Datasets:
gowitheflowlab
/
wikispan-all

Dataset card Viewer Files Community
1
id
stringlengths
1
7
url
stringlengths
31
789
title
stringlengths
1
182
sentence1
stringlengths
0
299k
sentence2
stringlengths
0
304k
3244
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD%201936
Берлин 1936
Summer Olympics, Jeux olympiques d'été
— аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра. Олимпиада Берлин
3245
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%BC%201928
Амстердам 1928
Olympics, Jeux olympiques d'été de 1928)
Summer Olympics, Jeux olympiques d'été
3246
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B6%201924
Париж 1924
Summer Olympics, Jeux olympiques
d'été de 1924) —
3247
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B6%201900
Париж 1900
1900 (1900 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été
(1900 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été
3248
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%BF%D0%B5%D0%BD%201920
Антверпен 1920
— аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра. Олимпиада
(1920 Summer Olympics, Jeux olympiques
3249
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%BE%D0%BA%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%BC%201912
Стокгольм 1912
(1912 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de
de 1912) — аԥхынтәи
3250
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%BD%D1%82-%D0%9B%D1%83%D0%B8%D1%81%201904
Сент-Луис 1904
(1904 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de
(1904 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été
3251
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82-%D0%9B%D0%B5%D0%B8%D0%BA-%D0%A1%D0%B8%D1%82%D0%B8%202002
Солт-Леик-Сити 2002
(2002 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 2002)
d'hiver de 2002) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи
3252
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%BE%201998
Нагано 1998
- аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа
olympiques d'hiver de 1998) - аӡынтәи Олимпиадатә
3253
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B5%D1%80%201994
Лиллехаммер 1994
- аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа
- аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
3254
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%8C%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D1%8C%201992
Альбервилль 1992
d'hiver de 1992) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи
d'hiver de 1992) - аӡынтәи Олимпиадатә
3255
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B8%201988
Калгари 1988
Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1988) -
Jeux olympiques d'hiver de 1988)
3256
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%BE%201984
Сараево 1984
Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә
1984 (1984 Winter Olympics, Jeux
3257
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B5%D0%B8%D0%BA-%D0%9F%D0%BB%D0%B5%D1%81%D0%B8%D0%B4%201980
Леик-Плесид 1980
Леик-Плесид 1980 (1980 Winter Olympics, Jeux
Olympics, Jeux olympiques d'hiver
3258
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B5%D0%B8%D0%BA-%D0%9F%D0%BB%D0%B5%D1%81%D0%B8%D0%B4%201932
Леик-Плесид 1932
1932) - аӡынтәи Олимпиадатә
1932) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
3259
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D1%81%D0%B1%D1%80%D1%83%D0%BA%201976
Инсбрук 1976
1976 (1976 Winter Olympics,
(1976 Winter Olympics, Jeux
3260
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D1%81%D0%B1%D1%80%D1%83%D0%BA%201964
Инсбрук 1964
аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа
(, , , ) —
3261
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BF%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%BE%201972
Саппоро 1972
- аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә
Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1972) -
3262
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8C%201968
Гренобль 1968
Гренобле 1968 (1968 Winter Olympics,
Winter Olympics, Jeux olympiques
3263
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BA%D0%B2%D0%BE-%D0%92%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%201960
Скво-Велли 1960
- аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа. Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа
(1960 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver
3264
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%81%D0%BB%D0%BE%201952
Осло 1952
(1952 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1952)
Jeux olympiques d'hiver de 1952) - аӡынтәи Олимпиадатә
3265
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9C%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%86%201948
Санкт-Мориц 1948
de 1948) - аӡынтәи
Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1948) -
3266
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9C%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%86%201928
Санкт-Мориц 1928
olympiques d'hiver de 1928) - аӡынтәи
Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1928) -
3267
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B8%D1%88-%D0%9F%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%B8%D1%80%D1%85%D0%B5%D0%BD%201936
Гармиш-Партенкирхен 1936
Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de
de 1936) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
3268
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B8%201924
Шамони 1924
Шамоникс 1924 (1924 Winter Olympics, Jeux
- аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
3291
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D1%83
Британиаду
Аҳәынҭқарра аформа апарламенттә монархиа ауп. Аҳҭнықалақь – Лондон ауп. Агеографиа Ари атәыла Британиатәи адгьылбжьахақәа рҿы иҟоуп. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра
) — адгьылбжьахатәи аҳәынҭқарра амраҭашәаратәи Европаҿы ауп. Аҳәынҭқарра аформа апарламенттә монархиа ауп. Аҳҭнықалақь –
3313
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%8B%D1%81%D1%80%D0%B0%20%28%D0%B0%D2%B5%D0%B0%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B0%D1%86%D3%99%D0%B0%D1%80%D0%B0%29
Мысра (аҵакырацәара)
Мысра (ақыҭа) —
Мысра — аҳәынҭқарра африкаҿы.
3314
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%81%D1%8B%D1%80
Мсыр
( Џумхурыиаҭ Мыср аль-Арабыиа, Гәымхәриеҭ Маср ель-Арабыиа) —
Мыср/Miṣr, Маср/Maṣr), аофициалтә хьʒы: Арабтәи Республика Египет ( Џумхурыиаҭ Мыср аль-Арабыиа,
3319
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D1%81-%D0%90%D0%BD%D1%9F%D1%8C%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%81
Лос-Анџьелес
Лос-Анџьелес () — ақалақь
Еиду Аштатқәа ахь. Иаланхо .
3325
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D0%BD
Лондон
дуӡӡоуп. Амегаполис аҵанакра ауп. Ақалақь аланхо ауп. Лондан Британиа Ду аполитикатә, аекономикатә, акультуратә аԥсҭазааразы аҵакы ду имоуп.
аҵакы ду имоуп. Административ-территориалтә ашара Лондан административтә аокругқәа асхема Ахьарԥшқәа Англиа ақалақьқәа Аҳҭнықалақьқәа
3359
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D2%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%9F%D1%8C%D1%8B%D1%85%D0%B0
Ҵаленџьыха
ақалақь, ахь Агырны-Хыхьтәи Шәаны. Ақалақь иаланхо
— . Ахьарԥшқәа Ҵаленџьыха Қырҭтәыла
3363
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D3%B7%D0%BD%D0%B0%D3%B7%D1%8C
Сиӷнаӷь
Иаланхо . Азгәаҭақәа Кахеҭи
Кахеҭи Қырҭтәыла ақалақьқәа
3366
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BA%20%D0%BB%D0%B3%D3%99%D0%B0%D2%9F%D1%80%D0%B0%D2%9B%D3%99%D0%B0
Шушаник лгәаҟрақәа
Andrew Jacobs, editors, Christianity in Late Antiquity, 300-450 C.E: A Reader, Oxford University Press US, pages 499-504, ISBN|0-19-515461-4 Donald Rayfield, The Literature of Georgia: A History, Routledge
A Reader, Oxford University Press US, pages 499-504, ISBN|0-19-515461-4 Donald Rayfield, The Literature of Georgia: A
3399
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D4%A5%D1%81%D0%BD%D1%8B%20%D0%90%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%BC%D2%A9%D0%B0
Аԥсны Аихамҩа
ахҵәахақәа имам. 60тә шықәсқәаӡа зегьы аихамҩахҵәахақәа елеқтрофикациатә ауп. Адәыӷбақәа 2010 ш. рашәара 27-рзы хԥа пассажырдәыӷбақәа амҩахь ауп: Москәа — Аҟәа — Москәа ҩба ҩбеи Адлер — Гагра
аангыларҭа аҟынӡа. Адлер-Аҟәа ахҵәаха 1942 шқәыс иргылеит. Аихамҩа амҩакытә ауп, ҩмҩатә ахҵәахақәа имам. 60тә шықәсқәаӡа зегьы аихамҩахҵәахақәа елеқтрофикациатә ауп. Адәыӷбақәа 2010 ш. рашәара 27-рзы хԥа пассажырдәыӷбақәа амҩахь ауп: Москәа — Аҟәа —
3403
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D4%A5%D1%81%D0%BD%D1%8B%20%D0%B0%D0%B3%D3%99%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%88%D3%99%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%82%D3%99%20%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0%D2%9B%D3%99%D0%B0
Аԥсны агәаларшәагатә монетақәа
Аԥсныжәлар Рџьынџьтәылатә еибашьра» рсериа «Аԥсны аҭоурыхтә баҟақәа» рсериа
еибашьра» рсериа «Аԥсны аҭоурыхтә баҟақәа» рсериа «Аԥсны ақалақьқәа» рсериа «Аспорт» рсериа «Аԥсны инвестициатә
3406
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D2%AC%D1%8B%D1%80%D2%9B%D3%99%D1%82%D3%99%D1%8B%D0%BB%D0%B0
Ҭырқәтәыла
() — Европа мрагылара аган ахь ала иҟоуп.
(), аофициалтә хьӡы: Ҭырқәтәылатәи Ареспублика () —
3407
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D3%99%D0%BB%D0%B8%D0%B0%2C%20%D0%94%D1%8B%D1%80%D0%BC%D0%B8%D1%82%20%D0%98%D0%BE%D1%81%D0%B8%D1%84-%D0%B8%D4%A5%D0%B0
Гәлиа, Дырмит Иосиф-иԥа
акрызҵазкуаз еиуеиԥшым ауаажәларратә усура. 1924-1926 шықәсқәа рзы Д. Гәлиа Қарҭтәи аҳәынҭқарратә университет аҿы аԥсуа бызшәа акурс дырзаԥхьоит, убри инацҵаны, излаигәалаиршәо ала, аԥсуаа рҭоурыхгьы рзеиҭеиҳәоит. Қарҭынтәи Аԥсныҟа даныхынҳә, Аԥсны аиҳабыра рҿы еиҭагаҩ ҷыдас дҟарҵоит, аԥсышәала аусмҩаԥгара ашьақәыргылара дацхраауеит. 1926-1928 шықәсқәа рзы Аԥсуа рҵаҩратә техникум аҿы аҭоурых дирҵоит, аԥсуа алфавит аԥсахразы имҩаԥысуа аусура активла ихы алаирхәуеит. . 1927 шықәса жьырныҳәазы Д. Гәлиа бжьыҭирала далырхуеит Аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа ахантәаҩыс (академиа еиҿкаан1925 шықәсазы ауаажәларратә хаԥшьгарала, академик Н. Марр ибзоураны). Д.Е.Гәлиа уаҟа аус иуан 1930 шықәса рҟынӡа - Академиа ацынхәрас Аԥсуа бызшәеи алитературеи ирызку аҭҵаарадырратә-еилкааратә институт (ашьҭахь - АБНИИ) еиҿкаахаанӡа. Уи анеиҿкааха инаркны, Д. Гәлиа аинститут аҭҵаарадырратә усзуҩцәа дыруаӡәкын, аус иуан иԥсҭазаара далҵаанӡа: 1938 шықәса рҟынӡа ҭҵаарадырратә усзуҩын, 1938 шықәса инаркны, Асовет Еидгыла Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Апрезидиум излашьақәнарӷәӷәаз ала, ҭҵаарадырратә усзуҩы усзуҩы еиҳабыс. 30-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭанӡа Д.Гәлиа иҭҵаарадырратә усура инаваргыланы, рҵаҩыс аус шиуц иуеит Аҟәатәи еиуеиԥшым аҵараиурҭақәа рҿы, 1938 шықәса инаркны Аҟәатәи аҳәынҭқарратә рҵаҩратә институт адоцент ҳәа ахьӡ ихҵоуп. 1937 шықәсазы Асовет Еидгыла Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Апрезидиум иҟанаҵаз ақәҵарала, аԥсуа бызшәеи афольклори ирызкыу иҭҵаарадырратә усумҭақәа рзы Д. Гәлиа адиссертациа имырхьчаӡакәа ианашьан аетнографиатә ҭҵаарадыррақәа ркандидат ҳәа аҭҵаарадырратә ҩаӡара. 1927 шықәса инаркны Д. Гәлиа Аԥсны Анагӡаратә Центр акомитет (ЦИК) аилазаара далан. 1928 шықәсазы Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа рассоциациа далалоит, 1934 шықәсазы — СССР ашәҟәҩҩцәа Реидгыла. 1929 шықәсазы Д. Гәлиа ихҵан Аџьа Афырхаҵа ҳәа аҳаҭыр хьӡы, 1937 шықәсазы - Аԥсны жәлар рпоет ҳәа ахьӡ ҳаракы. Д.Е. Гәлиа Аԥсны АССР Иреиҳаӡоу Асовет аилазаарахь депутатс далырххьан ԥшьынтә: 1938 шықәса (актәи ааԥхьара), 1947 шықәса (аҩбатәи ааԥхьара), 1951 шықәса (ахԥатәи ааԥхьара), 1955 шықәса (аԥшьбатәи ааԥхьара); 1942 шықәса ԥхынҷкәын мза инаркны Аԥсны АССР Иреиҳазоу Асовет Апрезидиум аилазаара даларҵеит, Аԥсны Иреиҳазоу Асовет депутатс дыҟанаҵгьы уи аилазаара далан. 1949 шықәсазы Д.Е. Гәлиа ианашьан Ленин иорден. Д.Е. Гәлиа ҩынтә СССР Иреиҳазоу Асовет ашҟа депутатс далырххьан: 1954 шықәса (аԥшьбатәи ааԥхьара), 1958 шықәса (ахәбатәи ааԥхьара). 1957 шықәсазы Дырмит Гәлиа Ленин ихьз зхыу апремиа аиуразы дықәыргылан (агазеҭ «Известиа», жьырныҳәа 17, 1957 ш.). 1957 шықәсазы, 83 шықәса зхыҵуаз апоет иаԥиҵоит иреиӷьу ипоезиатә рҿиамҭақәа руак: «Абри соуп сара». Дырмит аҭаацәаратә ԥсҭазаара далалахьан ҩынтә, раԥхьа, 28 шықәса данырҭагылаз, 1902 шықәсазы уи динасыԥхеит Џьгьарда ақыҭан инхоз апап Сарпиан (Серапион) Чхьеиӡе иԥҳа - Мариа Чхьеиӡе-ԥҳа (лан д-Амҷԥҳан). Агәалашәарақәа рҿы изларҳәо ала, Марина мыцхәы иԥшӡаз, иеинаалаз аӡә лакәын, ҵараиурҭак далымгацызт, аха аҩреи аԥхьареи лдыруан. Мариа Чхьеиӡе-цҳа диит 1885 шықәсазы, лыԥсҭазаара далҵит 1903 шықәсазы, ахшараиура дахыԥсааит. Джуп Џьгьарда ақыҭан, лани лаби рывараҿы. Аҩынтә раан Д. Гәлиа аҭаацәаратә ԥсҭазаара далалоит 1911 шықәсазы 37 шықәса данырҭагылаз. Усҟан Аҟәатәи аҳәса ргимназиаҿы аҵара зҵоз Елена Андреи-иԥҳа Бжьалаа (1893-1979) дихатәҩызахоит. Д.Гәлиеи Е.Бжьаала-ԥҳаи хҩык ахшара рхылҵит. Аиҳабы - Гьаргь Гәлиа (1913-1989) еицырдыруа шәҟәыҩҩуп; Ишьҭанеиуаз Владимир Гәлиа (1914) дынџьнырын, аҩбатәи адунеитә еибашьраҿы хабарда дыбжьаӡит; рыԥҳа заҵәы - Татиана Гәлиа (1919-1997) — инеиԥынкыланы акыр шықәса аус луан А. М. Горки ихьз зху Аҟәатәи аҳәынҭқарратә рҵаҩратә институт аҿы, ддоцентын, аҵыхәтәан Д. Гәлиа иҩны-амузеи еиҳабыс дыҟан. «...Ашәҟәыҩҩы изы, - иҩуан Д. Гәлиа,- даара акыр иаԥсоуп ицхрааша, иҩызахаша аԥҳәыс даниднагала. Сара исылсыршаз жәаџьара ишаны хәҭакгьы сзыҟаҵомызт алитературеи аҟазареи рзы зыԥсы ҭыхны изкыз Елена Андреи-иԥҳа лакәмызҭгьы.» Д. Гәлиа 1958 шықәсазы ииҩыз иавтобиографиаҿ иҳәоит: «...Иџьашьатәӡам узнысыз амҩа угәы иахәоу иамыхәоу, иахьынӡахәҭоу ажәлар рымаҵ узума ҳәа уаҩ дсазҵаар. Анс-арс ҳәа акәымкәа, иаахҵәаны аҭак ҟасҵоит абас: ааи, сара исылсыршаз маҷысшьом, избанзар, наџьнатәгьы сара иҟасҵоз зегьы гәыкала акәын ишыҟасҵоз. Аха иҟасҵахьоу аҵкыс хараӡа еиӷьны исылсыршар ҟалон, зегь раԥхьа иҟаҵатәу, зегь реиҳа хадара злоу ҳәа аханатә сусқәа еилкааны исымазҭгьы. Сара сгәамчи сылшареи сыԥсаҟьон, зны апоезиа шьҭых'уа, зны анаукахь сеихо мацара. Иҟалап, алитература мацара схы азкны аус зур еиҳа еиӷьызҭгьы. Иҟалап ус акәымзаргьы! Ауаҩытәыҩса ҿыц нап злеикуа аус аҿы инамцхәны агәамч ақәирӡуеит, аиашазы, идыррагьы аҽарҭбаауеит, иазҳауеит. Ари — егьыбзиоуп, иагьуԥышькласуеит. Зны-зынла исԥырхагахалоз даҽа мзызк ыҟан. Амыцхә «армара» зҽадызхалоз ҩызцәақәак «адунеи зегьтәи ареволиуциа» асахьа иҭырхуаз аҿы Аԥсны цәыкәбарк иаҟарамкәа исдырбо ианалагалакь, аиашами ишәасҳәаша, скалам сымҟәыҵшәаны икашәон. Инықәбаны ицаша цәыкәбарк азы аџьабаа батәума? Аха аԥсҭазаара иснарбаз уи ауп, иара убри ацәыкәбар азыҳәаҵәҟьа аџьабаабара иаԥсоуп. Гәыкала аџьабаа базар - уи ацәыкәбар џьаргьы иқәба изцаӡом. Акгьы амыхьӡакәа иаанхоит». Абиблиографиа Исахьаркыратә ҩымҭақәа Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи. Қарҭ, 1912 шықәса. Арԥызбеи аԥҳәызбеи рышәҟәы. Даҽа хьӡыртәрақәаки жәеинраалақәаки. Қарҭ, 1913 шықәса. Ажәеинраалақәеи, ахьӡыртәрақәеи, ашәақәеи. Аԥсуаа рхьырԥар рахь. Д. Г. икнытә. Аҟәа, 1923 шықәса. Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1933 шықәса. Аԥсуа частушкақәа. Аҟәа, 1934 шықәса. Ашарԥы-еҵәа. Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1937 шықәса. Иҩымҭақәа. Аҟәа, 1947 шықәса. Иҩымҭақәа. Сухуми - Аҟәа. 1950 - 1954 шықәсқәа. Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ҩ-томкны. Аҟәа, 1956 - 1957 шықәсқәа рзы. Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ԥшь-томкны. Аҟәа, 1956, 1957, 1958, 1962 (аԥшьбатәи атом) шықәсқәа рзы. «Иалкаау Аԥсуа лирика» асериаҿ. Дырмит Гәлиа. Аҟәа, 1967 шықәса. Ҳара ҳпартиа. Ажәеинраала. 43 бызшәа рыла еиҭаганы. Аҟәа, 1973 шықәса. Сабдуи ааԥынреи. Ахәыҷқәа рзы ажәеинраалақәа. Аҟәа, 1983 шықәса. Иҩымҭақәа реизга. Ф-томкны. Аҟәа, 1981 - 1986 шықәсқәа. Ипоезиатә еиҭагамҭақәа Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи. Қарҭ, 1912 шықәса. Арԥызбеи аԥҳәызбеи рышәҟәы. Даҽа хьӡыртәрақәаки жәеинраалақәаки. Қарҭ, 1913 шықәса. Ажәеинраалақәеи, ахьӡыртәрақәеи, ашәақәеи. Аԥсуаа рхьырԥар рахь. Д. Г. икнытә. Аҟәа, 1923 шықәса. Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1933 шықәса. Аԥсуа частушкақәа. Аҟәа, 1934 шықәса. Ашарԥы-еҵәа. Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1937 шықәса. Иҩымҭақәа. Аҟәа, 1947 шықәса. Иҩымҭақәа. Сухуми - Аҟәа. 1950 - 1954 шықәсқәа. Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ҩ-томкны. Аҟәа, 1956 - 1957 шықәсқәа рзы. Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ԥшь-томкны. Аҟәа,
Гәлиа диит 1874 шықәса хәажәкырамза 21, Уарча ақыҭан анхаҩы иҭаацәараҿы. Азеижәтәи ашәышықәса аҩбатәи азыбжазы, амҳаџьырра аан ԥшьышықәса зхыҵуаз Д.Гәлиа иҭаацәеи иареи хырҵәаны, имҳаџьырцәаны, Ҭырқәтәыла, Трабзон агаҿа инанагеит. Дырмит иаб Урыс ааӡаб ихганы, 1878 шықәсазы иҭаацәа иманы уахьынтә дыбналаны Аԥсныҟа дхынҳәит. Ихырҵәаны ианыргоз иццышәыртәыз иҭыӡҭыԥ данахыла, «инхарҭа ҭыԥ аҿы анхара данақәиҭырымтә, уи аҭыԥ иамариашаны нырцә, ҿыц ихәышҭаара ашьапы икит». Нырцә ҳәа Д. Гәлиа араҟа дызҿу Кәыдры армарахьтәи аԥшаҳәаҿы ишьҭоу, Аӡҩыбжьа ақыҭа ауп, амҳаџьырра иагаанӡа Дырмит иаб Урыс Кәыдры арӷьарахьтәи аԥшаҳәаҟны — Уарча — дынхон. Аҩреи аԥхьареи иҵеит аашықәса данырҭагылаз, ақыҭаҿтәи апап иҟны: Гач ҳәа хәыҷы хьӡны изарҳәоз Д.Гәлиа уи ишҟа мчыбжьык ахьтә ҩымш-хымш дныҟәон. Убри инаркны Урыс Гәлиа иҷкәын хәыҷы диманы ҩышықәса Аҟәа Ашьхарыуаа ршкол ахь дцо-даауа дыбжьан, ашкол ашә дылагылан, иҷкәын дрыдыркыларц. Ахышықәса раан, 1885 шықәсазы, Д. Гәлиа Аҟәатәи Ашьхарыуаа рышкол апансионат /аинтернат/ даанахәоит. Уи зеиӷьыҟам ала далгоит 1889 шықәсазы: ахыркәшаратә ԥышәарақәа раан ииҭиуаз жәа-маҭәарк рахьтә ааба рзы «ибзиаӡоуп» изықәдыргылт, ҩба рзы «ибзиоуп». Иара убри 1889 шықәсазы, Д. Гәлиа, Қырҭтәыла, Гори (Хонтәи) ақалақь аҿы, Аахыҵ-Кавказтәи арҵаҩцәа рсеминариа дҭалоит, аха иҵара хиркәшартә еиԥш дзыҟамлеит: ԥшьымзҟа рышьҭахь ичымазара иахҟьаны иҵарагьы аанижьыр акәхеит. Убарҭ ашықәсқәа раан изыҟалеит агәырҩа дугьы: 1891 шықәса жьырныхәа мзазы иан дыԥсит, 1893 шықәсазы — иаб, 1894 шықәсазы — ианду. Урҭ ахҭысқәа апоет игәалаиршәоит абас: «Дук мырҵыкәа, абарҭ ашықәсқәа раан, сан дыԥсит. «Испанка» иагеит сандуи саби. Сара урҭ Кәыдры армарахьтәи аԥшаҳәаҿы аҵла ду амҵан анышә инаҭаны, аҩны ахадара ааныскылт. Сашьеи саҳәшьеи ааӡатәны исыман». Урт — Ивани Екатеринеи ракәын. Абринахыс, егьа иҽазикызаргьы, Д. Гәлиа ҵараиурҭак дҭалартә дзыҟамлеит. «Абасала, — иҩуан иара, — сара ԥшьышықәсеи ԥшьымзи ракәын ашколқәа рҟны аҵара анысҵоз, иара уигьы инеиԥынкыланы акәымкәа... Уи ашьҭахь сара рҵаҩцәас исыман ашәҟәқәеи аԥсҭазаареи». Арҵаҩцәа рсеминариахьтә даныхынҳә, Д. Гәлиа, зназы Екатериновка зыхьӡыз, Аҟәа иаԥныз қыҭак аҿы рҵаҩыс аус иуан. Уаҟа 1890-1891 шықәсқәа рзы аҵаҩцәа аурыс бызшәа иаирԥхьон. 1892 шықәсазы Ашьхарыуаа рышкол ахылаԥшҩы (иахьатәи ала — адиректор) К. Маҷавариани иареи иеицхырааны Қарҭ иҭрыжьуеит аурыс графика шьаҭас измаз «Аԥсуа нбан». Уи ашьҭахь, Д. Гәлиа активла далахәын иара убри ашықәсан Аҟәатәи аепархиаҿы адинхаҵаратә шәҟәқәа аԥсышәала реиҭагаразы еиҿкааз Акомиссиа аусура. Азеижәтәи ашәышықәса анҵәамҭазы анбан шәҟәы аԥҵара, иара убас аиҭагаратә ус нап анаиркы инаркны маҷ-маҷ ашьапы акуеит Д. Гәлиа ирҿиаратә, илитературатә усура. Изныкымкәа излаигәалаиршәоз ала, убасҟан ауп уи, уарлашәарла акәзаргьы ихатә жәеинраалақәагьы аԥиҵо даналага. Убри апериод азы Д. Гәлиа аамҭакала Очамчыра аучасткаҿы, Аҟәа аокруг аначальник иусҳәарҭаҿы уҳәа ҭырџьманс (еиҭагаҩыс) акыр шықәса аус иуан, уахи-ҽни ауаажәлар дрылан, арзаҳалқәа, ашшыԥхьыӡқәа уҳәа рзеиҭеигон, дырзааԥсон. 1904 шықәсазы, Д. Гәлиа арҵаҩратә ҵараиурҭа дшалымгацызгьы, идырреи иԥышәеи ҳасаб рзуны, Кавказтәи Арҵаратә аокруг ахылаԥшҩы иҟнытә алагарҭатә школқәа рҿы азин иоуеит арҵаҩра. Д.Е.Гәлиа жәлар ршкол арҵаҩы ҳәа ахьз анирҭа, рҵаҩыс аус иуан Кәтолтәи (1904-1905), Кындыӷтәи (1905-1908), Тамшьтәи (1908-1912) ашколқәа рҿы. 1912 шықәсазы Д. Гәлиа иԥсҭазаараҿы иҟалеит иразҟыӡбагахаз хҭыс дук — Қарҭ аԥсышәала иҭыҵуеит уи раԥхьатәи иажәеинраалақәа реизга — «Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи» - аԥсуа сахьаркыратә литература хацзыркыз, ауасхыр азышьҭазҵаз ашәҟәы. Уи епиграфс иамоуп: «Аҽы ԥсыр - адәы аҭынхоит, ауаҩы дыԥсыр - ажәа иҭынхоит». 1912 шықәсазы Д. Гәлиа диасуеит Аҟәаҟа, Араҟагьы ҩаԥхьа арҵаҩра ус хациркуеит, зны-зынлагьы ҩыџьара-хыџьара иусура еилеигӡоит. Аамҭакала аус иуеит: Аҟәатәи аҳәса ргимназиаҿы, Ашьхарыуаа рышкол аҿы (1912 шықәса), Ареалтә училишьче аҟны (1914), анаҩс, 1915 шықәса инаркны 1921 шықәса рҟынӡа аус иуеит Аҟәатәи арҵаҩцәа рсеминариаҿы (1921 шықәса инаркны асеминариа арҵаҩратә техникум ҳәа ахьӡырҵоит, Абри асеминариаҿы Д. Гәлиа екстерн ҳасабла қәиарала аԥышәара дахысуеит, убри иабзоураны, иара излаигәалаиршәо ала, 1919 шықәсазы абжьаратәи аҵараиурҭақәа рҿы официалла арҵаҩра азин иоуеит. (Уи атәы акыр инарҭбааны иазааҭгылоуп «Зыхьӡ камшәо» зыхьӡу Х. С. Бгажәба ишәҟәы аҿы — Аҟәа, 1977 ш.). Убарҭ ашықәсқәа раан Д. Гәлиа ауасхыр азышьҭеиҵоит аԥсуа периодикатә кьыԥхь — шьаҭаркҩыс дамоуп 1919 шықәса жәабран 27 рзы иҭыҵыз агазеҭ «Аԥсны». Иара иоуп уи раԥхьатәи аредакторгьы (1919-1921). Уи аамҭа апоет абас игәалаиршәоит: «Иакымкәа-иҩбамкәа ашколқәа рҿы аус зуан, уахык ала ҩышә тетрад ирыгыу ирыбзоу саналгалакь ашьҭахь акәын алитература аус нап анасыркуаз, хазы, «Аԥсны аҭоурых» ҳәа изҩырц иҟаз ашәҟәы азгьы аматериалқәа реизгара саҿын». Арҵаҩцәа рсеминариаҿ акәзар, иҵаҩцәа (И. Когониа, М. Аҳашба, Ив. Папасқьыр, Ӡ. Дарсалиа уҳәа) ицырхырааны иаԥшьигоит анапылаҩыратә журнал «Ашарԥы-еҵәа». Арҵаҩратә семинариа аҵаҩцәа рымчала иеиҿикаауеит адраматә кружок. Уи иахылҿиааит Д.Гәлиа дызхагылаз раԥхьатәи Еиҭаҵуа Аԥсуа театр. 1921 шықәсазы, Аԥсны асовет мчра анышьақәгыла, мшаԥымза инаркны Дырмит Есыф-иԥа днарыԥхьоит Ареспублика ҿыц анапхгара ашҟа — Ареволиуциатә Комитет (Аревком) Жәлар рҵара аҟәшахьы. Араҟа уи аԥсуаа рҵарадырра иазку аҟәша еиҳабыс даман. Хықәкыла арҵага шәҟәқәа реиҭагареи, реиқәыршәареи аус рыдиулон, аҵарадырра аус ашьҭыхра дазааԥсон. Иара убри ашықәс нанҳәамза инаркны Д. Гәлиа Аԥсны Аҵара ус азы Жәлар ркомиссариат Амилаҭқәа рыҟәша Аԥсуа секциа дахагылоит, уаҟагьы инапы ианын аҵарадырра, ашәҟәҭыжьырҭа, асахьаркыратә литература, аиҭагара. Иара убас 1921 шықәсазы уи ирҿыцны еиҿикаауеит Аԥсны ақыҭақәа рҿы анхаҩы жәлар рҿаԥхьа иқәгылоз, аларҵәара ду змаз Еиҭаҵуа Аԥсуа театртә гәыԥ. Д.Гәлиа иаԥиҵаз Еиҭаҵуа атеатр урҭ ашықәсқәа раан Гәдоуҭеи Очамчыреи араионқәа ирыҵаркуа ақыҭақәа жәпакы рҿы аспектакльқәа рыманы иқәгылон, аларҵәара дугьы аман. Аамҭакала Д.Гәлиа аус шиуц иуан Аҟәатәи арҵаҩратә техникум аҿы, имҩаԥигон акрызҵазкуаз еиуеиԥшым ауаажәларратә усура. 1924-1926 шықәсқәа рзы Д. Гәлиа Қарҭтәи аҳәынҭқарратә университет аҿы аԥсуа бызшәа акурс дырзаԥхьоит, убри инацҵаны, излаигәалаиршәо ала, аԥсуаа рҭоурыхгьы рзеиҭеиҳәоит. Қарҭынтәи Аԥсныҟа даныхынҳә, Аԥсны аиҳабыра рҿы еиҭагаҩ ҷыдас дҟарҵоит, аԥсышәала аусмҩаԥгара ашьақәыргылара дацхраауеит. 1926-1928 шықәсқәа рзы Аԥсуа рҵаҩратә техникум аҿы аҭоурых дирҵоит, аԥсуа алфавит аԥсахразы имҩаԥысуа аусура активла ихы алаирхәуеит. . 1927 шықәса жьырныҳәазы Д. Гәлиа бжьыҭирала далырхуеит Аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа ахантәаҩыс (академиа еиҿкаан1925 шықәсазы ауаажәларратә хаԥшьгарала, академик Н. Марр ибзоураны). Д.Е.Гәлиа уаҟа аус иуан 1930 шықәса рҟынӡа - Академиа ацынхәрас Аԥсуа бызшәеи алитературеи ирызку аҭҵаарадырратә-еилкааратә институт (ашьҭахь - АБНИИ) еиҿкаахаанӡа. Уи анеиҿкааха инаркны, Д. Гәлиа аинститут аҭҵаарадырратә усзуҩцәа дыруаӡәкын, аус иуан иԥсҭазаара далҵаанӡа: 1938 шықәса рҟынӡа ҭҵаарадырратә усзуҩын, 1938 шықәса инаркны, Асовет Еидгыла Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Апрезидиум излашьақәнарӷәӷәаз ала, ҭҵаарадырратә усзуҩы усзуҩы еиҳабыс. 30-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭанӡа Д.Гәлиа иҭҵаарадырратә усура инаваргыланы, рҵаҩыс аус шиуц иуеит Аҟәатәи еиуеиԥшым аҵараиурҭақәа рҿы, 1938 шықәса инаркны Аҟәатәи аҳәынҭқарратә рҵаҩратә институт адоцент ҳәа ахьӡ ихҵоуп. 1937 шықәсазы Асовет Еидгыла Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Апрезидиум иҟанаҵаз ақәҵарала, аԥсуа бызшәеи афольклори ирызкыу иҭҵаарадырратә усумҭақәа рзы Д. Гәлиа адиссертациа имырхьчаӡакәа ианашьан аетнографиатә ҭҵаарадыррақәа ркандидат ҳәа аҭҵаарадырратә ҩаӡара. 1927 шықәса инаркны Д. Гәлиа Аԥсны Анагӡаратә Центр акомитет (ЦИК) аилазаара далан. 1928 шықәсазы Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа рассоциациа далалоит, 1934 шықәсазы — СССР ашәҟәҩҩцәа Реидгыла. 1929 шықәсазы Д. Гәлиа ихҵан Аџьа Афырхаҵа ҳәа аҳаҭыр хьӡы, 1937 шықәсазы - Аԥсны жәлар рпоет ҳәа ахьӡ ҳаракы. Д.Е. Гәлиа Аԥсны АССР Иреиҳаӡоу Асовет аилазаарахь депутатс далырххьан ԥшьынтә: 1938 шықәса (актәи ааԥхьара), 1947 шықәса (аҩбатәи ааԥхьара), 1951 шықәса (ахԥатәи ааԥхьара), 1955 шықәса (аԥшьбатәи ааԥхьара); 1942 шықәса ԥхынҷкәын мза инаркны Аԥсны АССР Иреиҳазоу Асовет Апрезидиум аилазаара даларҵеит, Аԥсны Иреиҳазоу Асовет депутатс дыҟанаҵгьы уи аилазаара далан. 1949 шықәсазы Д.Е. Гәлиа ианашьан Ленин
3417
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D4%A5%D1%81%D0%BD%D1%8B%20%D0%90%D2%B3%D3%99%D1%8B%D0%BD%D2%AD%D2%9B%D0%B0%D1%80%D1%80%D0%B0%20%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D1%80%D0%B0%D2%9F
Аԥсны Аҳәынҭқарра абираҟ
Себастополис, Санастополи, Сканосколполи, Сант-Себастиан, Севаст. Ақалақь ауааԥсыра рхыԥхьаӡара ари аамҭазы 2000-2500–ҩык рҟынӡа ыҟан. Ара иҟан атәыҭиирҭа џьармыкьа, акафедралтә католикатә ныхабаа, аконсул итәарҭа, абанкқәа рхаҭарнакцәа, аҳаза алхыҩцәа уҳәа уб. егь. Ақалақь иахаргылоу зегь раасҭа изаатәу абираҟ асахьа арбоуп аиталиауаҩ Пиотр Висконти ихсаалаҿы 1320 ш. (шәахә. алада). Абри ашықәсан ари абираҟ асахьа аҩызаҵәҟьа ҭихуеит аҭоурыхҭҵааҩ, асенатор Санудо... 1320 шықәса инаркны 1327 шықәсанӡа шьҭа аџьар ҟаԥшьи уи аганқәа рҿы агьежь хәыҷқәа ԥшьбеи зныз аш шкәакәа Аҟәа иахашәыршәыруан. 1385 шықәсазы Аҟәа иахагылаз анапы асахьа зныз абираҟ ҭихуеит Гвильельма Солери. Анапы абираҟ ахәы ашҟа ихоуп. Инеиҭак-ааиҭакуа Аҟәа иахагылаз абираҟ анапы асахьа анҵара, аԥсуаа иааиԥмырҟьаӡакәа ақәылаҩцәа ирҿагыланы имҩаԥыргоз ақәԥареи аиааирақәа ргареи иазҳәазар ҟалоит. Абжьарашәышықәсазтәи абираҟқәа Аҟәа – Мрагыларатәи Амшынеиқәаҿықә аҟны акырӡа зҵазкуа хәаахәҭратә баӷәазаны, иара убас генуеаа аколонизациа ззыруаз амшын аԥшаҳәаҿы хадара зуаз ҭыԥны иҟалоит. Ақалақь XIV-XIV- тәи ашәышықәсақәа раантәи ахсаалақәа рыҟны, иаҳҳәап, абжьарашәышықәсазтәи амшынтә хсаалақәеи, иара убас амшынҿықәқәа рыхҳәаанҵақәа (алоциа ҳәа изышьҭоу) жәпакы рыҟны иарбоуп. Урҭ реиҳарак рҿы иаарԥшуп аԥшшәы змоу усҟантәи ақалақьқәеи аҳәынҭқаррақәеи рбираҟқәа. Убарҭ ақалақьқәа ирылоуп Аҟәагьы. Уи иеиуеиԥшым аамҭакәа раан еиуеиԥшым абираҟқәа ахашәыршәыруан. Аҟәа иахагылаз италиатәи (генуеатәи) абираҟқәа руакы иамаз аԥшшәқәа ҵакык -ҵакык рыман. 1428 шықәсазы Аҟәа еиҭа иахашәыршәыруеит иаарту анапсыргәгыҵа зну абираҟ. Ари абираҟ арбоуп алаҭин хсаалаҿы, “58 ҳәынҭқарра рбираҟ” ҳәа хьӡысгьы иамоуп. Иара еиқәзыршәазз Жохас де Виллдестес иоуп. 1428 шықәсазы абри аҩызаҵәҟьа абираҟ асахьа ирхиоит Иакуб Бертран. 1439 шықәсазы ицәырҵуеит Габриел де Валсеква иеиқәиршәаз ахсаала, уи аҿы Себастополис еиҭа иахаргылоуп генуеатәи абираҟ. Ари иаҳәоит генуеаа рымчхара шыӷәӷәахаз атәы, хара имгакәа урҭ рылшарақәа ԥызкуаз аԥсуа ҳәынҭқар имчхара шеиҭашьақәыргылазгьы. Кавказ рнапаҿы аагаразы ақәԥара мҩаԥысуан мчы змаз ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара – Ҭырқәтәылеи Ирани. Ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра иабзоураны иршеит рымчхара аҳра ахьауаз, рнапаҵаҟа иҟалоз аҭыԥқәа. Убас Ҭырқәтәыла анапаҵаҟа иҟалеит Мраҭашәаратәи Кавказ зегьы, Аԥсынгьы убрахь иналаҵаны. Абри инаркны Аԥсны Ҭырқәтәыла иампыҵанархаларц иалагоит (уи аҵыхәанӡа анагара шзалымшазгьы). 1571 шықәсазы Аҟәа ицәырҵуеит амзаҿа зну аҭырқәа бираҟ ҟаԥшь. 1578 шықәсазы Себастополис аҭырқәа ир иртәеит. Уи атәы рҳәоит ақалақь аҩныҵҟа адамра хаҳәқәа ирну аҩырақәа. 20-тәи ашәышықәса 60-тәи ашықәсқәа рзы аԥсуа поет, Ҭырқәтәылатәи аҵарауаҩ Омар Беигәа иԥшаауеит Стамԥылтәи архив Ҭоԥканы аҟны ажәытә сахҭан хсаалақәа рыхҳәаа – аҭырқәа хсаалаҩҩы Ҳаџьы Абуласан (мамзаргьы Ҳаџьы Ебульхассан) ихсаалақәа. Иара абри ашықәсан 1578 шықәсазы ақалақь иаха- иргылоит амзаҿақәа хԥа рсахьа зну абираҟ еиқәаҵәа. Ақалақьгьы хьӡыс иарҭеит Сухум-кале. XIX шәышықәса Урыстәылатәи аимпериа анхыбгала анаҩс Аԥсны зҽеидызкылаз Кавказ ашьхарыуа жәларқәа Реидгылеи Алада-Мрагыларатәи Аидгылеи иалалеит. 1918 шықәса лаҵарамза 11 рзы Баҭым имҩаԥысыз жәларбжьаратәи аҭынчратә конференциаҿы иаԥҵан “Ашьхарыуаа рреспублика”. Даӷьысҭани, Ачечен-Игәуштәи, Ауаԥстәыла, Аҟабарда тәыла, Аҟарач-балкартә тәылақәа реиԥш ари афедерациа иалалеит Аԥсынгьы. Абасала, еиҭашьақәыргылан 1864 шықәсазы ихырбгалаз Аԥсуа ҳәынҭқарра. Ашьацԥшәи ашкәакәеи еиҭныԥсахло инашьҭу быжь-цәаҳәак (ашьацԥшшәы змоу ԥшьба, ашкәакәақәа хԥа) Кавказ ажәларқәа рыхдырраҿы аԥсылманреи (ашьацԥшшәы) ақьырсианреи (ашкәакәа) реи- нырнаалара, реиҿамгылара иадыргоуп. Аԥсны, ижәытәӡоу қьырсиан тәылак аҳасабала егьырҭ аҩ-тәылак (Ауаԥстәылеи Ҟабардеи) надкыланы, Ашьхарыуаа р-Республика абираҟ аҿы цәаҳәа шкәакәала иарбан. Ашьхарыуаа р-Республика Ҭырқәтәыла иазханаҵеит, уи шықәсык ауп нҵырас иаиуыз. Зураб Шервашиӡе аҳра аниуаз аԥсуаа изныкымкәа аҭырқәцәа Аҟәа иалырцарц иалагахьан, аха аҵыхәтәан, урҭ ара еиҭа аҽышьақәырӷәӷәара рылшеит. Аҭырқәцәа Зураб днықәганы, XVIII –тәи ашәышықәсазы 80-тәи ашықәсқәа раан амчраҿы инеиз Қьелешьбеи Чачба иаҳра азхарҵеит. Қәҿиарала имҩаԥигаз аибашьра ашьҭахь аҭырқәа ир ржәыларақәа аанкыланы, Қьелешьбеи Аԥсны аҳәаақәа еиҭашьақәиргылеит. Уи ицирхыраауан бџьарла, аҳәала, кьарахәла ибзианы иеибыҭаз абжьаратә аамсҭцәеи анхацәа “цқьақәеи”. Еснагь аибашьра иазыҟаҵаз ар рхыԥхьаӡара наӡон 500-ҩык рҟынӡа. Аибашьразы ашәарҭа аныҟаз Қьелешьбеи аамҭа кьаҿк ала илшон бџьарла еиқәных 25 нызықьҩык ар рыргылара. Уи иман артиллериеи, аҽsуааи, иӷәӷәаз амшын ари (аӡсҭар). 600- ҩык рыҟнынӡа аҳәынҭқар ишхәар (галер) иааԥмырҟьаӡакәа Баҭым инаркны Анаԥанӡа Амшынеиқәа аԥшаҳәа рыхьчон, насгьы Ԥуҭи Баҭыми рбаашқәа хылаԥшҩыс иахагылаз иара иашьеиԥацәа, Чачаа ракәын. Қьелешьбеи ихаан, иара иԥеиҳаб Асланбеи ианиасакьаҳәамҭаз, Аԥсни Аҟәеи ирхагылан абри абираҟ. Аԥсны Османтәи Ҭырқәтәылеи Аурыс ҳәынҭқари рполитикатә интересқәа ирыҵаркит. Иалагеит аурыс-аҭырқәа еибашьра, аурыс-кавказтә еибашьра, уи иахҟьаны ажәлар арыцҳара инҭагылеит. Иҟалеит амҳаџьырра. Кавказтәи аибашьра анеилга ашьҭахь мызкы анааҵ, 1864 шықәса рашәарамзазы аҳра зуаз аурыс имчра Аԥсуа аҳра хнарбгалан, иқәнаргылеит “аамҭалатәи жәлар-русбарҭа”. Абри инаркны Аԥсны Урыстәылатәи аимпериа Аҟәатәи арратә ҟәша ҳәа ахьыӡ ԥсахын. 1866 шықәса ԥхынгәымза 26 рзы Лыхны ақыҭа имҩаԥысуаз быжь-нызықьҩык злахәыз жәлар реизараҿы аԥсуа жәлар ықәгылеит аурыс иколониалтә политика иаҿагыланы. Уи иамҽханакит Калдахәара ақыҭа инаркны Ҵабал, Дал, Аҟәа. 20 нызықьҩык рҟынӡа абџьар кны игылт.
0, 38, зыҭбаара х-цәаҳәак ираҟароу иҟаҧшьыхәхәароу акәакьҭа иаша. Аҧшьыркца агәҭаны иарбоуп хыхьынтә ҵаҟала иаарту арҕьа маҿа шкәакәа. Анапы ахахьала иаҿыкәыршоуп хәба-хәба кәакьҭа змоу аеҵәа шкәакәақәа быжьба. Иаарту анапи аеҵәа шкәакәақәа быжьбеи Аҧсуа ҳәынҭқарра (VII-X ашә.) абираҟ иаҿырҧшуп. Аҟаҧшь – арратә фырхаҵара иасимволуп, иаарту амаҿа – аҭынчреи, агәаартреи, асасдкылареи ирсимволуп. Аҧшшәахәы ҟаҧшь ианубаало анапы шкәакәа – Аҧсуа аҳра аан аиҿкаара зауз, XII шәышықәса инареиҳаны изхыҵуа аҧсуа ҳәынҭқарра иасимволуп. Анапы ахахьы иану хә-кәакьҭак змоу абыжь-еҵәак Аҧсны аҭоурых дгьылқәа быжьба ирдыргоуп: Саӡтәыла (Џьигеҭиа), Бзыҧ, Гәыма, Абжьыуаа, Самырзаҟан, Дал-Ҵабал, Ҧсҳәы-Аибҕа. Дара ирыҵаркуан аҧсуаа ретникатә ҵакырадгьыл: аӡиас Хәасҭа (аубыхцәа рҳәаа ) инаркны аӡиас Егры (агырцәа рҳәаа) аҟынӡеи, Амшын еиқәа аҟынтәи Кавказтәи ашьхақәа рҟынӡеи. Атоурых Аԥсуа бираҟқәа еиҳа ижәытәӡоу рсахьақәа рнуп Кәыдры ахаҿы Гәараԥ ашьха ишьҭоу далаа ркульттә хаҳә аҿы. Ишәдыру еиԥш, анапы акульт ажәытәтәи ажәларқәа аӡәырҩы рыҩныҵҟа ахархәара аман... Аԥсны, ари зыӡбахә ҳәоу Гәараԥ ашьхаҿы ишьҭоу акульттә хаҳә аҿы адагьы асахьа ануп Афон ҿыц иҟоу аҳаԥы Агца аҟны. Аҵарауаа изларҳәо ала, абираҟ ахьыӡ VIII-IX-X-XI –тәи ашәышықәсақәа раан Аԥсуа ҳәынҭқарра иаҵанакуаз атопонимқәа рҿы иуԥылоит, иаҳҳәап, “Анаԥа” ахьыӡ аҟны... Абаза бызшәаҿы иҟоуп абираҟ ахьыӡқәа ҩба – “абираҟ” иара убас “анапы”. XIII –тәи ашәышықәса алагамҭазы Аԥсны амшын аԥшаҳәа лассы рхы иадырхәо иалагеит ақ. Генуиа аҟнытә италиатәи ахәҳахәҭцәа: идыргылоит ахәаахәҭратә факториақәа, абаашқәа. Танаиси (Азови) Себастополиси (Аҟәеи) рыбжьара генуеаа зынӡа иаԥырҵеит 39 колониеи, факториеи, ҳаблеи. Аҟәа аҭыԥан иаԥҵан аҩыратә хыҵхырҭақәа рыҟны еиуеиԥшымкәа зыхьӡ аагоу афакториа: Себастополис, Санастополи, Сканосколполи, Сант-Себастиан, Севаст. Ақалақь ауааԥсыра рхыԥхьаӡара ари аамҭазы 2000-2500–ҩык рҟынӡа ыҟан. Ара иҟан атәыҭиирҭа џьармыкьа, акафедралтә католикатә ныхабаа, аконсул итәарҭа, абанкқәа рхаҭарнакцәа, аҳаза алхыҩцәа уҳәа уб. егь. Ақалақь иахаргылоу зегь раасҭа изаатәу абираҟ асахьа арбоуп аиталиауаҩ Пиотр Висконти ихсаалаҿы 1320 ш. (шәахә. алада). Абри ашықәсан ари абираҟ асахьа аҩызаҵәҟьа ҭихуеит аҭоурыхҭҵааҩ, асенатор Санудо... 1320 шықәса инаркны 1327 шықәсанӡа шьҭа аџьар ҟаԥшьи уи аганқәа рҿы агьежь хәыҷқәа ԥшьбеи зныз аш шкәакәа Аҟәа иахашәыршәыруан. 1385 шықәсазы Аҟәа иахагылаз анапы асахьа зныз абираҟ ҭихуеит Гвильельма Солери. Анапы абираҟ ахәы ашҟа ихоуп. Инеиҭак-ааиҭакуа Аҟәа иахагылаз абираҟ анапы асахьа анҵара, аԥсуаа иааиԥмырҟьаӡакәа ақәылаҩцәа ирҿагыланы имҩаԥыргоз ақәԥареи аиааирақәа ргареи иазҳәазар ҟалоит. Абжьарашәышықәсазтәи абираҟқәа Аҟәа – Мрагыларатәи Амшынеиқәаҿықә аҟны акырӡа зҵазкуа хәаахәҭратә баӷәазаны, иара убас генуеаа аколонизациа ззыруаз амшын аԥшаҳәаҿы хадара зуаз ҭыԥны иҟалоит. Ақалақь XIV-XIV- тәи ашәышықәсақәа раантәи ахсаалақәа рыҟны, иаҳҳәап, абжьарашәышықәсазтәи амшынтә хсаалақәеи, иара убас амшынҿықәқәа рыхҳәаанҵақәа (алоциа ҳәа изышьҭоу) жәпакы рыҟны иарбоуп. Урҭ реиҳарак рҿы иаарԥшуп аԥшшәы змоу усҟантәи ақалақьқәеи аҳәынҭқаррақәеи рбираҟқәа. Убарҭ ақалақьқәа ирылоуп Аҟәагьы. Уи иеиуеиԥшым аамҭакәа раан еиуеиԥшым абираҟқәа ахашәыршәыруан. Аҟәа иахагылаз италиатәи (генуеатәи) абираҟқәа руакы иамаз аԥшшәқәа ҵакык -ҵакык рыман. 1428 шықәсазы Аҟәа еиҭа иахашәыршәыруеит иаарту анапсыргәгыҵа зну абираҟ. Ари абираҟ арбоуп алаҭин хсаалаҿы, “58 ҳәынҭқарра рбираҟ” ҳәа хьӡысгьы иамоуп. Иара еиқәзыршәазз Жохас де Виллдестес иоуп. 1428 шықәсазы абри аҩызаҵәҟьа абираҟ асахьа ирхиоит Иакуб Бертран. 1439 шықәсазы ицәырҵуеит Габриел де Валсеква иеиқәиршәаз ахсаала, уи аҿы Себастополис еиҭа иахаргылоуп генуеатәи абираҟ. Ари иаҳәоит генуеаа рымчхара шыӷәӷәахаз атәы, хара имгакәа урҭ рылшарақәа ԥызкуаз аԥсуа ҳәынҭқар имчхара шеиҭашьақәыргылазгьы. Кавказ рнапаҿы аагаразы ақәԥара мҩаԥысуан мчы змаз ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара – Ҭырқәтәылеи Ирани. Ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра иабзоураны иршеит рымчхара аҳра ахьауаз, рнапаҵаҟа иҟалоз аҭыԥқәа. Убас Ҭырқәтәыла анапаҵаҟа иҟалеит Мраҭашәаратәи Кавказ зегьы, Аԥсынгьы убрахь иналаҵаны. Абри инаркны Аԥсны Ҭырқәтәыла иампыҵанархаларц иалагоит (уи аҵыхәанӡа анагара шзалымшазгьы). 1571 шықәсазы Аҟәа ицәырҵуеит амзаҿа зну аҭырқәа бираҟ ҟаԥшь. 1578 шықәсазы Себастополис аҭырқәа ир иртәеит. Уи атәы рҳәоит ақалақь аҩныҵҟа адамра хаҳәқәа ирну аҩырақәа. 20-тәи ашәышықәса 60-тәи ашықәсқәа рзы аԥсуа поет, Ҭырқәтәылатәи аҵарауаҩ Омар Беигәа иԥшаауеит Стамԥылтәи архив Ҭоԥканы аҟны ажәытә сахҭан хсаалақәа рыхҳәаа – аҭырқәа хсаалаҩҩы Ҳаџьы Абуласан (мамзаргьы Ҳаџьы Ебульхассан) ихсаалақәа. Иара абри ашықәсан 1578 шықәсазы ақалақь иаха- иргылоит амзаҿақәа хԥа рсахьа зну абираҟ еиқәаҵәа. Ақалақьгьы хьӡыс иарҭеит Сухум-кале. XIX шәышықәса Урыстәылатәи аимпериа анхыбгала анаҩс Аԥсны зҽеидызкылаз Кавказ ашьхарыуа жәларқәа Реидгылеи Алада-Мрагыларатәи Аидгылеи иалалеит. 1918 шықәса лаҵарамза 11 рзы Баҭым имҩаԥысыз жәларбжьаратәи аҭынчратә конференциаҿы иаԥҵан “Ашьхарыуаа рреспублика”. Даӷьысҭани, Ачечен-Игәуштәи, Ауаԥстәыла, Аҟабарда тәыла, Аҟарач-балкартә тәылақәа реиԥш
3449
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%83%D1%80%D1%8B%D1%81%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0
Аурыс бызшәа
убас Аурыс Авикипедиа Ахьарԥшқәа Абызшәақәа
убас Аурыс Авикипедиа
3482
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%82%D3%99%D1%8B%D0%BB%D0%B0
Ермантәыла
Шәaмaхьтәылa — Кавказ мрагылара аган ахь ала иҟоуп. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра
Кавказ мрагылара аган ахь ала иҟоуп. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра иаланхо – . Ереван () Ермантәыла иаҳҭнықалақьуп. Ақалақь дуқәа
3500
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B8%D1%9F%D1%8C%D0%B0%D0%BD
Азербаиџьан
Азиа аҳәынҭқарра иауакуп. Аҭоурых Аҳәынҭқарра хьыӡқәа: 1921-1990 – Азербаиџьантәи Асоветтә Социалисттә Республика 1990 инаркны – Азербаиџьан Ареспублика
аофициалтә хьӡы: Азербаиџьан Ареспублика () — Азиа аҳәынҭқарра иауакуп. Аҭоурых Аҳәынҭқарра хьыӡқәа: 1921-1990 – Азербаиџьантәи Асоветтә Социалисттә
3502
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B8%D0%B4%D1%83%20%D0%90%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%90%D1%88%D1%82%D0%B0%D1%82%D2%9B%D3%99%D0%B0
Еиду Америкатәи Аштатқәа
() — Аҩада-Америкатәи аҳәынҭқарра. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра иаланхо – . Аштатқәа
Аштатқәа Аҳәынҭқарра иамоуп 50 штатқәа: Азгәаҭақәа Аҩада-Америкатәи атәылақәа НАТО атәылақәа Афедеративтә
3508
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D2%AD%D1%8B%D0%BC
Баҭым
() — Аҷартәылатәи Автономтә Республика иаҳҭнықалақьыуп (Қырҭтәыла). Аланхо Аланхо Амилаҭтә аилазаара Ақырҭуаа — 142 691
2889 Аукраинцәа — 628 Абырзенцәа — 289 Азербаиџьанцәа — 269 Аԥсуаа — 229 Уаԥсцәа — 131 Аезидцәа — 76 Азгәаҭақәа
3524
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D0%B0%D0%B0%D2%AD
Амааҭ
Аԥсныгьы, Аладатәи Уапстәла ирымоуп урыстәылатә мааҭ. Анкьа — урыстәи аҳрақәа
амааҭ ирыман. Уи 100 капеик еилоуп. Урыстәылатә мааҭ ISO 4217-ала авалиутатә код иамоуп — RUB. Ахьарԥшқәа Аԥарақәа
3525
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%B3%D0%B0%D0%B4%D1%83
Абгаду
Абгаду́ () —
Ахьарԥшқәа б
3526
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B0
Ала
Ала́ () — аҩнатә
Ала́ () — аҩнатә
3527
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%8B%D0%BC
Алым
аԥстәы ацгәықәа рҭаацәарантәи, атигр
рыхкы, еиҳаӡоу аԥстәы ацгәықәа рҭаацәарантәи, атигр ашьҭахь.
3529
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D0%B0%D0%BC%D0%B0%2C%20%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA
Обама, Барак
Барак Ҳуссеин Обама (; диит , Ҳонолулу, Гаваи) —
(; диит , Ҳонолулу, Гаваи) — 44-тәи Еиду
3530
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%B0
Абиологиа
акәыкәбаақәеи. Уаҟа еилышәкаауеит абактериақәа рыхкырацәара, хәарҭараси цәгьараси ирылоу. Убас акәыкәбаақәа анышәҵо еилышәкаауеит урҭ реиҿартәышьа, ишрызҳауа, ишҿио, хәарҭарас ирылоу уб. иҵ. Аҵиаақәеи аԥстәқәеи аамҭа-аамҭала рҽеиҭаркуеит. Аҵиаақәа ааԥын ишәҭуеит, абӷьы иаҵәа ылыргоит, ҽаҩраҭагалан рыбӷьы каԥсоит, убас аԥстәқәагьы рхәыжә рҟьоит, рцәаԥшшәахәы рыԥсахуеит. Аамҭа еиҭасра иадҳәаланы аҵиаақәеи аԥстәқәеи рҽеиҭакрақәа аҵара иахьӡуп афенологиа (абырзен бызшәала – «фаино» – аҟалара, «логос» – аҵара). Аамҭала аҵиаақәа рыҽшырыԥсахуа здыруа ауаҩы ианаамҭоу длаҵоит, драшәоит, еиҭеиҳауеит, иҭеигалоит. Насгьы аԥсабара зырԥшӡо зыԥсы ҭоу аҵиаақәеи аԥстәқәеи адунеи аҿы зехьынџьара иубаратәы рхыԥхьаӡара иррацәоит, дырхылаԥшуеит. Абиологиатә дыррақәа змоу ауаҩы аԥсабара бзиа ибоит, деиҷаҳауеит, дацхраауеит. Биологиатә дисциплинқәа Акарилогиа — Анатомиа — Альгологиа — Антропологиа — Бактериологиа — Биогеографиа — Биогеоценологиа — Биоинженериа — Биоинформатика — Амшынду биологиа — Биометриа — Бионика — Биосемиотика — Биоспелеологиа — Биофизика — Биохимиа — Ботаника — Биомеханика — Биоценологиа — Биоенергетика — Бриологиа — Вирусологиа — Генетика — Геоботаника — Гидробиологиа — Гистологиа — Дендрологиа — Зоологиа - Зоопсихологиа — Иммунологиа — Ихтиологиа — Космическая биология — Ксенобиологиа — Лепидоптерологиа — Лихенологиа — Микологиа — Микробиологиа
ацәеижь хкқәа ыҟоуп 3,5 миллион раҟара. Ацәеижьқәа зегьы ршоит аҳрақәа ԥшьба рыла: абактериақәа раҳра; акәыкәбаақәа раҳра; аҵиаақәа раҳра; аԥстәқәа раҳра ҳәа. Аԥстәқәа раҳрахь даҵанакуеит ауаҩгьы. Абиологиа иаҵанакуа амаҭәар хадақәа: Авирусҵара Аботаника (аҵиаақәа рҵара) Абактериаҵара Акәыкәбааҵара Азоологиа (аԥстәқәа рҵара) Анатомиа (ацәеижьқәа реиҿартәышьа) Ахацҵара (ахацқәа реиҿартәышьа) Афизиологиа (ацәеижьқәа русура) Аекологиа (ацәеижьқәеи изну аҭыԥи реизыҟазаашьақәа) Ацәеижьқәа ыҟоуп адгьыл иқәу, анышә иҵоу, аӡы иҭоу, аҳауа иалоу. Адгьыл аҿы иҟоу аԥсҭазаара ишьақәнаргылеит абиосфера захьӡу, адгьыл ҷыдала иакәыршоу ахарԥа (абырзен бызшәала «биос» – аԥсҭазаара, «сфера» – акәымпыл). Абиосфера иаҵанакуеит ацәеижьқәа ахьыҟоу аҭыԥқәа зегьы: атмосфера ҵаҟатәи аҿыгҳара, аӡҭатәарақәа, анышә, анышә иаҵоу алитосфера хыхьтәи аҽыҭ. Зыԥсы ҭоу ацәеижьқәа рыԥсҭазаара дара-дара еидҳәалоуп, рызегьы изну аԥсабара иахәҭакуп. Зыԥсы ҭоу ацәеижьқәа рхаҭақәа изну аԥсабара ианыруеит, арахь урҭ рыҟазаара аԥсабаратә цәырҵрақәа – ахьҭа, аԥхарра, ацәаакыра, алашара ирыдҳәалоуп. Ацәеижьқәа дара-дареи аԥсабареи реиныррақәа ҭызҵаауа абиологиа аҟәша иахьӡуп аекологиа (абырзен бызшәала «ойкос» – аҩны, анхарҭа, аԥсадгьыл, «логос» – аҵара). Ирацәоуп абиологиатә дырра хәарҭарас иамоу. Ауаҩы абиологиатә дыррақәа ихы иаирхәоит ақыҭанхамҩаҿы, амедицинаҿы уб. иҵ. Ауаҩы есааира инапаҿы иааигоит адгьыл амалқәа, уи иԥиҟоит абнақәа, дреишәарыцоит абна илоу ашәарахқәа, аԥсаатәқәа, иҭаирбоит аӡқәа, икуеит, хыԥхьаӡара рацәала амшыни аӡқәеи ирҭоу аԥсыӡқәа. Аԥстәқәеи аҵиаақәеи ирылхны иҟаиҵоит ишәиҵо амаҭәа, ахәшәқәа. Аԥстәқәа ихы иаирхәоит ныҟәагас, еибашьыгас, хыхьчагас, рԥшӡагас. Ауаҩы ихы иаирхәарц азы иаԥиҵеит аҵиаақәеи аԥстәқәеи рыхкы ҿыцқәа. Анкьа ибнатәқәаз, иҩнатә ԥстәқәаны, мамзаргьы культуратә ҵиаақәаны иҟаиҵеит. Абиологиатә дыррақәа ихы иархәаны ауаҩы иааирыхуеит арыц, ашәыр, ауҭраҭых уб. иҵ. афатә злыҵуа аҵиаақәа. Абиологиа амаҭәар аҵара шәалагоит уи аҟәша – аботаника аҵара ала. Аботаника –
3532
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D1%88%D1%8B%D0%BD%20%D0%95%D0%B8%D2%9B%D3%99%D0%B0
Амшын Еиқәа
иахысуеит Амшын Еиқәа иалсны. жьҭаарамза 31 Амшын Еиқәа амш. Амшын Еиқәа ақәӡара аҵанакоит 422 000 км². Иара аҿыкәыршала еиԥшуп ииашам аформа змоу аихагежь еиҳа иахьыҭбаау 1150 км хьыҟоу. Еиҳаӡоу аҵаулара иамоуп 2210 м. Амшын аԥшаҳәа ишьҭоуп быжь-ҳәынҭқаррак: Урыстәыла, Украина, Болгариа, Ҭырқтәыла, Қырҭтәыла. Амшын Еиқәа ӷәӷәала иҟьашьуеит иара иалало аӡқәа иаларгало ааглырхатә пестидицқәеи, азотқәеи, афосфорқәеи ирыхҟьаны.Азоти афтори рыбзоурала амикроорганизмқәеи аӡҵиаақәеи ироуеит афатә, уи реизҳараҿы иацхраауеит, аха нас ибаауеит аӡы аҵаҿы, аӡы акисларод зегьы алцәцәааны. Акисларод азымхара иахҟьаны иԥсуеит хыԥхьаӡара рацәала аԥсыӡқәа, амоллиускқәа, адыӷаҷиақәа. Иахьа 40% рҟынӡа амшынеиқәа иҭоу зегьы аныӡаара ахықә ихәгылоуп Урҭ ашәарҭара иҭазыргыло иреиуоуп иара убас аӷбақәа, анышьқәа, ашхәақәа. Дара еиладырҩынтуа алыкь аӡы иханагалоит, уи шыхәашьу аҳәарԥсарратә зонақәа рҟынӡагьы инаӡоит. Амшын аҽрыцқьара иахьӡаӡом, уи зегьы аекосистемазы иԥырхагоуп. Алитература Виноградов К. А. Очерки по истории отечественных гидробиологических исследований на Чёрном море. — Киев: Изд-во АН УССР, 1958. Виноградов К. А. Ихтиофауна северо-западной части Чёрного моря. — К., 1960. Васильева Е. Д. Рыбы Чёрного моря. Определитель морских, солоноватоводных, эвригалинных и проходных видов с цветными иллюстрациями, собранными С. В. Богородским. — М.: ВНИРО, 2007. — 238 с.
Аҩадантәи иҵауланы иалалоит амшын ахь Крымтәи адгьылбжьахабжа. Европеи Азиеи аӡытәи рҳәаа иахысуеит Амшын Еиқәа иалсны. жьҭаарамза 31 Амшын Еиқәа амш. Амшын Еиқәа ақәӡара аҵанакоит 422 000 км². Иара аҿыкәыршала еиԥшуп ииашам аформа змоу аихагежь еиҳа иахьыҭбаау 1150 км хьыҟоу. Еиҳаӡоу аҵаулара иамоуп 2210 м. Амшын аԥшаҳәа ишьҭоуп быжь-ҳәынҭқаррак: Урыстәыла, Украина, Болгариа, Ҭырқтәыла, Қырҭтәыла. Амшын Еиқәа ӷәӷәала иҟьашьуеит иара иалало аӡқәа иаларгало ааглырхатә пестидицқәеи, азотқәеи, афосфорқәеи ирыхҟьаны.Азоти афтори рыбзоурала амикроорганизмқәеи аӡҵиаақәеи ироуеит афатә, уи реизҳараҿы иацхраауеит, аха нас ибаауеит аӡы аҵаҿы, аӡы акисларод зегьы алцәцәааны. Акисларод азымхара иахҟьаны иԥсуеит хыԥхьаӡара рацәала аԥсыӡқәа, амоллиускқәа, адыӷаҷиақәа. Иахьа 40% рҟынӡа амшынеиқәа иҭоу зегьы аныӡаара ахықә ихәгылоуп Урҭ ашәарҭара иҭазыргыло иреиуоуп иара убас аӷбақәа, анышьқәа, ашхәақәа. Дара еиладырҩынтуа алыкь аӡы иханагалоит, уи шыхәашьу аҳәарԥсарратә зонақәа рҟынӡагьы инаӡоит. Амшын аҽрыцқьара иахьӡаӡом, уи зегьы аекосистемазы иԥырхагоуп. Алитература Виноградов К. А. Очерки по истории отечественных гидробиологических исследований на Чёрном море. — Киев: Изд-во АН УССР, 1958. Виноградов К. А. Ихтиофауна северо-западной части Чёрного моря. — К., 1960. Васильева Е. Д. Рыбы Чёрного моря. Определитель морских, солоноватоводных, эвригалинных и проходных видов с цветными иллюстрациями, собранными С. В. Богородским. — М.: ВНИРО, 2007. — 238 с. — 200 экз. — ISBN
3533
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D4%A5%D1%81%D0%BD%D1%8B%20%D0%B0%D2%B3%D3%99%D1%8B%D0%BD%D2%AD%D2%9B%D0%B0%D1%80%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%20%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%B1
Аԥсны аҳәынҭқарратә герб
ҽы - Арашь иақәтәоу аҽыуаҩ дануп. Агерб асиужет Нарҭаа репос иадҳәалоуп. Агерб аԥшшәахәы иаҵәа символра азнауеит аҿареи аԥсҭазаареи, ашкәакәа – адоуҳара. Аа-кәакьҭак змоу аеҵәа ду, ари аиҭеира асолиартә дыргоуп. Аеҵәа хәыҷқәа Мраҭашәареи Мрагылареи ркультурақәа реизакзра символра рзыруеит. Аԥсны Аҳәынҭқарратә Герб хыхьынтә ҵаҟала еиҟароу ҩ-хәҭакны – ашкәакәеи аиаҵәа ԥшшәи рыла ишоу ԥыракуп. Агерб ацәаареи асиужеттә еиҿартәашьеи
аҳәынҭқарратә герб (Аԥсны Аҳәынҭқарра) аофициалтә ҳәынҭқарратә символуп. Аԥсны Аҳәынҭқарратә Герб хыхьынтә ҵаҟала еиҟароу ҩ-хәҭакны – ашкәакәеи аиаҵәа ԥшшәи рыла ишоу ԥыракуп. Агерб ацәаареи асиужеттә еиҿартәашьеи - хьыԥшшәылоуп. Агерб ҵаҟатәи ахәҭаҟны аа-кәакьк змоу ихьыԥшшәылоу аеҵәа ануп. Агерб аҩадатәи ахәҭаҟны симметриала ашкәакәеи аиаҵәа ԥшшәи ирнубаалоит ҩ-еҵәа хьыԥшшәылак. Агерб агәҭаны – аеҵәақәа рахь ахҿа зышьҭуа алакә ҽы - Арашь иақәтәоу аҽыуаҩ дануп. Агерб асиужет
3535
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%85%D1%8C%D1%8B%D0%B1%D0%BB%D0%B0
Ахьыбла
(Neoptera) ротриад аҟынтәи.
Chrysopidae) - ахәаҷа-маҷа амҵәыжәҩаҿыцқәа
3536
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B0%D2%AD%D1%8B%D0%BD%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0
Алаҭын бызшәа
— индоевропатәи бызшәатә ҭаацәарантәи,
индоевропатәи бызшәатә ҭаацәарантәи, италиитәи рбызшәақәа лаҭын-фалисктә агәыԥеиҵа рбызшәа.
3537
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B5%20%D0%93%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D1%80%D0%B0%2C%20%D0%95%D1%80%D0%BD%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BE
Че Гевара, Ернесто
ахьӡ иман Тете ("аҳәаҵыс"). Литература Джон Ли Андерсон. «Че Гевара. Важна только Революция», Серия «Главные герои», Амфора, 2009 г. ISBN 978-5-367-01010-7}} Гавриков Ю. М. Последний романтик революции. М., 2004. Гросс Х.-Э., Вольф К.-П. Че: «Мои мечты не знают границ». М.: Прогресс, 1984. Кормье Ж., Гевара Гадеа И., Гранадо Хименес А. Че Гевара. Ростов н/Д.: Феникс, 1997. Кормье Ж., Лапер Ж. Че Гевара. Спутник революции. М.: Астрель, АСТ, 2001. ISBN 5-17-008457-9 Лаврецкий И. Р.
кубатәи ҳәынҭқарратә аҟаҵаҩ. Америка континент ада, аус ииуон Конго Аҳәынҭқарраҿ. Абиографиа Ернесто Гевара диит Рашәарамза 14 1928 шықәсазы, аргентинатә ақалақь аҿы Росарио. Дыныхәҷаз, Ернесто ахьӡ иман Тете ("аҳәаҵыс"). Литература Джон Ли Андерсон. «Че Гевара. Важна только Революция», Серия «Главные герои», Амфора, 2009 г. ISBN 978-5-367-01010-7}} Гавриков Ю. М. Последний романтик революции. М., 2004. Гросс Х.-Э., Вольф К.-П. Че: «Мои мечты не знают границ». М.: Прогресс, 1984. Кормье Ж., Гевара Гадеа И., Гранадо Хименес А. Че Гевара. Ростов н/Д.: Феникс, 1997. Кормье Ж., Лапер Ж. Че Гевара. Спутник революции. М.: Астрель, АСТ, 2001. ISBN 5-17-008457-9 Лаврецкий И. Р. Эрнесто Че Гевара. М.: Издательство ЦК ВЛКСМ «Молодая гвардия», 1972. («Жизнь замечательных людей»). Переиздания: 1973, 1978. Григулевич И. Р. Эрнесто Че Гевара
3539
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D4%A5%D1%81%D1%83%D0%B0%D0%B0
Аԥсуаа
Кавказ аҿы. Инхоит Аԥсны (59% атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи. Ицәажәоит аԥсуа бызшәала. Етноним Раԥхьаӡа ақәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "апсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп. Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа. Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа "абазгаа" ҳәа ирышьҭан, ақыртқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зызбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра
мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-адыга бызшәақәа рыҟны "ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиҟәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, ԥсоу уб. иҵ. Етнографиатә гәыԥқәа Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны: Асаӡуаа — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара. Бзыԥаа — Гагреи Шыҵқәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы. Гәымаа — агәҭанҭәи Аԥсны
3564
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%83%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0
Аукраин бызшәа
иамоуп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп.
бызшәа́ () — Украина аҳәынҭқарратә
3568
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D0%B0
Украина
– . Апрезидент - Владимир Зеленски. Административ-территориалтә шара Аҳабла Винныцатә аҳабла Волынтә аҳабла Днипропетровсктә аҳабла Донецктә аҳабла Жытомыртә аҳабла Закарпататә аҳабла Запорижьатә аҳабла Ивано-Франкивсктә аҳабла Кировоӷрадтә аҳабла Кыивтә аҳабла Луӷансктә аҳабла Львивтә аҳабла Мыколаивтә аҳабла Одесатә
аҳабла Жытомыртә аҳабла Закарпататә аҳабла Запорижьатә аҳабла Ивано-Франкивсктә аҳабла Кировоӷрадтә аҳабла Кыивтә аҳабла Луӷансктә аҳабла Львивтә аҳабла Мыколаивтә аҳабла Одесатә аҳабла Полтаватә аҳабла Рывнетә аҳабла Сумытә аҳабла Тернопильтә
3570
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%8C%D0%B2%D0%BE%D0%B2
Львов
ирацәоуп. Автобустә маршрутқәа рацәа ауп. Уба бба нас Азгәаҭақәа Алитература Ахьарԥшқәа Альвив ақалақьтәы аилатәара Ахьарԥшқәа Украина ақалақьқәа
Ақалақь итранспорт хкы хада атрамваиоуп. Атрамваитә хҵәахақәа ирацәоуп. Автобустә маршрутқәа рацәа ауп. Уба бба нас Азгәаҭақәа Алитература
3575
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D0%B5%D0%B2
Киев
Абара Акиев ақалақьтәы аилатәара Ахьарԥшқәа Украина ақалақьқәа Аҳҭнықалақьқәа СССР ақалақьқәа-фырхаҵа
() — Украина иаҳҭнықалақьыуп. Иаланхо 2 782 336-ҩык (2009
3577
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B0
Болгариа
Аҳәынҭқарра иаланхо – . Азгәаҭақәа Европатәи атәылақәа Ареспубликақәа НАТО атәылақәа
– . Азгәаҭақәа Европатәи атәылақәа Ареспубликақәа НАТО атәылақәа
3580
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%BE%D0%B2%20%D0%B0%D0%BC%D1%88%D1%8B%D0%BD
Азов амшын
иҳучӡоу амшынуп. Ахьӡ Анкьаӡазны Азов амшын ахьӡын "Меотаа рӡиа" (абырз.
Хы МыутІэ) - Атлантикатә амшынду аҩныҵҟатәи амшын. Ари адунеиаҿ
3597
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D1%8B%D1%81%20%D0%90%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%BC%D2%A9%D0%B0%D2%9B%D3%99%D0%B0
Урыс Аихамҩақәа
) — урыс аҳәынҭқарратә аихамҩа транспорттәи компаниа ауп. Ахьӡ азна Ақционертә Еилазаара хту «Урыс Аихамҩақәа» () имоуп. УХМ аусбарҭа хада Москваҟны, Басмантә Ҿыц () аҟны, аҩны 2 иҟоуп. Аилазаашьа «УХМ» акаҭа 17 филиалқәа
() имоуп. УХМ аусбарҭа хада Москваҟны, Басмантә Ҿыц () аҟны, аҩны 2 иҟоуп. Аилазаашьа «УХМ» акаҭа 17 филиалқәа ирзыршеит: Алада-мрагыларатәи аихамҩа Алада-Уралтәи аихамҩа Баикалнырцәтәи аихамҩа Волганаҩстәи аихамҩа Горкитәи аихамҩа Калининград аихамҩа Красноиарск аихамҩа Куибышев аихамҩа
3599
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B0
Польша
аофициалтә хьʒы: Польша Ареспублика () — Агәҭабжьаратәи Европаҿы, Балтикатәи амшын аладатәи агаҟны атәыла ауп. Амраҭашәараҿы уи Алмантәыла еидуп, алада-мраҭашәараҿы — Чехиа еидуп, аладаҿы —
Словакиа, алада-мрагылараҿы — Украина, амрагылараҿы — Белоруссиа, аҩада-мрагылараҿы — Летвеи Урыстәылеи еидуп. Аҵанакы – .
3613
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%81%D0%B0%D0%B0%D2%AD%D1%82%D3%99%20%D0%B7%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D2%9B%D3%99%D0%B0
Асааҭтә зонақәа
Адунеи
Агеографиа
3631
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0
Москва
административтә округ Аладатәи административтә округ Алада-мрагыларатәи административтә округ Амрагыларатәи административтә округ Аҩада-мрагыларатәи административтә округ Аҩадатәи административтә округ Аҩада-мраҭашәаратәи административтә округ Зеленоградтә административтә округ Агеографиа Атранспорт Мосватәи
округ Алада-мрагыларатәи административтә округ Амрагыларатәи административтә округ Аҩада-мрагыларатәи административтә округ Аҩадатәи административтә округ Аҩада-мраҭашәаратәи административтә округ Зеленоградтә административтә округ Агеографиа Атранспорт Мосватәи ауаажәларратә транспорт иҿиаауп. Ақалақь итранспорт хкы хада метроуп. Москватәи аметро 13 хҵәахақәа имоуп. Атрамваитә хҵәахақәа ирацәоуп. Автобустәи
3639
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%84%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%B7%D0%BC
Афашизм
fascismo ; fascio - "аидгылара") - аполитологиатә
(аитал. fascismo ; fascio -
3652
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%82%D1%85%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%2C%20%D0%9B%D0%B8%D1%83%D0%B4%D0%B2%D0%B8%D0%B3%20%D0%B2%D0%B0%D0%BD
Бетховен, Лиудвиг ван
- хәажәкыра 26 1827 Вена, Австриатәи аимпериа) - германтәи композитор, адирижиореи апианистеи, аӡәы х-"вентәи классикқәа" рыҟныҭә. Германиатәи акомпозиторцәа
х-"вентәи классикқәа" рыҟныҭә. Германиатәи акомпозиторцәа Германиатәи амузикантцәа 1770 шықәсазы ииз Ԥхынҷкәынмза 16 рзы ииз 1827 шықәсазы иԥсыз Хәажәкырамза 26
3657
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0
Агерман бызшәа
– алманцәеи австриуаеи лихтенштеинуаеи швеицарцәа реиҳареи рбызшәа ауп. Германиеи Австриеи аҳәынҭқарратә
алманцәеи австриуаеи лихтенштеинуаеи швеицарцәа реиҳареи рбызшәа ауп. Германиеи Австриеи аҳәынҭқарратә бызшәа иамоуп. Индо-европеитә ажәла герман
3661
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%86%D0%B0%D1%80%D1%82%2C%20%D0%92%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%84%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B3%20%D0%90%D0%BC%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%B8
Моцарт, Вольфганг Амадеи
мап ацәикит. Иара Моцарт рҵаҩыс диман аскрипка, афортепиано, амузыкатә теориа азы, анаҩс урҭ рзы дихыҳәҳәо дагьыҟалоит. Моцарт ԥшьышықәса анихыҵуаз афортепиано азы аконцертқәа иҩуан, жәеиза шықәса анихыҵуаз раԥхьаӡатәи иопера ҩны далгеит. Моцарт ихәыҷра еиҳарак иаҳәшьа дицны Европа дшакәшоз ихигеит. Раԥхьаӡа аусура иоуит жәаха шықәса анихыҵуаз архиепископ Зальцбург иҿы. Уи уа аус иуан жәаҩа шықәса, арихиепискап иусура дамихаанӡа. Моцарт уи аамҭазы адунеи аҿы амузыка аҳҭнықалақьс иҟаз, Венаҟа диасуеит. Иара авундеркинд иаҳасабала ақәҿиара ду иман, аха ианизҳа аусурҭа аԥшааразы ауадаҩрақәа иныруа далагеит. Вена ақалақь аҿоуп Моцарт Гаидн дахьиқәшәаз, уи Моцарт имҵәыжәҩа дыҵакны диман, абык иаҳасабала
ду иман, аха ианизҳа аусурҭа аԥшааразы ауадаҩрақәа иныруа далагеит. Вена ақалақь аҿоуп Моцарт Гаидн дахьиқәшәаз, уи Моцарт имҵәыжәҩа дыҵакны диман, абык иаҳасабала ибаҩхатәра дахӡыӡаауан. Моцарт ихы зланиҟәигоз аԥара ирҳарц азы аоперақәа иҩуан, урҭ лассы ауаа ирылаҵәон. Моцарт амузыкатә идеиақәа деимаркуан. Иара акомпозициақәа раԥҵаразы ус хаданы иҿаԥхьа иқәгылаз, амузыка ақьаад анҵаракәын. Уи аамҭаз иара Алоиза Вебер захьӡыз аԥҳәызба бзиа дибеит. Уи ажәа лниҵеит, аха лара мап лкит, усҟан лара лҭыԥан лаҳәшьа Констанца ԥҳәысс дигеит. Моцарт икомпозициа ду симинор ичаразы иҩит. Композиторк иаҳасабала Моцарт аихьӡара дуқәа иоуит Прага данаҭаа. Иары идҵан акымкәа аоперақәа рҩра, икариерагьы ақәҿиарақәа аман. Изымдырӡоз аӡәы ареквием иҩырц ианидигала, Моцарт уи иара ишитәыз ала агәра ганы дыҟан, ус иагьыҟалеит, иара диашахеит. Иара уи алгара даара дахыццакуан, аха аҵыхәтәан хәҭақәак роуп дзыхьӡаз, иара убас иаанхаз ахәҭақәак
3668
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D3%A1%D1%8B%D0%BD
Аӡын
акы ԥшь-ашықәс аамҭак рҟынҭә, ҭагаланеи ааԥынеи рыбжьара. Аӡын мзақәа роуп:
мзақәа роуп: ԥхынҷкәын, ажьырныҳәа, жәабран. Аӡын хьҭоуп, амш хәыҷоуп, аҵх
3673
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0
Абелорус бызшәа
группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп. Абелорус алфавит Абара Абелорус
Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп. Абелорус алфавит Абара Абелорус Авикипедиа
3676
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%B1%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0
Асерб бызшәа
Сербиа аҳәынҭқарра бызшәас иамоуп.
Сербиа аҳәынҭқарра бызшәас иамоуп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла
3682
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D0%B0
Молдавиа
Молдавиа (, ), аофициалтә хьӡы: Молдова Ареспублика
атәыла иауакуп. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра
3698
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B5%D0%B2%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%BE%2C%20%D0%A2%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%81
Шевченко, Тарас
ишаагалакь Хара амшын иаҵәахь Хаӷацәа ршьа… усҟан сара Адәи ашьхеи абра — Зегь ааныжьны иара убрахь, Сцап анцәа ихаҭа иахь Сматанеирацы… Уаанӡа сара- Дсыздырам уи анцәа. Сара сыжәжы, нас шәа шәнагыл, Ашьамҭлаҳәкуа ншашәыжь, Нас ҳаӷацәа ршьала Ицқьашәтә ахакуиҭра. Саргь ҭаацәара
Сцап анцәа ихаҭа иахь Сматанеирацы… Уаанӡа сара- Дсыздырам уи анцәа. Сара сыжәжы, нас шәа шәнагыл, Ашьамҭлаҳәкуа ншашәыжь, Нас ҳаӷацәа ршьала Ицқьашәтә ахакуиҭра. Саргь ҭаацәара ду аҿы, Хакуиҭ ҭаацәа ҿыц аҿы, Сышәхашәмырхҭын, сышәгуалашәала Жәа
3699
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D1%80%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0
Аболгар бызшәа
бызшәа ауп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла
Болгариа аҳәынҭқарратә бызшәа ауп. Славиан группа, индо-европеитә
3700
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%87%D0%B5%D1%85%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0
Ачех бызшәа
группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп. Ачех алфавит
иреиоуп. Ачех алфавит Шәахә. иара убас Ачех Авикипедиа Азгәаҭақәа
3702
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%85%D0%BE%D1%80%D0%B2%D0%B0%D1%82%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0
Ахорват бызшәа
иамоуп. Славиан группа, аладатә сыбгруппа, индо-европеитә ажәла иреиоуп. Ахорват
ажәла иреиоуп. Ахорват алфавит Шәахә. иара
3704
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%B0%D1%81%D0%B0%20%D2%9A%D1%8C%D1%8B%D1%80%D1%81%D0%B0
Иаса Қьырса
26-36 н.э.) — ацентралтә фигура ақьырсианраҿ, Мессиа, Анцәа Иԥа. Аԥсылманрааҿ иара дпророкуп, дмессиуп, дуаҩыуп. Ахьӡ "Иисус" Иисус
н.э. - 26-36 н.э.) — ацентралтә фигура ақьырсианраҿ, Мессиа, Анцәа Иԥа. Аԥсылманрааҿ иара дпророкуп, дмессиуп, дуаҩыуп. Ахьӡ "Иисус"
3707
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%84%D0%BA%D0%B0%2C%20%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86
Кафка, Франц
1996 Копелев Л. З. У пропасти одиночества: Ф. Кафка и особенности современного субъективизма // Копелев Л. З. Сердце всегда слева. М., 1960 Подорога В. А. Ф. Кафка. Конструкция сновидения // Подорога В. А. Выражение и смысл. М., 1995 Ауриа ашәҟәыҩҩцәа Чехиатәи ашәҟәыҩҩцәа Прагатәи агерман литература Асоциалистцәа 1883 шықәсазы
Процесс «Процесса» // Кафка Ф. Процесс [по материалам рукописи]. СПб., 2006 Гулыга А. В. Человек в мире отчуждения (социальные аспекты творчества Ф. Кафки) // Гулыга А. В. Эстетика в свете аксиологии. СПб., 2000 Затонский Д. В. Ф. Кафка и проблемы модернизма. 2-е изд. М., 1972 Зусман В. Г. Художественный мир Ф. Кафки: малая проза. Н. Новгород,
3708
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B5%D1%80%2C%20%D0%A0%D0%B8%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%B4
Вагнер, Рихард
Вилӷелм Рихард Вагнер (; , Леипциг, Саксониа аҳәынҭқарра — , Венециа, Италиа)
Уба, бба нас Германиатәи акомпозиторцәа Германиатәи амузикантцәа Германиатәи ашәҟәыҩҩцәа 1813 шықәсазы ииз Лаҵарамза 22 рзы ииз 1883 шықәсазы иԥсыз Жәабранмза 13
3709
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%81%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%BE
Есперанто
Аԥҵаҩы абызшәа Лиудвик Заменӷоф. Аесперант алфавит
Колер, Есперанто арҵага шәҟәы Аесперант алфавит Аесперант грамматик Иԥсабаратәым
3711
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D1%8B%D1%80%D0%B7%D0%B5%D0%BD%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0
Абырзен бызшәа
иамоуп. Индо-европеитә ажәла иреиоуп. Абырзен алфавит Ахронологиара Барзеншәа хԥа ҭоурых период имоуп:
Ахронологиара Барзеншәа хԥа ҭоурых период имоуп: ажәытә барзеншәа, барзен,
3716
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%90%D0%B8%D0%B4%D0%B3%D1%8B%D0%BB%D0%B0
Европатәи Аидгыла
Ахеилак, Европатәи ахеилак, Европатәи аидгыла Аӡбара, Европатәи аԥхьаӡаратә палата, Европатәи амилаҭтә банки Европатәи Апарламенти. Евроеидгыла арҭбаара атәы ҳҳәозар, еиҳа аҽарҭбааит лаҵарамза 1, 2004 шықәсазы, Евроеидгыла иҿыцу аҳәынҭқаррақәа 10 анацла. Румыниеи Болгариеи Евроеидгыла иалалеит ажьырныҳәа 1, 2007 шықәсазы. Аԥхьаҟа Евроеидгыла иазҳар алшоит 30 ҳәынҭқарра рҟынӡа. Евроеидгыла аҽырҭбаара апроцесс зны-зынла евроинтеграциа азырҳәоит. Евроеидгыла алаларазы аҳәынҭқарра аекономикатәи аполитикатәи дҵақәак нанагӡароуп. Насгьы Евроеидгыла аиқәшаҳаҭра инақәыршәаны, Евроеидгыла иалахәу зегьы ари
уи иаҵанакуеит: аҳазалхратә еидгыла, 25 тәыла рыҟнытә 12 рыҟны иалагалоу иаку авалиута, иаку ақыҭанхамҩатә политика, иаку ахәаахәҭратә политикеи иаку аԥсыӡхьчаратә политикеи. Евроеидгыла аусбарҭа хадақәаны иҟоуп Еврокомиссиа, Европатәи Аидгыла Ахеилак, Европатәи ахеилак, Европатәи аидгыла Аӡбара, Европатәи аԥхьаӡаратә палата, Европатәи амилаҭтә банки Европатәи Апарламенти. Евроеидгыла арҭбаара атәы ҳҳәозар, еиҳа аҽарҭбааит лаҵарамза 1, 2004 шықәсазы, Евроеидгыла иҿыцу аҳәынҭқаррақәа 10 анацла. Румыниеи Болгариеи Евроеидгыла иалалеит ажьырныҳәа 1, 2007 шықәсазы. Аԥхьаҟа Евроеидгыла иазҳар алшоит 30 ҳәынҭқарра рҟынӡа. Евроеидгыла аҽырҭбаара апроцесс зны-зынла евроинтеграциа азырҳәоит. Евроеидгыла алаларазы аҳәынҭқарра аекономикатәи аполитикатәи дҵақәак нанагӡароуп. Насгьы
3719
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B8%D0%B4%D1%83%20%D0%90%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D2%AD%D2%9B%D3%99%D0%B0%20%D0%A0%D0%B5%D0%B8%D2%BF%D0%BA%D0%B0%D0%B0%D1%80%D0%B0
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара
Амилаҭқәа Реиҿкаара (ООН) — адунеижәларбжьа-ратә организациа, дҽеидкылоут шеибакәу аҳәынҭқаррақәа (Амраҭашәаратәи Саҳара,
ЕМрО Аофициалтә адаҟьа Аиҳабырабжьаратә еиҿкаарақәа 1945 шықәсазы
3721
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0%2C%20%D2%B2%D1%80%D0%B8%D2%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%20%D0%A1%D0%B0%D0%B2%D0%B2%D0%B0-%D0%B8%D4%A5%D0%B0
Сковорода, Ҳриҳори Савва-иԥа
Украинатәи ашәҟәыҩҩцәа 1722 шықәсазы ииз Ԥхынҷкәынмза 3 рзы ииз 1794 шықәсазы иԥсыз Абҵарамза 9 рзы иԥсыз
афилософи, апоети, апедагоги, арккаҩи. Афилософцәа Украинатәи ашәҟәыҩҩцәа 1722 шықәсазы ииз Ԥхынҷкәынмза 3 рзы
3722
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B5%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%BE%20%D0%B4%D0%B0%20%D0%92%D0%B8%D0%BD%D1%87%D0%B8
Леонардо да Винчи
деицырдыруа дҟалон акгьы ҭимхыргьы. Избанзар уи дыԥҵаҩ дуун. Уи адагьы Леонардо дҵарауаҩ дуун, дконструкторын. Иара убас уи дпоетын, дмузыкантны, дыскульпторын. Иара идагьы ауаатәҩса рыԥсҭазаарҿ уаҳа аӡәгьы илымшацзар ҟалап ииҵаз аҟара аҵара. Уи абџьар хкқәеи рмеханизмқәеи аԥиҵеит. Иара убас аҳаирпланқәеи аӡаҵаҟатәи анышьқәеи рмодельқәа рыла аԥышәарақәа мҩаԥигон. Леонардо до Винчи, аиашазы, генииуп изуҳәар алшоит. Леонардо диит Италиа Винчи ақыҭан. Уи ихәыҷра аиҳарак иаб иҭаацәа рҿы ихигеит. Леонардо дхәыҷыԥшӡан, ихахәы еиларҳәы, илақәа иаҵәаӡа дыҟан. Леонардо иаб иҷкәын асахьаҭыхра аинтересс шимоу иангәеиҭа, уи иреиӷьӡоу асахьаҭыхҩы бзиа, арҵаҩы иахь дишьҭуеит. Ҽнак Леонардо ирҵаҩы исахьаҿы амаалақь исахьа ҭихуеит. Уара сахьаҭыхыҩҵас усеиҳауп, арҵаҩы – уаҳа сара асахьа ҭысхӡом”, – иҳәеит арҵаҩы. ԥыҭрак ашьҭахь, Леонардо иаб арҵаҩы уаҳа аԥара изысшәаӡом ҳәа иӡбеит. Уи иҷкәын ихигоит ахаҳәқәеи, аҵиаақәеи ҭҵаауа, аԥсааҭқәа дрышьклаԥшуа, урҭ рцәеижьы шеиҿартәу аилкаара дахьашьҭаз, амеханизмқәа рмодельқәа анаԥиҵоз мыцхәы аамҭа рықәирӡуеит ҳәа иԥхьаӡон. Аха Леонардо ирҵаҩы иҿы даанхеит цхырааҩык иаҳасабала. 25-шықәса раҟара иара иҿы дыҟан. Нас ихала асахьа аҭыхра далагоит, раԥхьа Флоренции, нас Милан, Венециа, иԥсҭазаара аҵыхәан – Франциа. Леонардо идеиақәа асахьаҭыхыҩцәа аӡәырҩы рсахьақәа рҿы рхы иадырхәон. Иара, – сара урҭ аԥысҵалоит. Дара урҭ хырҩылаалааит, – иҳәон. Абасала, ирацәаӡам ари асахьаҭыхҩ дуӡӡа иҭынхаз асахьақәа. Аидеиақәа
аескиз ссирқәа. Леонардо исахьақәа убас иԥшӡоуп, урҭ амузыка еиԥш, еиҭаҳәашьа рымаӡам. (Картины Леонардо так красивы, что их так же трудно описать, как прекрасную музыку). Асахьақәа рҿы ауаа рхаҿқәа даара иҵаулоуп. Уи алашараеи агагеи даҽакала (ҿыцла) ихы иаирхәеит иперсонажцәа еиҳа иԥсабаратәны, ишыҟаҵәҟьаз иааирԥшырц азы. Исахьақәа руак «Мона Лиза» ахьӡуп. Ари аччаԥшь зҿықәу аԥҳәыс лпортреҭ ауп. Апортреҭ ари аԥҳәыск лхаҵа иаҿеиҵеит. Аха Лео - нарда уи апортреҭ убас игәаԥхеит, ихазы иаанижьырц иӡбеит. Уи Франциаҟа иманы дцеит. Ара аҵыхәтәантәи ашықәсқәагьы ихигеит, Франциатәи акрал иҿы аҳҭынратә сахьаҭыхҩыс дыҟан. Уажәшьҭа ари асахьа – Парижтәи Лувр аҿы хәы аԥҵамҭа хазынақәа ируакуп. Ахудожник Алитература «100 текстк аԥсышәала», Аҟәа: Агәыҳалалратә
3723
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3
Санкт-Петербург
Урыстәыла ақалақьқәа Урыстәылатәи афедералтә қалақьқәа
Санкт-Петербург () – Урыстәыла
3724
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%9F%D1%80%D1%8B%D0%BC%D2%AD%D0%B0%D2%AD%D0%B0%D1%80%20%D0%B1%D1%8B%D0%B7%D1%88%D3%99%D0%B0
Аҟрымҭаҭар бызшәа
бызшәа (Къырымтатар тили, Qırımtatar tili)
ажәла имоуп. Аҟрымҭаҭар алфавит Азгәаҭақәа Абызшәақәа
3725
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%BE
Валентина Матвиенко
ахада (2003—2011). Урыстәылатәи аполитикцәа Санкт-Петербург
— Урыстәыла аҳҭны-қалақь ахада (2003—2011). Урыстәылатәи аполитикцәа
3727
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%88%D1%8C%D1%85%D0%B0%D1%80%D2%9F%D3%99%D1%8B%D2%AD
Ашьхарҟәыҭ
идуам аҵыс ахьшьқәа рҭаацәарантәи.
() - идуам
3731
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%B4%D0%B0
Канада
) — аҳәынҭқарра Аҩадатәи Америкаҿы. Адунеи аҿы ақәӡарала аҩбатә аҭыԥ аанкылоит. Адунеизегьы идуӡӡоу аӡхықә ацәаҳәа
Канадеи Еиду Америкатәи Аштатқәеи аҳәаақәа ирымоуп. Мрагылраҿы Канадеи Даниеи (Гренладиа), Франциеи (Сент-Пьери Микелони)
3734
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B4%D0%B0
Мерида
of Гранада Ҿыц, but later became part of the Captaincy General of Venezuela, and played an active role in the War of Independence. Азгәаҭақәа
Ме́рида () — ақалақь Венесуелаҟны оуп, Лыбертадор муницыпалитеҭи Мерида штати иахтнықалақь ауп. Уи қалақь 1558 ш. ахь
3740
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%B7%D2%B7%D0%B0
Аҷҷа
Аԥсаатәқәа
Аԥсаатәқәа
3765
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D4%A5%D1%81%D1%8B%D3%A1
Аԥсыӡ
progenetica) 13,7 м аҟынӡа (акиттәи акула) иаҟаруп. Ахьарԥшқәа
() — аӡыԥстәықәа рхыкласс, инҳоит аӡҵааҿеи аӡымҵааҿеи. Иахьатәи
3767
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%9B%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%88%D1%8C%D0%B8%D0%B0
Ақамашьиа
Азгəаҭақəа
()
3769
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BF%D2%9F%D0%B0%D0%B7
Апҟаз
/ Аԥсы́ӡпҟыӡ /
Аԥсы́ӡпҟыӡ / Ақьаҳәырда́н
3783
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%B0
Венгриа
– . Аҳәынҭқарра иаланхо –
Европа атәыла иауакуп. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра иаланхо
3784
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D2%9E%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D2%AD%D0%B0%D0%BD
Ҟазахсҭан
Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра иаланхо – . Апрезидент—Касым-Жомарт Кемел-иԥа Токаев.
Ареспублика () — Европатәии Азиатәии аҳәынҭқарроуп. Аҵанакы – . Аҳәынҭқарра иаланхо – .
3787
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D1%80%D1%88%D0%B0%D0%B2%D0%B0
Варшава
Полша ахтнықалақьуп, ақалақь дуӡӡоуп. Аӡиас Висла ақалақь иагәылсуеит. Аҭоурых Административ ашара Варшава 18 гминақәа (араионқәа) имоуп. Архитектура Атранспорт Варшаватәи ауаажәларратә транспорт иҿиаауп.
Административ ашара Варшава 18 гминақәа (араионқәа) имоуп. Архитектура Атранспорт Варшаватәи ауаажәларратә транспорт иҿиаауп. Ақалақь
3788
https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B2%D0%B0%D0%B8
Атрамваи
афымцахара аҳаиртә контақттә каҭахьтә иаирхәоит афымцадкьылагала (апантограф акәу, абугьел акәу, аштанга акәу). Аиӷьрақәеи аграқәеи Атрамваи хкықәа Аҭоурых Аинфраструктура Амҩа нхамҩа
иҳәаақәиҵәо. Атрамваиқәа XIX шәышықәса хабжаҿы изцәырҵон, афымцатрамваиқәа XIX шәышықәса аҵыхәа ҿы изцәырҵон. Атрамваиқәа реиҳара ихы афымцахара аҳаиртә контақттә каҭахьтә иаирхәоит афымцадкьылагала (апантограф акәу, абугьел акәу, аштанга акәу). Аиӷьрақәеи аграқәеи Атрамваи хкықәа Аҭоурых Аинфраструктура Амҩа нхамҩа Апасаџьыртә инфраструктура Апасаџьырцәа рҭатәареи рҭыҵреи