրք երրորդ, Երեւան, «Հայաստան», 2004 ISBN 5-540-01728-5
Իրական պատմութիւններ (պատմուածքներ), Երեւան, «Վան Արեան», 2004 ISBN 99941-38-09X.
=== Ռուսերէն ===
Создание библиографии армянской печати. Советская библография, Москва, 1959
Аксел Бакунц։ Жизнь и вопросы творчества (Автореферат дисс. соиск. уч. ст. канд. филол. наук). Ереван, 1962, 19ст
Книгопечатание в Армении - В кн. 400 лет русского книгопечатания. Москва, исд. АН СССР, 1964, с. 125-129, 240-246, 328-331, 454-457, 585-587
Очерки по истории языка новой армянской литературы (Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. докт. филол. наук). Ереван, 1972, 58с.
Армянская книга. Ереван, Советакан грох, 1978, 44с (соавтор Сен Аревшатян)
Вопросы происхождения и древнейшей истории армянского народа, издательство «Грааль», Москва, 2002 ISBN 5946880152
=== Անգլերէն ===
On the Origin and Earliest History of the Armenian People, trans. N. Ouzounian, Montreal, 1989
=== Լեհերէն ===
Ksiazka Ormianska W Latach 1512 - 1920, Ossolineum, ISBN 8304041782
== Ծանօթագրութիւններ == |
End of preview. Expand
in Dataset Viewer.
Western armenian wikipedia 04.2023
4M tokens
10.785 articles
- Downloads last month
- 45