id
stringlengths 3
5
| url
stringlengths 31
327
| title
stringlengths 1
51
| text
stringlengths 1
24.7k
|
|---|---|---|---|
26500 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0 | Дихазургатәи абаа | Дихазургатәи абаа () — Аԥсны Дихазурга ақыҭан иҟоу абаа. Абаа иргылан XVI-XVII ашәышықәсқәа рзы.
Азхьарԥшқәа
დიხაზურგის ციხესიმაგრე
Аԥсны абаашқәа |
26501 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D0%B0%D1%86%D2%9B%D1%8C%D0%B0%20%D0%BB%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Дихазургатәи Барбара ацқьа луахәама | Дихазургатәи Барбара ацқьа луахәама () — Аԥсны Дихазурга ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан XIII ашәышықәсазы.
Ауахәама игылоуп Аԥсны ашьхарԥы алада-мрҭашәаратә ахәҭаҿы, Игры аӡиас арӷьаратәи аҟәараҿы. Уажәазы ахыжәжәарақәа мацароуп иаанханы иҟоу. Аҭыԥантәи ауааԥсыра уи Барбара ацқьа луахәама ҳәа иашьҭоуп. Ауахәама ахыжәжәарақәа рҿы иаарԥшу ақырҭуа адҩылақәа инрықәыршәаны, ауахәама иргылеит Григол Галатозҭухуцеси.
Ахцәажәара
Асоветтә аамҭақәа раан, 1952 шықәсанӡа, Дихазурга „Диди Ҵиԥуриа“ ахьӡын. Абри ахьӡ змоу ақыҭа ҳԥылоит италиатәи акатолик миссионер Арханџьело Ламберти иажәабжьқәеи, иара убас, зыӡбахәы ҳәоу ауахәама аҟазаара иазгәазҭо 1654 шықәсатәи ахсаалеи рҿы.
Ишубарҭоу ала, икьасоу абжьарашәышықәсақәа раан Ҵиԥуриа иҟан еиду 2 уахәамак, XVII ашәышықәса агәҭаны абарҭ ауахәамақәа Одишьи аҭауадраҿы изуаз акатолик - мессионерцәа рнапаҿы иҟан.
XX ашәышықәса алагамҭазы абри ауахәама ахыжәжәарақәа рҿы аадырԥшит ахаҳәҟьаԥсқәа ҩба, руакы аҿы адҩыла иҟан. Москватәи археологиатә уаажәларра Кавказтәи аҟәша адҵала, Дихазургатәи ауахәамеи адҩылеи ибеит зыӡбахәы ҳәоу ауаажәларра Кавказтәи аҟәша алахәыла, аҭоурыхҭҵааҩы Мосе Джанашвили. Иара идыррақәа рыла, ауахәама игылан Игры арӷьаратәи аҟәараҿы, аҭауад Миқаиа инадел аҿы, ауахәама аҳаш шкәакәа иалхын. Дихазургатәи ауахәама азалтә еиҿкаашьа змаз ныҳәарҭан, уи аҭыԥантәи афеодалцәа раҳҭынратә ауахәама акәын.
Дихазургатәи ауахәама адҩыла
Дихазургатәи ауахәама ахыжәжәарақәа рҿы иаарԥшу ахаҳәқәа руакы аџьар асахьа ануп, уи армарахьтәи аган аҿы аиаалатәи ахагәҵәытәи аганқәа рыбжьара ахаҵа ифигура аарԥшуп. Ахаҵа инапқәа аџьар ашҟа ирхоуп. Аџьар ахагәҵәытә аган аханы иубарҭоуп мхедрули анбан ала иҟаҵоу адҩыла, уаҟа Дихазургатәи ауахәама зыргылаз Григол Галатозҭухуцеси иӡбахә ҳәоуп. Аханатә ари адҩыла ииаашамкәа иаԥхьеит, аха, Мосе Джанашвили атекст аҵакы ириашаны, икьыԥхьны, X-XI ашәышықәсақәа иаҵаиркит. Убри ашьҭахь, Григол Галатозҭухуцеси иҟаиҵаз адҩыла иӡит, анеҩс, еиҭах аарԥшын Дихазургатәи анышәырҭраҿы. 1992-1993 шықәсқәа рзтәи еибашьранӡа адҩыла зныз ахаҳәҟьаԥс ишьҭан Галтәи атәылаҿацәҭҵааратә музеи аҿы. 1980 шықәсазы адҩыла атекст икьыԥхьны, XI ашәышықәса аҵаиркит Валери Силагава. Апалеографиатә ганахьала, Григол Галатозҭухуцеси идҩыла мраҭашәаратә Қырҭтәыла аҵакырадгьылаҿы мхедрули анбан ала иҟаҵоу адҩылақәа рыгәҭа зегьы раасҭа зықәра дуу адҩылақәа иреиуп.
Аҭоурых-хыҵхырҭаҭҵааратә анализ инақәыршәаны, адҩыла аҵакы аҟынтә ишубарҭоу ала, XI ашәышықәсазы Дихазургатәи ауахәама иргылеит Қырҭтәыла аҳратә абыргцәа ринститут ахаҭарнак, аҳәынҭқарратә архитектор Григол Галатозҭухуцеси. Дихазургатәи ауахәама аԥхьанаттәи аргылара XI ашәышықәса ала иҳәаақәҵазароуп.
Аҭоурых-хыҵхырҭаҭҵааратә анализ инақәыршәаны, адҩыла аҵакы аҟынтә ишубарҭоу ала, XI ашәышықәсазы Дихазургатәи ауахәама иргылеит Қырҭтәыла аҳратә абыргцәа ринститут ахаҭарнак, аҳәынҭқарратә архитектор Григол Галатозҭухуцеси. Дихазургатәи ауахәама аԥхьанаттәи аргылара XI ашәышықәса ала иҳәаақәҵазароуп.
Азхьарԥшқәа
დიხაზურგის წმინდა ბარბარეს ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26502 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D3%99%D1%80%D1%8B%D4%A5%D1%88%D1%8C%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%88 | Дәрыԥшьтәи абааш | Дәрыԥшьтәи абааш () — Аԥсны Дәрыԥшь ақыҭан иҟоу абааш. Абааш иргылан абжьарашәышықәсақәа раан. Абааш аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
დურიფშის ციხე
Аԥсны абаашқәа |
26503 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%8B%D2%9B%D3%99%20%D0%B0%D0%BA%D3%99%D1%88%D0%B0-%D0%BC%D1%8B%D0%BA%D3%99%D1%88%D0%B0%20%D0%B8%D2%9F%D0%BE%D1%83%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Мықә акәша-мыкәша иҟоу ауахәама | Мықә акәша-мыкәша иҟоу ауахәама — Мықә ақыҭа акәша-мыкәша иҟоу ауахәама, Очамчыратәb амуниципалитет, Аԥснытәи автономтә республика, Қырҭтәыла. Ауахәама иргылан абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
Аԥсны ауахәамақәа |
26505 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B3%D1%80%D1%8B%20%D0%B0%D1%86%D2%B3%D0%B0%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%88 | Егры ацҳа абааш | Егры ацҳа абааш () — Аԥсны Егры ацҳаҿ иҟоу абааш. Абааш иргылан XVI-XVIII ашәышықәсқәа рзы.
Азхьарԥшқәа
ენგურის ხიდის ციხე
Аԥсны абаақәа |
26506 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%B1%D1%83%D1%88%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Бабушаратәи ауахәама | Бабушаратәи ауахәама () — Аԥсны Бабушара ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуп абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
ბაბუშარის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26507 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%88%D1%8B%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Ешыратәи ауахәама | Ешыратәи ауахәама () — Аԥсны Ешыра ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан аҿиоу абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
ეშერის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26508 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%B1%D1%83%D1%88%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D2%B4%D2%9F%D0%B0%D0%B1%D0%B0%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%88 | Бабушаратәи Ҵҟаба абааш | Бабушаратәи Ҵҟаба абааш () — Аԥсны Бабушара ақыҭан иҟоу абааш. Абааш иргылоуп XVI-XVII ашәышықәсақәа раан.
Азхьарԥшқәа
ბაბუშარის წყაბას კოშკი
Аԥсны абаашқәа |
26509 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0%20%D0%B0%D1%85%D1%8B%D0%B6%D3%99%D0%B6%D3%99%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%9B%D3%99%D0%B0 | Веселовкатәи ауахәама ахыжәжәарақәа | Веселовкатәи ауахәама ахыжәжәарақәа () — Аԥсны Веселовка ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
ვესიოლოვსკის ეკლესიის ნანგრევები
Аԥсны ауахәамақәа |
26510 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D3%B7%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%20%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BF%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81 | Баӷмарантәи архитектуратә комплекс | Баӷмарантәи архитектуратә комплекс () — Аԥсны Бамӷаран ақыҭан иҟоу акомплекс. Акомплекс иргылоуп абжьарашәышықәсақәа раан.
Азхьарԥшқәа
ბაღმარანის არქიტექტურული კომპლექსი
Аԥсны архитектуратә комплексқәа |
26511 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B5%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Зеганитәи ауахәама | Зеганитәи ауахәама () — Аԥсны Зегани ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
ზეგანის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26512 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D3%B7%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D2%9F%D3%99%D1%8B%D1%80%D3%B7%D1%82%D3%99%20%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Баӷмарантәи аҟәырӷтә уахәама | Баӷмарантәи аҟәырӷтә уахәама () — Аԥсны Баӷмаран ақыҭан иҟоу ауахәама. Иргылоуп 1898 шықәсазы. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
ბაღმარანის გუმბათიანი ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26513 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D3%B7%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Баӷмарантәи ауахәама | Баӷмарантәи ауахәама () — Аԥсны Баӷмаран ақыҭан иҟоу ауахәамаа. Иргылоуп абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
ბაღრმარანის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26514 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%8B%D1%85%D1%8C%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%91%D1%8B%D1%80%D1%86%D1%85%D3%99%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%94%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%B8%20%D0%B0%D1%86%D2%9B%D1%8C%D0%B0%20%D0%B8%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Хыхьтәи Бырцхәтәи Димитри ацқьа иуахәама | Хыхьтәи Бырцхәтәи Димитри ацқьа иуахәама () — Аԥсны, Хыхьтәи Бырцхә ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан XX ашәышықәсазы.
Азалтә ргыламҭоуп. Абри аҭыԥаҿ ԥаса ажәытә уахәама иҟан, уи еилаҳан, иахьазы иаанханы иҟоуп даҽа ҭыԥк ашҟа ииагоу ауасхыр афрагментқәа мацара. Аргыларатә маҭәахәы аҳасабала ахархәара аман аҳаши аиларшьышьи. Ажәытә уасхыр аҿы ауааԥсыра азалтә уахәама ҿыц дыргылеит. Уи аныҳәарҭа аҩада-мрагыларашҟа ахы рхоуп. Азал аплан аԥшьганеиҟараиаша иеиԥшуп. Алада-мраҭашәарахьтәи аган аҟынтә аҩналарҭа амоуп, ауралатәи аҭӡамцқәа рҿы иеиԥынгыланы, ахыргьагьатә аԥенџьырқәа акака иҟоуп. Аныҳәарҭеи азали еиҩшоуп аҿаԥсазаҵәытә аганқәа рыла, уи адашьма азал адашьма аҵкыс 2 ҿаԥсак рыла ишьҭыхуп. Аныҳәарҭа апсида ирҟьаԥсуп. Апсида агәҭаны архитравтә аԥенџьыр иҟоуп. Арелиеф алада-мрагыларахь анаара амоуп, убри аҟынтә, абри аганаҿы ауахәама адыргылоуп аиха-бетонтә маркацқәа. Ауахәама ҩ-ганктәи ахыб амҿтәы конструкциа иқәгылоуп. Ауахәама ашифер ала ихыбуп.
Азхьарԥшқәа
ზემო ბირცხის წმინდა დემეტრეს ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26515 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%8C%D0%B0%D1%80%D0%B3%D1%8C%20%D0%B0%D1%86%D2%9B%D1%8C%D0%B0%20%D0%B8%D1%85%D1%8C%D3%A1%20%D0%B7%D1%85%D1%83%20%D0%91%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Гьаргь ацқьа ихьӡ зху Бедиатәи ауахәама | Гьаргь ацқьа ихьӡ зху Бедиатәи ауахәама () — Аԥсны Ӷәада ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуп абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациатә рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
ბედიის წმინდა გიორგის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26516 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D0%BB%D0%B0%D1%85%D3%99%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Баслахәтәи ауахәама | Баслахәтәи ауахәама () — Аԥсны Баслахә ақыҭан иҟоу ауахәама.
Ауахәама иргылоуп абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
ბესლახუბის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26517 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D0%BB%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Баслатәи ауахәама | Баслатәи ауахәама () — Аԥсны Басла ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуп иҿиоу абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп. Ауахәама иргылан иҿиоу абжьарашәышықәсақәа раан.
Ауахәама – акыр идуу азалтә ргыламҭоуп, уи аҩадахьалагьы мраҭашәарахьалагьы аҿаԥшьқәа аман. Азал аплан еиҵыху аԥшькәакьҭа аформа амоуп. Ауралатәи аҭӡамцқәа рҿы абаҟәқәа ҩба-ҩба иҟан, абарҭ абаҟәқәа аҭӡамцқәа еиҟароу хԥа-хԥа хәҭакны иршон. Уажәазы абаҟәқәа рфрагментқәа иаанханы иҟоуп аҩадатәи аҭӡамц аҿы. Агежьбжататә апсида аганқәа азал аҭӡамкәа ирыдҳәалоуп аҿаԥсақәа рыла. Аныҳәарҭа формас иамаз еилкаам. Аргыларатә маҭәахәы аҳасабала ахархәара аман аҳаш, аконструкциатә ахәҭақәа ирылаԥсоуп ахаҳә ширим.
Азхьарԥшқәа
ბესლეთის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26518 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%8C%D0%B0%D1%80%D0%B3%D1%8C%20%D0%B0%D1%86%D2%9B%D1%8C%D0%B0%20%D0%B8%D1%85%D1%8C%D3%A1%20%D0%B7%D1%85%D1%83%20%D0%91%D0%B0%D1%81%D0%BB%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Гьаргь ацқьа ихьӡ зху Баслатәи ауахәама | Гьаргь ацқьа ихьӡ зху Баслатәи ауахәама () — Аԥсны Басла ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуп заатәи абжьарашәышықәсақәа раан.
Азалтә ргыламҭоуп, инаау агежьбжататә апсида ала. Азал аплан иеиҵыху аԥшькәакьта аформа амоуп; уи аҩадатәи, мрҭашәаратәи, аладатәи аӡҭамцқәа рыгәҭа акака архитравтә ашәқәа иҟоуп, ауралатәи аҭӡамцқәа рҿы ашә аҩ-ганк рҿы ҩба-ҩба архитравтә аԥенџьырқәеи абаҟәқәеи иҟоуп. Абаҟәқәа азал еиҩыршоит еиҟароу х-хәҭак рыла. Аныҳәарҭеи азали еиҩшоуп аҿаԥсазаҵәытә аганқәа рыла. Апсида аҩадатәи ахәҭаҿы иҟоуп ахыргьагьатә аҵыргақәа ҩба, апсида аладатәи ахәҭаҿы аԥшькәакьтатә архитравтә аҵыргак иҟоуп. Азал аҿы аныҳәарҭа адашьма аҿаԥсак ала ишьҭыхуп. Ауахәама иргылан аҳаши аҳаштә аиларшьышьи рыла. Аконструкциатә ахәҭақәа ирылаԥсоуп ибзианы ихыу ахаҳә. Ахыб еилаҳаны иҟоуп.
Азхьарԥшқәа
ბესლეთის წმინდა გიორგი
Аԥсны ауахәамақәа |
26520 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%84%D0%BE%D0%BD%20%D2%BE%D1%8B%D1%86%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D2%AD%D1%8B%D4%A5 | Афон Ҿыцтәи аберҭыԥ | Ацҳаражәҳәаҩ Симон Канатәи иберҭыԥ Афон Ҿыц аҟны () — Аԥсны аиашахаҵаратә ақьырсиантә берҭыԥуп, ишьаркын 1875 шықәсазы, Ацқьа Пантелеимон ихьӡала Бырзентәыла Афонтәи ашьхаҿ иҟоу аберҭыԥ аберцәа рыла. Амшын аҟынтә 75 метр аҳаракыраҿ игылоуп
Алитература
„Аԥсны акультуратә аҭынхара“, қарҭ, 2015.
Азхьарԥшқәа
დაბა ახალი ათონის სვიმონ კანანელის ეკლესია
Аԥсны аберҭыԥқәа |
26521 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BB%D0%B8%D0%B0%20%D0%B0%D1%86%D2%9B%D1%8C%D0%B0%20%D0%B8%D1%85%D1%8C%D3%A1%20%D0%B7%D1%85%D1%83%20%D0%91%D1%8B%D1%80%D1%9F%D1%8C%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Илиа ацқьа ихьӡ зху Бырџьатәи ауахәама | Илиа ацқьа ихьӡ зху Бырџьатәи ауахәама () — Аԥсны Бырџьа ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуп XX ашәышықәсазы.
Азхьарԥшқәа
ბირჯის წმინდა ელიას ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26522 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%8B%D1%85%D1%8C%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%95%D1%88%D1%8B%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Хыхьтәи Ешыратәи ауахәама | Хыхьтәи Ешыратәи ауахәама () — Аԥсны Хыхьтәи Ешыра ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан XIX ашәышықәсазы.
Азхьарԥшқәа
ზემო ეშერის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26523 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%8B%D1%85%D1%8C%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%98%D0%B0%D1%88%D2%AD%D1%85%D3%99%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Хыхьтәи Иашҭхәатәи ауахәама | Хыхьтәи Иашҭхәатәи ауахәама () — Аԥсны Хыхьтәи Иашҭхәа ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан заатәи абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Иаанханы иҟоуп аргыламҭа мрагыларахьтәи аҭӡамц аҩадатәи ахәҭа. Аҳаш иалхны иргылан. Мрагыларахьала аџьҵла ду гылоуп, уи ныхас ишьан. Аныҳәарҭа наҟ-ааҟ, адгьыл аҿы ишьҭоуп аҵыргақәа. Ауахәама мрагыларахьала акәын ашә ахьамаз.
Азхьарԥшқәа
ზემო იაშთხვის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26524 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D3%99%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D1%8B%D4%A5%D1%88%D1%8C%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Жәандрыԥшьтәи ауахәама | Жәындрыԥшьтәи ауахәама () — Аԥсны Жәандрыԥшь ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
ზვანდრიფშის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26525 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%BD%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%88 | Тагилонтәи абааш | Тагилонтәи абааш () — Аԥсны Тагилон ақыҭан иҟоу абааш. Абааш иргылан абжьарашәышықәсақәа раан.
Азхьарԥшқәа
თაგილონის ციხე
Аԥсны абаашқәа |
26527 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%85%D1%8B%D0%B1%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%88 | Абаахыбтәи абааш | Абаахыбтәи абааш () — Аԥсны абаахыбра ақыҭан иҟоу абааш. Абаа иргылоуп абжьарашәышықәсақәа раан. Абаа ақыҭа мрагыларатә ахәҭаҿы, ашьха ашьапаҿы игылоуп. Ицәу ахаҳә иалхауп. Агежьбжататә абаа 6-7 метр аҳаракыра амоуп. Абаа аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
აბაახიბრის კოშკი
Аԥсны абаашқәа |
26528 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%B6%D1%8C%D0%B0%D2%9F%D3%99%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Абжьаҟәатәи ауахәама | Абжьаҟәатәи ауахәама () — Аԥсны Абжьаҟәа ақыҭан иҟоу ауахәама.
Ауахәама иргылоуп икьасоу абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
აბჟაყვის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26529 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%B3%D0%B0%D1%80%D1%85%D3%99%D1%8B%D2%9B%D3%99%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%20%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BF%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81 | Абгархәықәтәи архитектуратә комплекс | Абгархәықәтәи архитектуратә комплекс () — Аԥсны абгархәықә аҭыҭан иҟоу акомпмлекс. Ауахәама иргылоуп VIII-X ашәышықәсқәа рзы.
Азхьарԥшқәа
აბღარქუხის არქიტექტურული კომპლექსი
Аԥсны архитектуратә комплексқәа |
26530 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B8%D1%86%D1%83%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Пицундатәи ауахәама | Пицундатәи ауахәама () — Аԥсны X ашәышықәса иаҵанакәа, Анцәадзыхшаз лыхьӡала Пицунда иҟоу акафедралтә уахәама. 2006 шықәса Абҵарамза 7, Қырҭтәыла ахада идҵа ала, амилаҭтә ҵакы змоу иеиҭамҵуа акультуратә баҟа акатегориа анашьан.
Пицундатәи ауахәама, Аԥсны атерриториаҿы иҟоу егьырҭ абаҟақәа реиԥшҵәҟьа, ақырҭуа архитектура аҿиара еилымшәо иалахәып, аха, Қырҭтәыла егьырҭ абаҟақәа иреиԥшымкәа, византиатәи абаҟақәа рыԥшра амоуп.
Ҭеимураз Батонишвили иҳәамҭала, Пицундатәи ауахәама аҭыԥан игылан ивериелаа рныҳәарҭа хада — Боча ауахәама.
„...Ибераа зегьы ажәытәӡатә раҳ Боча имҵаныҳәон, иара иныхабаа абеиарала иҩычаз Хахьтәи Колхидеи Аԥснытәи Пицундеи рҳәааҿы игылан (ақьырсиантә дин аан уахәамас иҟалеит)“
Абаҟа ахцәажәара
Пицундатәи ауахәама еиҵыху аџьар-ҟәырӷтә ргыламҭоуп, мраҭашәарахьала анартекс амоуп, мрагыларахьала - апсидқәа хԥа. Нартекс Қырҭтәыла шамахамзар иуԥылом, аха апсидқәа иҟазшьарбагоуп заатәи аамҭа иаҵанакәа ақырҭуа уахәамақәа рзы, еиҳа ихьшәаны, мраҭашәаратә Қырҭтәылазы, лымкаала, Амшын Еиқәа агаҿы иҟаз ауахәамақәа рзы (аха, мрагыларатә Қырҭтәылагьы џьара-џьара иуԥылоит). Аҟәарҷ аныҳәарҭа аҭӡамцқәеи ашьаҟақәеи ирықәуп. Пицундатәи ауахәама иргылоуп инеимда - ааимданы еиқәҵоу иаалоу акьырмыт ҟьаҟьеи ахаҳәи рыла. Аҭӡамцқәа хыхьтәи рыхәҭеи, абарабани, уи иақәу аҟәарҷи ишеибгоу акьырмыт иалхуп. Ауахәама аҩнуҵҟала асахьақәа рыла иҩычан, аха XIX ашәышықәса II азбжазы ишьыхны, ашәыга шкәакәала ишәны, ажәытә сахьақәа иқәхны, аханатә сахьала ирҩычит. Нартекс алада-мраҭашәаратә кәакьаҿы адамра иҟоуп, уи аҭӡамцқәа ирну асахьақәа XVI ашәышықәса II азбжа иаҵанакәеит. 1966 шықәсазы ауахәама аиҭашьақәыргыларатә усурақәа мҩаԥган. Аусурақәа раан ауахәама аинтериер аҿы аарԥшын ажәытә сахьақәа рфрагментқәа, урҭ адамра аҭӡамцқәа ирну асахьақәа рхаантәи аамҭа иаҵанакәеит. Ауахәама акәша-мыкәша игылоуп еиуеиԥшым аргыламҭақәа, ауахәама хәыҷқәа, аныҳәарҭақәа, аберҭыԥ анхарҭа, анхамҩатә ргыламҭақәа. Аберҭыԥ ԥасатәи ахыбра I аихагылаҿ еиҿкаауп Пицундатәи амузеи. Пицундатәи ауахәамаҿы анцәаимаҵзура мҩаԥысуа м, уи аконцерттә зал ҳасабала рхы иадырхәоит.
Алитература
ენციკლოპედია „საქართველო“, ტ. 1, თბ., 1997. — გვ. 447-448.
Азгәаҭақәа
Аԥсны ауахәамақәа |
26531 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D2%AD%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D1%8B%D1%80%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D1%82%D3%99%20%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Азанҭатәи абырзентә уахәама | Азанҭатәи абырзентә уахәама () — Аԥсны азанҭа ақыҭан иҟоу ауахәама. Иргылоуп XIX ашәышықәса алагамҭазы.
Азхьарԥшқәа
აზანთის ბერძნების ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26532 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D2%AD%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0 | Азанҭатәи абаа | Азанҭатәи абаа () — Аԥсны азанҭа ақыҭан иҟоу абаа. Абаа иргылоуп абжьарашәысықәсақәа раан.
Азхьарԥшқәа
აზანთის ციხესიმაგრე
Аԥсны абаақәа |
26533 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BD%D2%AD%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D0%B8%20%D0%B8%D2%9F%D0%BE%D1%83%20%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D1%85%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0 | Ганҭиади иҟоу аныхабаа | Ганҭиади иҟоу аныхабаа () — Аԥсны VI ашәышықәса иаҵанакәа, х-апсидк змоу абазилика ауп, аҳабла Ганҭиади аҟны игылоуп. 2006 шықәса абҵарамза 7 рзы, Қырҭтәыла ахада идҵа ала, ианашьан амилаҭтә ҵакы змоу иеиҭамҵуа акультуратә баҟа акатегориа.
Иргылоуп VI ашәышықәса I азбжазы. Аха, VIII-X ашәышықәсақәа рзы изныкымкәа аханатә ирҿыцны идыргылахьан. 1576 шықәсазы, османаа ржәылара аан, аныхабаа хәҭала ибгеит. Аԥсни, инеизакны Қырҭтәылеи ажәытәӡатә ақьырсиантә уахәамақәа иреиуп. Уажәазы абазилика ахыжәжәарақәа мацароуп иаанханы иҟоу.
Аҭоурых-архитектуратә ахцәажәара
Аспециалистцәа ргәаанагарала, абазгаа ақьырсианра анрыдыркыла, византиатәи аимператор Иустиниан I-тәи абазгаа рзы Ҵандрыԥшьтәи аныхабаа ииргылеит. Абазилика ахыжәжәарақәа рҟны аарԥшуп амармалташь шкәакәа иалхны иҟаҵаз, абырзен нбанла адҩыла змаз анышәынҭратә хаҳә афрагмент. Ишубарҭоу ала, ари ахаҳә аҭыԥантәи идинтәымыз ма адоуҳатә хаҿык инышәынҭра акәын. Адҩылара ҟаҵоуп VI ашәышықәсазы. Ҵандрыԥшьтәи аныхабаа х-нышьк змоу абазилика ауп. Уи усҟак идуумыз, аформа иаша змаз аҳаштә блокқәеи акьырмыт ҟьаҟьеи рыла иргылан.
Уажәтәи аҭагылазаашьа
Ҵандрыԥшьтәи аныхабаа Қырҭтәыла амилаҭтә ҵакы змоу абаҟа астатус анашьоуп.
Алитература
ვ. ჯაოშვილი, რ. რჩეულიშვილი, ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ., 1977. — გვ. 680.
კულტურული მემკვიდრეობა აფხაზეთში,თბ.,2015
Азгәаҭақәа
Аԥсны ауахәамақәа |
26534 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%8C%D0%B0%D1%80%D0%B3%D1%8C%20%D0%B0%D1%86%D2%9B%D1%8C%D0%B0%20%D0%B8%D1%85%D1%8C%D3%A1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%20%D0%90%D2%AD%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D0%B8%D2%9F%D0%BE%D1%83%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Гьаргь ацқьа ихьӡала Аҭара иҟоу ауахәама | Гьаргь ацқьа ихьӡала Аҭара иҟоу ауахәама () — Аԥсны аҭара ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуп XIX ашәышықәсазы. Ауахәама иамоуп акыр идуу азал аформа змоу агежьбжататә апсида. Мраҭашәарантә агәашә амоуп. Ахыбра ахыб хыбгаланы иҟоуп.
Азхьарԥшқәа
ათარის წმინდა გიორგის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26535 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Драндатәи ауахәама | Драндатәи ауахәама () — Аԥсны VI-VII ашәышықәсақәа ирыҵанакәа ақырҭуа архитектуратә баҟа. Игылоуп Гәылрыԥшьтәи амуниципалитет Дранда ақыҭан, Кәыдры аӡиас арӷьарахьтәи аҟәараҟны, ахәы ихықәгылоуп. Вахушьти Батонишьвили абри ауахәама иазкны иҩит:
Ауахәама аџьар-ҟәырӷтә ргыламҭоуп. Иргылоуп ақьырмыт ала, ахаҳә дуқәа бжьаҵаны. Елементқәак рыла Мцхеҭа иҟоу Џьвари иеиԥшуп. Ауахәама аплан ааизакны агәҭаҟны аргьыжь зҭаҩу аџьар аԥшра амоуп. Аџьар амаӷрақәа рыхԥагьы акәакьҭаиаша аформа рымоуп. Акәакьқәа рҿы иҟоу ауадақәа агежь аформа рымоуп. Ауадақәа аладахьалагьы аҩадахьалагьы аҩналарҭақәа рымоуп. Адәахьала аџьар акәакьҭаиаша аформа амоуп, мрагыларахьала иадуп агежьбжатәи аԥсидқәа. Акупол ала ихыркәшо абарабан аркақәа рыла иеидҳәалоу ашьаҟақәа ирықәууп. Ахыб хыхьтә ахәҭаҟны иҟоуп 30 рҟынӡа макьаҭ, урҭ рхронологиатә ҳәаа IV-VII ашәышықәсақәа рыбжьара иҟоуп. Амакьаҭқәа рыҭҵаареи Мцхеҭа иҟоу Џьвари ауахәама арыцхәи иазԥхьагәаҭаны, ауахәама аргылара аамҭас иԥхьаӡоуп VI-VII ашәышықәсақәа. Иара, аргыларатә техникеи, аплани, апропорциақәеи рыла византиатәи архитектуратә баҟақәа иреиԥшуп, аха уи аргылаҩ, ақырҭуа архитектуразы иҟазшьарбагоу елементқәакгьы ихы иаирхәит, лымкаала, Мцхеҭа иҟоу Џьвари ауахәама еиԥшҵәҟьа, араагьы мрагыларахьтәи афасад аҿы иҟоу аԥсидқәа рыхԥагьы ахыргьагьақәа рыла еидҳәалоуп.
Аурыс ҭҵааҩцәа агәаанагара рыман абри ауахәама, инақәыршәаны, VIII–X (Павлинов), XI (Толстои, Кондаков) ашәышықәсақәа рзы иргылан ҳәа. Ауахәама архитектура анализ азызуз Г. Чубинашвили игәы ишаанаго ала, уи Мцхеҭа иҟоу Џьвари (VI ашә.) иеиԥшуп, аха, лабҿаба иубарҭоуп уи ақырҭуеи авизантиатәи асахьаркыратә еилементқәа ахьеилоу ихьыԥшым аргыламҭа шакәу. Абри агәаанагара дақәшаҳаҭуп Л. Рчеулишвилигьы. Е. Ноибауер игәаанагарала, ауахәама IX ашәышықәса иаҵанакуеит. Аҟазараҭҵааҩы Русудан Меԥисашвили лгәаанагарала, ауахәама иргылан VIII ашәышықәса анҵәамҭазы, „аԥсуаа“ раҳра анышьақәгылоз аамҭазы. М. Хотелашвилии А. Иакобсони ргәаанагарала, ауахәама андыргылаз арыцхә ашьақәыргыларазы аҵакы ду амоуп уи аргыларатә материалқәа иреиу, V–VI ашәышықәсақәа ирыҵанакуа акерамика. Убри аҟынтә, М. Хотелашвилии А. Иакобсони ауахәама VI ашәышықәсазы иргылан ҳәа ирыԥхьаӡоит. И. Берӡенишвили игәаанагарала, ауахәама иргылан VI ашәышықәса анҵәамҭеи VII ашәышықәса алагамҭеи азы. Аҵыхәтәантәи аамҭазы ауахәама аргылара аамҭас иԥхьаӡоуп VI–VII ашәышықәсақәа.
Аҭоурых
Ауахәама аргылара иазкны ахыҵхырҭатә дыррақәа ҳамам, ҿырҳәалатәи аилыркаарақәагьы иҟам. Драндатәи ауахәама Анцәа Иан лыхьӡала иргылан. X-XVII ашәышықәсақәа рзы аепископцәа ртәарҭас иҟан. Драндатәи аепископцәа ртәарҭа ашьаҭаркра „аԥсуаа“ раҳраҿы имҩаԥысуаз ареформа иадҳәалоуп, X ашәышықәса аҩбатәи азбжазы ишьақәгылеит ҳәа иԥхьаӡатәуп. Ҳара иаадыруа раԥхьатәи Драндатәи аепископ иоуранагӡара XI ашәышықәса актәи ахԥарак иаҵанакуеит. Драндатәи аепархиа аԥшьаҩыхада Драндатәи ҳәа ахьӡ алоуп дышдыру. Вахушти Батонишвили идыррақәа рыла, Драндатәи аепископцәа ртәарҭа иаҵанакәан Кәыдры аӡиаси Анаҟәаԥиеи (аӡ. ԥсырцха) рыбжьара иҟаз аҵакырадгьыл.
Ауахәама аинтериер ишьыхын, сахьала иҩычан. Асахьақәа XIII–XIV ашәышықәсақәа раан иҟаҵан. Ишубарҭоу ала, усҟан ауахәама шьаҭанкыла ирҽеин. 1630 шықәса рашәарамзазы ауахәама даҭааит италиатәи миссионер, Доминикантәи аорден абер Џьовани Џьулиано да Лука. Рашәара 29 рзы (аҿыц стиль ала ԥхынгәы 12 ), Ацқьацәа Пиотри Павли рныҳәамш инамаданы Анцәа Иан лыхьӡала Дранда иҟаз акафедралтә уахәамаҿы аныҳәатә анцәаимаҵзураҿы дыҟан. 1637 шықәса лаҵаразы Османтәи амшынтә десант Драндеи уи акәша-мыкәша иҟаз адгьылқәеи еимырҵәеит. 1639 шықәсазы Одышьтәи самҭавро иаҭааит Урыстәыла аҳ Михаил Романов (1613-1645 шш.) ицҳаражәҳәаҩцәа адикәан Ф. Елчини апап П. Захариеви. 1640 шықәса жәабран азы, дара Драндатәи ауахәама иаҭааит. Аурыс ацҳаражәҳәаҩцәа рдыррақәа рыла, Драндатәи акафедралтә ныхабаа аҿы Анцәа, Анцәа Иан, Иоан Аӡаахҩы уҳәа уб. егь. рныхачаԥақәеи, адамра иҭаз аџьари, ацқьа Барбаре иԥшьоу лыхәҭақәеи рбеит; уааҵәҟьа, иԥшьоу ахәҭақәа ирываҵан даҽа аџьаркгьы. Ацҳаражәҳәаҩцәа абарҭ иԥшьоу ахәҭақәа иаазгада, иабантәааргеи ҳәа ианҵаа, архиереи ишреиҳәаз ала, аҭырқәцәа ауахәама ианақәла, ашқәсанҵа иблит, ҿырҳәала игәалашәом. XVII ашәышықәса 60–тәи ашықәсқәа рзы иаб дицны Одишьи иаҭааз Павел Аллептәи идыррақәа рыла, Драндатәи ауахәамаҿы аныхачаԥақәа рыгәҭа ишьҭан ацқьа Барбареи егьырҭ ацқьацәеи иԥшьоу рыхәҭақәа.
XVII ашә. 60-тәи ашықәсқәа рзы аԥсуаа, еиҭах Одышьтәи самҭавро иажәылеит. Усҟан Драндатәи ауахәама аҟынтә иаҳа ишәарҭам аҭыԥашҟа ииаргоит ауахәаматә шәҟәқәа, аныхачаԥақәа, аџьарқәа уҳәа, ауахәаматә инвентар. Абас ауп ԥыҭраамҭак ашьҭахь, Саба Дранадатәи иҿаҵала иҟаҵаз Иоанн Ахьҿы иныхачаԥа (XI ашә.) Драндантәи Шәантәылаҟа ишнагаз; акафедралтә ныхабааи аепархиеи иртәыз иакымкәа аџьарқәеи, ауахәаматә шәҟәқәеи, аинвентари иԥсаҟьаны иаанхеит. 1681 шықәсазы аԥсуаа Одышьтәи самҭавро аҩада - мрагыларатәи ахәҭа, аӡиас Келашәырынтә аӡиас Егрисҵҟали аҟынӡа (уажәтәи Аалӡга) рнапаҿы иааргеит, убри ашьҭахь Драндатәи аепископцәа ртәарҭа аԥыхын, избан акәзар, аԥсуаа ирымпыҵархалаз атерриториаҿы ақьырсиантә уахәамақәа аусура зрылшомызт. Убри аамҭа инаркны Драндатәи ауахәама кыраамҭа шылаԥшрада иҟан.
XX ашәышықәса алагамҭазы ауахәама еиҭашьақәдыргылеит. Арҿыцратә усурақәа раан акупол ахадыргылеит аурыс баҟақәа рзы иҟазшьарбагоу амҿытә конструкциа „аџьымшьхы“, аԥенџьырқәа дырҭбааит, аҩнуҵҟагьы адәахьалагьы иршьыхит. Абаҟа аҩнуҵҟагьы адәахьалагьы ашьыхра аан иҟаҵаз адекор амшала ауахәама раԥхьатәи архитектуратә аԥшра аҽаԥсахит. Ауахәама асаркьалсырҭа аман. Мраҭашәаратә ҭӡамц аҿы иалагон Қәыдры аӡиас аҟынӡа ицоз ахыҵхырҭа (аура 260–280 м. ). XIX ашәышықәса анҵәамҭаз абри ахыҵхырҭаҿ аарԥшын амармалташьтә хаҳәҟьаԥс, уи Ҳазшаз ирелиефтә сахьа анын, агьи ахаҳәҟьаԥс аҿы аарԥшын Иасеи Анцәа Иани (афотоҭыхымҭақәа алалырҵәеит П. Уварова). 1917 шықәсазы ауахәама аҵакырадгьыл иахьаҵанакуаз иҟан ахәышәтәырҭеи, асасааирҭеи. Абрааҵәҟьа иҟан ашәырҭрақәеи аӡахәаҭрақәеи.
Қырҭтәыла асовет мчра анышьақәгыла ашьҭахь, атеизм аҳра анамаз, адинхаҵара иаҿагылаз акампаниа аныӷәӷәаха, 1924 шықәсазы Драндатәи аберҭыԥ иадыркит. Аберҭыԥ ахыбраҿы абахҭа аадыртит, уи иахьагьы аус ауеит, егьа ахәҭа Гәылрыԥшьтәи араионтә администрациеи ашкол-интернати ирҭыԥхеит.
1978 шықәсазы архитектор – аиҭашьақәыргылаҩ Вахтанг Цинцаӡе инапхгарала, Драндатәи ауахәама аиҭашьақәыргылара иалагеит. Убасҟан, архитектруратә баҟа ирыцқьаны, цқьа иҭҵааны, раԥхьатәи аԥшра еиҭашьақәдыргылеит. 2002 шықәса инаркны ауахәамаҿы Анцәа имҵаныҳәара мҩаԥысуеит. Усҟан ауахәамаҿы аиҭашьақәыргыларатә усурақәа мҩаԥганы, абаҟа аинтериери аеқстериери рыԥсахит. Ауахәама афасад ашәыга шкәакәала иршәит, ауахәама агәараҿы акрыфарҭеи асасааирҭеи дыргылеит.
2006 шықәсазы, Қырҭтәыла ахада идҵа ала, Драндатәи ауахәама амилаҭтә ҵакы змоу иеиҭамҵуа акультуратә баҟа астатус анашьан.
Алитература
ენციკლოპედია „საქართველო“, ტ. 2, თბ., 2012. — გვ. 492-493.
ხორავა ბ. დრანდის საეპისკოპოსო, კრებ. მართლმადიდებლობა აფხაზეთში და ეროვნული თვითიდენტიფიკაციის საკითხები, თბ., 2005
ბერძენიშვილი ი., აფხაზეთის სამეკლესიანი ბაზილიკები, კრებ. მართლმადიდებლობა აფხაზეთში და ეროვნული თვითიდენტიფიკაციის საკითხები, თბ., 2005;
ბერძენიშვილი ი. ქრისტიანობის გავრცელების საკითხი აფხაზეთში არქეოლოგიური მასალების მიხედვით (IV –VIII სს.), ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად *წარმოდგენილი დისერტაციის ავტორეფერატი, თბ., 2006
გამახარია ჯ. აფხაზეთი და მართლმადიდებლობა (I ს. – 1921 წ.), თბ., 2005
კალისტრატე, დრანდის მონასტერი, გაზ. ,,ივერია“, 1900, № 137
ცინცაძე ვ. დრანდა, ,,ძეგლის მეგობარი“, 1979, № 50
ჩუბინაშვილი გ. ქართული ხელოვნების ისტორია, ტ. 1, თბ., 1936
წმინდა მღვდელმოწამე კირიონი და აფხაზეთი. შემდგენელ-რედაქტორი ჯემალ გამახარია, თბ., 2005
Агафодор (Преображенский), Успенско-Драндский общежительный монастырь в Абхазии. Историко-археологическое описание. Ставрополь, 1894
Бакрадзе Д. Кавказ в древних памятниках христианства. Записки общества любителей кавказской археологии, кн. 1, Тифлис, 1875
Боярский А. Драндский Успенский монастырь на Кавказе, Одесса, 1894
И. Н. Абхазия и в ней Новоафонский Симоно-Кананитский монастырь, М. 1898
Воронов Ю. Н. В мире архитектурных памятников Абхазии, М., 1978.
Леквинадзе В. А. О постройках Юстиниана в Западной Грузии, Византийский временник, т. 34, М. 1973
Меписашвили Р. Дранда (памятник архитектури VIII века), IV Международный симпозиум по грузинскому искусству, Тб., 1983
Павлинов А. М. Дранда, МАК, вып. 3, 1893
Рчеулишвили Л. Д. Некоторые аспекты грузинской архитектуры Черноморского побережья. Средневековое искусство. Русь. Грузия. М. 1978
Саблин С. Древний генуезский храм, в укреплении Дранды, газ. Кавказ, 1846, №8
Туманишвили Д. Средневековая церковная архитектура в Абхазии, в кн. Разыскания по истории Абхазии/ Грузия, Тб., 1999
Уварова П. С. Христианские памятники, МАК, вып. 4, 1894
Хорава Б. К. Драндское епископство, Вопросы гуманитарних наук, М., 2006, №4
Хотелашвили М. К., Якобсон А. Л. Византийский храм в с. Дранда (Абхазия). Византийский временник, т. 45, М. 1984
Хрушкова Л. Г. Раннехристианские памятники Восточного Причерноморья, М. 2002
Чубинашвили Г. Н. Памятники типа Джвари, Тб., 1948
Neubauer E. Abchazische Architektur im Spannungsfeld zwischen Georgien und Byzanz (6.bis11.Jh), Byzantinische Kunstexport. Halle, 1978.
Азгәаҭақәа
Аԥсны ауахәамақәа |
26536 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%88%D0%B5%D0%BD%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D2%B3%D3%99%D0%B0%D1%80%D2%AD%D0%B0%20%E2%80%93%20%C2%AB%D0%98%D0%BE%D0%B0%D0%BD%D0%BD%20%D0%B0%D3%A1%D3%A1%D0%B0%D0%B0%D1%85%D2%A9%D1%8B%20%D0%B8%D1%85%D1%8B%C2%BB | Ахалшентәи аныҳәарҭа – «Иоанн аӡӡаахҩы ихы» | Ахалшентәи аныҳәарҭа – «Иоанн аӡӡаахҩы ихы» () — Аԥсны Ахалшени ақыҭан иҟоу аныҳәарҭа. Ауахәама иргылоуп икьасоу абжьарашәышықәсақәа раан. Ахаԥы аҿы иҭыхуп Иоанн Аӡаахҩы ихы асахьа. Ишырҳәо ала, абри аҭыԥаҿоуп Иоанн Аӡаахҩы ихы ахынтәраан иахьырбаз, убри аҟынтә, адинхаҵаҩцәа зегьы абри аҭыԥҷыдала иазҿлымҳауп.
Азхьарԥшқәа
ახალშენის-სალოცავი
Аԥсны ауахәамақәа |
26537 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0%20%C2%AB%D0%90%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D0%B0-%D0%B0%D0%B1%D1%8B%D2%9F%D3%99%C2%BB | Ауахәама «Аилага-абыҟә» | Ауахәама «Аилага-абыҟә» () — Аԥсны Бомбора ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуп VIII-IX ашәышықәсазы. Гәдоуҭантә 10 километрак бжьоуп, амшын ахырхарҭала.
Заатәи абжьарашәышықәсақәа ирыҵанакәа ақырҭуа ақьырсиантә уахәамоуп, аҭыԥантәи ауааԥсыра уи «Аилага - абыҟә» ахьӡала ауп ишырдыруа. Ауахәама залк змоу ргыламҭоуп, аҭӡымцқәа ишеибгоу, хә-кәакьктәи апсидала, еиқәханы иҟоуп. Ауахәама аҩнуҵҟа аԥхасҭа зауз ишьыху аҽыҭаҿ иубарҭоуп аҭыӡсахьа ашьҭақәа. Аладахьаала иҟоу аҩналарҭа авара аҭӡамц иануп аџьар асахьа. Аладахьала иадыргылоуп еиҵыху азал, мрагыларатә ахәҭаҿы иҟоуп агежьбжа аформа змоу аныҳәарҭа. Аилага-абыҟә ҳәа икьасаны ахьӡарҵеит. Аханатә хьӡыс иамаз идырым.
Азхьарԥшқәа
აილაგა-აბიყუს ეკლესია
Азгәаҭақәа
Аԥсны ауахәамақәа |
26538 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D2%AD%D1%8B%D4%A5 | Бедиатәи аберҭыԥ | Бедиатәи аберҭыԥ () — Аԥсны X ашәышықәса иаҵанакәа берҭыԥ. 2006 шықәса абҵарамза 7 рзы, Қырҭтәыла ахада идҵа ала, аберҭыԥ анашьан амилаҭтә ҵакы змоу иеиҭамҵуа акультуратә баҟа акатегориа.
Аҭоурых
Аҭоурыхтә дыррақәа инрықәыршәаны, Бедиатәи акомплекс иргылан X ашәышықәса анҵәамҭазы, инақәыршәаны, 999 шықәсазы. Ауахәама иргылеит еидҵоу Қырҭтәыла раԥхьатәи аҳ Баграт III Багратиони, „аепископцәа ртәарҭа“ ҳасабала, акәша-мыкәша иҟаз ақыҭақәа рацәа ауахәама иеиҭеит, ауахәама „еиуеиԥшым аҩычагақәа“ рыла иҩычеит, аҵыхәтәаны, абра анышә дамардеит.
Бедиатәи аберҭыԥтә комплекст игылоуп 25 километр рыла Очамчыра иацәыхараны, Бедиа ақыҭа агәҭаны. Уи иԥ шӡаӡоу ақырҭуа архитектуратә баҟақәа иреиуп. Уажәазы акомплекс иалоуп Анцәадзыхшаз лыхьӡала иҟоу ауахәамеи, аепископцәа рпалатеи, асаркьалсырҭа хәҭаки.
Аберҭыԥ тә комплекс аргыламҭа хада – агәара агәҭаны игылоу, Анцәадзыхшаз лыхьӡала иҟоу Бедиатәи ауахәама ауп, уи аҟынтә мраҭашәарахьала иаанханы иҟоуп Бедиатәи амитрополитцәа рхан, аргыламҭа ҩ-еихагылак амоуп.
XIII-XIV ашәышықәсақәа рҳәааи XV-тәи ашәышықәсеи рзы ауахәама ирҿыцны еиҭашьақәдыргылеит. Асаркьалсырҭа XII-XIV ашәышықәсақәа ирыҵанакәа ргыламҭоуп, аепископцәа рпалата иргылан XV ашәышықәсазы, Бедиатәи амитрополит Антон Жуанисӡе ила. Ауахәама аинтериер аҿы иаанханы иҟоуп аҭыӡсахьақәа рҽыҭқәа хԥ а, урҭ X-XI-и, XIII-XIV-и, XVI-XVII-и ашәышықәсақәа ирыҵанакәеит.
Бедиатәи аепископцәа ртәарҭа ашәышықәсақәа рацәа рыҩнуҵҟа зҵакы дууз ауахәаматәи акультура-арккаратәи центрын.
Давид Аӷ машенебели, Қырҭтәылеи ақырҭуа уахәамеи ракзаара асимвол ҳасабала, Бедиатәи аепископ хада Свимеон Бедиа-Алавердтәи аҳаҭыртә ахьӡ ианашьаны, убри ала иаҵшьны иазгәеиҭеит ақырҭуа-мрагыларатәи ақырҭуа-мраҭашәаратәи иӷ әӷ әаӡоу аныҳәарҭақәа ракзааара.
Аепископ хада Антон Жуанисӡе Бедиатәи аберҭыԥ тә комплекс аҿы аскрипториум аԥ иҵеит, уаҟа ажәытә напҩырақәа ирҿыцны еиҭашьақәдыргылон, адинҭҵааратә шәҟәқәа еиҭаргон, аскрипториум анапҩыра ҿыцқәа рыла ихадырҭәаауан. Бедиатәи аберҭыԥ аҿы анышә иамадоуп еиду Қырҭтәыла раԥ хьатәи аҳ Баграт III-тәии иара иан — аҳәынҭқарԥ ҳәыс Гурандухти.
Архитектура
Иаанханы иҟоу аџьоуҳартә фрагментқәа инрықәыршәаны, аханатә уи X-XI ашәышықәсақәа рҳәааҿы иргылан. Уажәтәи аргыламҭа XIII-XIV шәышықәсақәа ирыҵанакәеит. Ауахәама апланла еиҵыху акәакьҭаиаша ауп, 3 ҩналарҭаки иҭшәоу агантәи анышьқәеи амоуп. Аҟәырӷ 2 гәашьаки аныҳәарҭа аҭӡамцқәа ркәакьқәеи ирықәгылоуп. Мрагыларатә фасад аҿы усҟак идуум ҩ-ҵыргак иҟоуп. Афасадқәа ибзианы ицәу ахаҳәқәа рыла иҩычоуп. Аҩнуҵҟа ицәагәлабны иҟаҵоуп, аханатә аҭӡамцқәа асахьақәа рыла рҩычара иазԥ хьагәаҭазшәа. Ауахәама аҭӡамцқәа рҿы иаанханы иҟоуп аҭыӡсахьақәа рфрагментқәа. Аладатәи аҭӡамц мрагыларатә хәҭаҿы даарԥ шуп ашьаҭаркҩы - Баграт III-и (ауахәама амодель икуп) Дадианиаа рыжәла ахаҭарнакцәеи, аҭыԥ антәи афеодал иҭаацәара ракәзар ҟалап. Асахьақәа еиуеиԥ шым ахронологиатә аамҭақәа ирыҵанакәеит — XIII-XIV ашәышықәсақәеи иаҳа икьасоу аепохеи (аҭҵааҩцәақәак ргәаанагарала, XI ашәышықәса иаҵанакәа аҽыҭгьы убарҭоуп), аберҭыԥ мраҭашәаратә ганахьала ахан ду гылоуп, аҩадатәи аҩналарҭа ашә аханы иҟоуп XIV ашәышықәса иаҵанакәа асаркьалсырҭа.
Бедиатәи адҩылақәа
1. Еилацалоу адҩылақәа:
Свимеон Галатозтухуцеси изку адҩыла;
Николоз акаталикоси Софрон Бедиатәи ирызку адҩыла;
Константин аҳцәа раҳ изку адҩыла ;
Антон Бедиатәи изку адҩыла.
2. Аҭыӡсахьақәа ирну адҩылақәа:
Аҳ Баграт иҭыӡсахьа иану адҩыла афрагмент;
Аамсҭа жәла ду рҭаацәара рҭыӡсахьа иану адҩыла афрагмент;
Аҳәынҭқарԥ ҳәыс Марихи Гьаргь Дадиании ирызку адҩыла;
Ацқьақәа рсахьақәа ирну адҩылақәа.
3. Агравиуратә адҩылақәа:
Аԥ суаа раҳ Баграти аҳәынҭқарԥ ҳәыс Гурандухти ирызку адҩыла;
Ацқьақәа рсахьақәа ирызку аилыркааратә адҩылақәа Бедиатәи ахьтәаҿа аҿы ;
Германе Чхетиӡе изку адҩыла Бедиатәи ахьтәаҿа аҵаргәаҿы.
Бедиатәи аԥшьаҩыхадацәа рсиа
Иоанн Бедиатәи, аепископ хада — 1065 ш.;
Симеон Бедиа-Алавердтәи — 1125 шықәсанӡа;
Николоз Бедиатәи Гонглибаиӡе — XIII ашәышықәса II азбжа;
Софрон Бедиатәи Гонглибаиӡе — XIII-XIV ашәышықәсақәа рҳәаа;
Миқаел Бедиатәи Гонглибаиӡе — XIV ашәышықәса I аԥ шьбарак;
Лазаре, аепископ хада — XIV ашәышықәса II азбжа;
Гьаргь, аепископ хада — XIV ашәышықәса II азбжа;
Мркози, аепископ хада — XIV-XV ашәышықәсақәа рҳәаа;
Григол Бедиатәи — XV ашәышықәса 20-30-тәи ашықәсқәа;
Мелқизедег Бедиатәи — XV ашәышықәса 30-40-тәи ашықәсқәа;
Иоакиме Цаишьи-Бедиатәи — XV ашәышықәса 60-тәи ашықәсқәа;
Антон Жуанисӡе, аепископ хадеи раԥ хьатәи амитрополити — XVI ашәышықәса 20-50-тәи ашықәсқәа;
Кирил Жуанисӡе, амитрополит — XVI ашәшықәса 70-80-тәи ашықәсқәа;
Евтихи Бедиатәи — 1639-1640 шықәсқәа;
Никифоре Ирубақиӡе Бедиатәи — XVII ашәышықәса 40-50-тәи ашықәсқәа;
Андриа Бедиатәи — 1664-1665 шықәсқәа;
Габриел Чиқвани Ҷҟондидел-Цагери-Бедиатәи — XVII ашәышықәса 70-80-тәи ашықәсқәа;
Германе Чхетиӡе, аепископ хадеи амитрополити — XVII ашәышықәса анҵәамҭа;
Николоз Мхеиӡе, амитрополит — XVIII ашәышықәса I азбжа;
Мақсиме Иашвили, амитрополит — XVIII ашәышықәса 50-60-тәи ашықәсқәа.
Азхьарԥшқәа
ბედიის სამონასტრო კომპლექსი
Азгәаҭақәа |
26539 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%88%D0%B5%D0%BD%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0 | Ахалшентәи абаа | Ахалшентәи абаа () — Аԥсны Ахалшени ақыҭан иҟоу абаа. Абаа иргылоуп абжьарашәышықәсақәа раан. Абаа аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зы ԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп. Абаа аҩхаа хәыҷы аҟны игылоуп, абӷьыҵлара ала ихҩоу ашьха ҳаракқәа рыгәҭа. Ашьхеибаркыра мрагылара-мраҭашәаратә хырхарҭала еиҵыхуп, абаа аплангьы
убасҵәҟьоуп ишыҟоу. Абаа ахәҭа хада - мрагырахьтәи аган аҿы, зегьы реиҳа иҳаракыз
аҭы ԥ аҿы акәын иахьыҟаз. Абаа агалуан ала ихкаан, уи аконтурқәа зегьы реиҳа ибзианы
иубарҭоуп алада-мраҭашәарахьтәи ахәҭаҿы. Иҟоу агәаанагарала, ашьхеибаркыра
мраҭашәаратә ахәҭаҿы иҟоу ашьхаҟьаҟьагьы агалуан ала ихкаазар ҟаларын.
Азхьарԥшқәа
ახალშენის ციხის ნანგრევები
Аԥсны абаашқәа |
26540 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D2%AC%D0%B5%D0%B2%D0%B4%D0%BE%D1%80%D0%B5%20%D0%B0%D1%86%D2%9B%D1%8C%D0%B0%20%D0%B8%D1%85%D1%8C%D3%A1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%20%D0%90%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%20%D0%B8%D2%9F%D0%BE%D1%83%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Ҭевдоре ацқьа ихьӡала Ахалшени иҟоу ауахәама | Ҭевдоре ацқьа ихьӡала Ахалшени иҟоу ауахәама, Фиодр ацқьа ихьӡала Ахалшени иҟоу ауахәама () — Аԥсны Ахалшени ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуп заатәи абжьарашәышықәсақәа раан.
Ауахәама иргылан Фиодр ацқьа ихьӡала. Иаанханы иҟоуп 1,5 м. аура змоу аҭӡамкәа мацара. Аҩналарҭа мраҭашәарахьтәи аган аҿоуп иахьыҟоу. Азал аплан еиҵыху акәакьҭаиаша аформа амоуп, ауралатәи аҭӡамцқәа рыцыԥ хьаӡаҿы аҿаԥсак змоу абаҟәқәа иҟоуп. Аргыларатә маҭәахәы аҳасабала ахархәара рыман аҳаши аҳаштә аиларшьышьи. Ауахәамаҿы иҟоуп аквадраттә рамка иҭаргылоу Болонтәи аџьар. Аџьар аганқәа рҿы адҩылақәа игәылԥ ҟаауп.
Азхьарԥшқәа
ახალშენის წმინდა თევდორეს ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26542 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D3%99%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%90%D1%85%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Гәандратәи Ахалара ауахәама | Гәандратәи Ахалара ауахәама () — Аԥсны Гәандра ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан XIX ашәышықәсазы.
Азхьарԥшқәа
გვარდის ამაღლების ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26543 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BD%D2%AD%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D1%8B%D1%80%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D1%82%D3%99%20%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Ганҭиадтәи абырзентә уахәама | Ганҭиадтәи абырзентә уахәама () — Аԥсны Ганҭиади аҳаблаҿ иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуп XIX ашәышақәса II азбжазы.
Азхьарԥшқәа
განთიადის ბერძნული ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26544 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BD%D2%AD%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0 | Ганҭиадтәи абазилика | Ганҭиадтәи абазилика () — Аԥсны Ганҭиади аҳаблаҿ иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан VI-VII ашәышықәсқәа рзы.
Азхьарԥшқәа
განთიადის ბაზილიკა
Аԥсны ауахәамақәа |
26545 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%B7%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B4%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D2%9B%D3%99%D0%B0 | Аҷандаратәи адольменқәа | Аҷандаратәи адольменқәа () — ҳ. ҟ. II азқьышықәса I азбжа иаҵанакуа, Аԥсны Аҷандара ақыҭан. 2006 шықәсазы, Қырҭтәыла ахада идҵа ала, адольмен амилаҭтә ҵакы змоу иеиҭамҵуа акультуратә баҟа астатус анашьан.
Адольменқәа - Аԥсны атерриториа аҟны иаарԥшыз, ахаҳә иалхыз аҳаҭгәынқәа роуп. Аԥснытәи ажәытәӡатә дольменқәа заатәи аџьаз аамҭа иаҵанакәеит. Урҭ рыргылара иалагеит ҳ.ҟ. III азқьышықәса II аҩбатәи азбжазы. Усҟан Аԥсны идыргылоз адольменқәа усҟак идуумыз иҭшәаз аргыламҭақәан. Абжьаратә аџьаз аамҭа (ҳ.ҟ. II азқьышықәса I азбжа) иаҵанакәа адольменқәа иаҳа идууп, иаҳа еиӷьны иргылоуп.
Аԥснытәи адольменқәа хагәҵәыла ишьақәыргылоу ԥшьба-ԥшьба идуу ахаҳә ҟьаԥсқәа ирылхуп, абри аҩызаҵәҟьа ахаҳәла ихыбуп (хаҳәқәак 50 тонна иакапануеит). Дольменқәак рыҩнуҵҟа ахаҳәҟьаԥс иалху адашьмагьы иҟоуп. Аԥснытәи адольменқәа атрапециа афома рымоуп. Ишаԥу ала, аԥхьатәи аҭӡамц ҭбаа аладахьала ма алада-мрагыларахьала иргылоуп, 0,4 м. адиаметр змоу акылҳара амоуп, уи ахаҳәтә рыԥҵә ала иадыркуан. Адәахьала аҭӡамцқәа иаарыкәыршаны ахаҳә дуқәа шьҭоуп.
Аԥсыбаҩқәа рыдагьы, адольменқәа рҿы аарԥшуп аџьаз иалху аихақәа, еиуеиԥшым арԥшӡагақәа, акерамика.
Уажәазы адольменқәа реиҳара хылаԥшрада иҟоуп. Адольменқәа рекспонатқәак Қырҭтәыла амилаҭтә музеи аҟны ишьҭоуп.
Азхьарԥшқәа
სოფ. აჭანდარის დოლმენები
Азгәаҭақәа
Аԥсны адольменқәа |
26546 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%88 | Гагратәи абааш | Гагратәи абааш () — Аԥсны Гагра ақалақь аҿы иҟоу абааш. Абааш иргылан абжьарашәышықәсақәа раан.
Азхьарԥшқәа
გაგრის-ციხე-ჟოეკვარა
Аԥсны абаашқәа |
26547 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0%20%D0%B0%D1%85%D1%8B%D0%B6%D3%99%D0%B6%D3%99%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%9B%D3%99%D0%B0 | Гагратәи ауахәама ахыжәжәарақәа | Гагратәи ауахәама ахыжәжәарақәа () — Аԥсны Гагра ақалақь аҿы иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан абжьарашәышықәсақәа раан.
Азхьарԥшқәа
გაგრის ეკლესიის ნანგრევები
Аԥсны ауахәамақәа |
26548 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D1%8B%D1%80%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D1%82%D3%99%20%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Гагратәи абырзентә уахәама | Гагратәи абырзентә уахәама () — Аԥсны Гагра ақалақь аҿы иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан XIX-XX ашәышықәсақәа раан.
Азхьарԥшқәа
გაგრის ბერძნული ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26549 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%BC%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0%20%C2%AB%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%B0%20%D0%B1%D0%B0%D0%B1%D0%B0%C2%BB | Бомборатәи ауахәама «Сераиа баба» | Бомборатәи ауахәама «Сераиа баба» () — Аԥсны Бомбора ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
ბომბორის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26550 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B0%D1%85%D0%B0%D3%A1%D0%B5%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82%D3%99%20%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BF%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81 | Алахаӡетәи ауахәаматә комплекс | Алахаӡетәи ауахәаматә комплекс () — Аԥсны Алаҳаӡы ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуп VI-VII ашәышықәсазы. Акомплекс ахәы иқәгылоуп. Архитектуратә комплекс иалоуп 3 нефки 3 апсидаки змоу ауахәама хәыҷи, насгьы, 3 нефки абжьыркцатә апсидеи змоу абазилика дуи. Ауахәама ду аҟынтә иаанхеит аладатәи мраҭашәаратәи аҭӡамцқәа рфрагментқәа. Ауахәама аҳаштә блокқәа рыла иргылоуп, урҭ рыбжьара акьырмыти аԥслымӡхаҳәи рҽеиҭныԥсахлоит. Аныҳәарҭа дууп, азал 3 нефк рыла ишоуп. Аҩада-мраҭашәарала, 5 метрак иацәыхараны иҟоуп ауахәама хәыҷы ахыжәжәарақәа. Уигьы аҳаштә блокқәа ирылхуп, иара убас, аргылараан ахархәара рыман ихыу аԥслымӡхаҳә иалху аҳәаҟьа дуқәеи, уааҵәҟьа иҟаҵаз ақьырмыти, ахаҳәкәымпылқәеи. Ауахәамақәа рхыбразы ахархәара аман акрамит 2 хкык - иҟьаԥсу, иара убас, иҭырҿҿоу акрамит. Ауахәамақәа IV-VI ашәышықәсақәа ирыҵаркәеит, аха, аргыларатә маҭәахәқәа ишеижәлантәугьы, асинхронизм алацәажәара уадаҩуп. Аҩыратә хыҵхырҭақәа рҿы ауахәама аӡбахәы ҳәам.
Азхьарԥшқәа
ალახაძის სამაფსიდიანი ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26551 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D1%85%D3%99%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Анхәатәи ауахәама | Анхәатәи ауахәама () — Аԥсны Анхәа ақыҭан иҟоу ауахәама.
Ауахәама иргылоуп абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Алитература
ახალაძე ლ., აფხაზეთის ეპიგრაფიკა როგორც საისტორიო წყარო, ლაპიდარული წარწერები I. თბ, 2005
სილოგავა ვ., სამეგრელო აფხაზეთის ეპიგრაფიკა, თბ., 2004
ახალაძე ლ., აფხაზეთის მატერიალური კულტურის ძეგლები, წიგნში: აფხაზეთის ისტორიი საკითხები, თბ., 2018
Виноградов А. Ю., Белецкий Д. В., Церковная архитектура Абхазии в эпоху Абхазского царства Конец VIII–X вв. М. 2015
რესურსები ინტერნეტში
ანუხვის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26552 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B5%D2%9B%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Алеқсандровкатәи ауахәама | Алеқсандровкатәи ауахәама () — Аԥсны Алеқсандровка ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуп XII-XIII ашәышықәсfқәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
ალექსანდროვკის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26553 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%85%D3%99%D2%B5%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0 | Ахәҵатәи абаа | Ахәҵатәи абаа () — Аԥсны Ахәҵа ақыҭан иҟоу абаа. Абаа иргылоуп абжьарашәышықәсақәа раан. Абаа ахра иқәгылоуп, ахаҳә иалхуп. Алада-мраҭашәарантә аҩхаа шьҭоуп. Егьырҭ аганқәа зегьы аанда рыкәыршоуп. Аанда ҵаҟатәи аган аҿоуп иахьыҟоу, абаа хәыҷык ишьҭыхшәа игылоуп, убри амшала аргыламҭа 2 иаруск амазшәа убарҭоуп. Абаа мрагыларатә ахәҭаҿы ацилиндыртә форма змоу аҵыргәа хәыҷык иҟоуп, уи ахыргьагьа ала ихыбуп. Иара ԥшькәакьҭатә ашә ала абаа иадҳәалоуп. Уажәазы аргыламҭа ибгоуп. Абаа аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
ახუწის ციხესიმაგრე
Аԥсны абаашқәа |
26554 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%9F%D1%8C%D0%B0%D0%BC%D4%A5%D0%B0%D0%B7%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Аџьамԥазратәи ауахәама | Аџьамԥазратәи ауахәама () — Аԥсны Аџьамԥазра аҳаблаҿы иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуп абжьарашәышықәсақәа раан. Азалтә уахәамоуп. Иргылоуп аблок аалыҵбжа ала. Ацилиндыртә форма змоу ахыргьагьа ала ихыбуп, уи х-уаргьак ирықәгылоуп. Аныҳәарҭа апсидаҿы ҩ-ҭаҩак иҟоуп. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
აჯამფაზარის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26555 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BB%D0%B8%D0%B0%20%D0%B0%D1%86%D2%9B%D1%8C%D0%B0%20%D0%B8%D1%85%D1%8C%D3%A1%20%D0%B7%D1%85%D1%83%20%D0%90%D0%BC%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Илиа ацқьа ихьӡ зху Амзаратәи ауахәама | Илиа ацқьа ихьӡ зху Амзаратәи ауахәама () — Аԥсны Амзара ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуп 1910 шықәсазы. Азалтә уахәамоуп, инаау агежьбжататә апсида ала. Иргылоуп ибзианы ихыу, зшәага еиԥшым ахаҳәқәа рыла. Ибаланскру аилазаашьа амоуп. Мраҭашәаратә аҭӡамц афронтон аҿы, абарелиефтә аџьар аханы иҟоуп аамҭа ахьарбоу ахаҳә — 1910. Азал ҩ-ҩналарҭак аман — мраҭашәарахьалагьы аладахьалагьы. Уажәазы мраҭашәаратәи ашә иҭырҭәааны иҟоуп. Аладатәи ашә наҟ-ааҟ, иара убас аҩадатәи аҭӡамц аҿы ҩба-ҩба ахыргьагьатә аԥенџьырқәа иҟоуп. Азал аплан еиҵыху аԥшькәакьҭа аформа амоуп. Адашьма амҿы иалхуп. Аныҳәарҭа адашьма аҿаԥсак ала ишьҭыхуп. Апсида агежьбжататә форма амоуп, уи агәҭаны иҭаԥҟаны иҟоуп ахыргьагьатәԥенџьырк. Ауахәама ахыб амҿтәы конструкциа амоуп, ахыб ахаҭа аҭанақьы иалхуп. XX ашәышықәса 70-80 ашықәсқәа рзы уаҟа ақыҭатә алагамҭатә школ еиҿкаан.
Азхьарԥшқәа
ამზარის წმინდა ელიას ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26556 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B6%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0 | Ажаратәи абаа | Ажаратәи абаа () — Аԥсны Ажара ақыҭан иҟоу абаа.
Абаа иргылоуп абжьарашәышықәсақәа раан. Абаа аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыпшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
აჟარის ციხე
Аԥсны абаашқәа |
26557 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%8B%D2%9B%D3%99%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BF%D1%86%D3%99%D0%B0%20%D1%80%D1%82%D3%99%D0%B0%D1%80%D2%AD%D0%B0 | Мықәтәи аепископцәа ртәарҭа | Мықәтәи аепископцәа ртәарҭа, Мықәтәи аепархиа — Аԥсны абжьаратә шәышықәсақәа раан аепархиа. Ишьаҭаркын X ашәышықәса аҩбатәи азбжазы.
Аҭоурых
Матиане Қарҭлиса ишану ала, «Аԥсуаа» раҳ Леон III (957-967) иргылеит Мықәтәи ауахәама, иаԥиҵеит аепископцәа рҭәарҭа, иныҳәаны, Анцәа имчала ихиркәшеит.“
Уи аԥҵан Аԥсны ( Мраҭашәаратә Қырҭтәыла) акатоликосат аепархиақәа руакы аҳасаб ала. Қырҭтәыла акзаара аепоха аан (XI-XV ашә.) Қырҭтәыла акатоликос-патриарх инапаҵаҟа иҟан, нас, XV ашәышықәса анҵәамҭаз иаку аҳра аполитикатә хыбгара ашьҭахь, Аԥснытәи ( алада-мраҭашәаратә Қырҭтәыла) акатоликос инапаҵаҟа. XVI ашәышықәсаз Одышьтәи самҭавро аԥҵара ашьҭахь, Мықәтәи аепископцәа иқәиргылон Одышьтәи ахада, ишьақәирӷ әӷ әон Аԥснытәи акатоликос. Мықәтәи аепископцәа ртәарҭа иаҵанакуан аӡиасқәа Мықәи Кәыдри рыбжьара иҟаз атерриториа. Мықәтәи аепархиа архиереи Мықәтәи ҳәа ауп дышдыру. Иахьазы идыру раԥхьаӡатәи Мықәтәи аепископ хада Григол (XII ашә.) иоуп. Уи иӡбахәы ҳәоуп иара ихаҭа иргылаз Мықәтәи ауахәама асаркьалсырҭаҿы асомҭаврули аҩырақәа рҿы, аполиграфиатә шәҟәқәа рҿы абарҭ аҩырақәа XII ашәышықәса ирыҵанакуеит ҳәа азгәаҭоуп. Анаҩсантәи еицырдыруа Мықәтәи архиереи, Мықәтәи аҩырацқьа (1300 ш.) ахҩылааразы аҿаҵа ҟазҵаз аепископ хада Даниел иоуп. Мықәтәи акафедраҿ иоуранагӡара аепохас азгәаҭоуп XIII ашәышықәса анҵәамҭеи XIV ашәышықәса алагамҭеи.
Мықәтәи аҩырацқьа (1300ш.) аҿы, ахҩылааразы аҿаҵа ҟазҵази ахҩылааҩи рышьҭахь дарбоуп Мықәтәи аепископ хада Абраҳам. Иара Мықәтәи акафедраҿ аус иуан XIV ашәышықәса актәи азбжазы. Аҩырацқьа ажәытәтәи анҵамҭаҿы иӡбахәы ҳәоуп Мықәтәи аепископ хада Амбриа, аха иара аус аниуаз апериод ашьақәыргылара уадаҩуп.
1360-тәи ашықәсқәа раан Мықәтәи акафедра дахагылан аепископ хада Лука Оӡрхели. 1363 шықәсазы иара, дныҳәарц азыҳәан, адгьыл цқьа аҿы дыҟан. Иара ихьӡ ҳәоуп XII-XIII ашә. иаҵанакәа ажәытә напҩырақәеи, иара убас, Вантәи ақәабқәа ирну аныҳәаратә ақәҩырақәеи рҿы. XV ашәышықәса иаҵанакәа Мықәтәи аҩырацқьа (1300.) ихьшәо аҩырақәа рҿы иӡбахәы ҳәоуп аепископ хада Филип Чхетиӡе. Иара Мықәтәи акафедраҿ аус иуан XV ашә. абжьаратә шықәсқәа рзы. XV ашәышықәса анҵәамҭаз аус иуан Саба Мықәтәи. Иара шаҳаҭс дарбоуп XV ашәышықәса анҵәамҭазы еиқәыршәаз Маӷ нараӡеаа ршьатә шәҟәы аҟны.
Анаҩстәи Мықәтәи архиереи Романоз иоуп, уи Ҭоԥуриӡеаа ршьатә шәҟәы аҿы шаҳаҭс дарбоуп. Зыӡбахәы ҳәоу ашәҟәы 1484 - 1511 шш. ирыҵаркуеит, ишубарҭоу ала, Романозгьы убри аамҭазы аус иуан. Анаҩстәи Мықәтәи архиереи, аепископ хада Елиа иоуп (XVI ашә.). Иара иӡбаҳәы ҳәоуп ихаҭа иҿеиҵаз Мықәтәи аомофораҿ иҟаҵоу ақәҩыра аҿы, уи аҟынтә ишубарҭоу ала, иара ҩ-кафедрак – Мықәтәии Драндатәии анапхгара рзиуан.
XVI ашә. агәҭаны, инықәырԥшны 1543-1549 шш. рыбжьара, Имереҭтәи аҳ Баграт III (1550-1565 шш.) иаԥшьгарала имҩаԥыргеит мраҭашәаратәи Қырҭтәыла ауахәаматә еизара, уи ахдырра алаҟәреи ауахәаматә ҵасқәа реилагареи аԥыхразы иахәҭоу аусмҩаԥгатәқәа рымҩаԥгара иазкын. Ауахәаматә еизара аднакылеит ауахәаматә аӡбаратә баҟа “Акатоликосцәа рзин”. Қырҭтәыла аԥшьаҩыхадацәа инрываргыланы, ари аизара далахәын Мықәтәигьы. Аха, рыцҳарас иҟалаз, ахыҵхырҭақәа рҿы уи ихьӡ аанымхеит. Анаҩсантәи аамҭазы Мықәтәи акафедраҿы аус иуан аепископ хада Еԥвҭиме Саҟварелиӡе.
Уи аҿаҵа ҟаиҵеит (1560-1578 шш.) Метафрас ахҩылааразы, иӡбахәы ҳәоуп иара иҿаҵала ичаԥоу, Мықәтәи ауахәамаҿы ишьҭоу Анцәа Иан лныхачаԥа аҩырақәа рҿгьы. Иара Мықәтәи акафедраҿ аус иуан 1560-1578 шш. рзы. ԥыҭк ихьшәаны, 1578-1616 шш. рзы Еԥҭвиме Саҟварелиӡе Аԥсны акатоликосс дҟарҵеит.
1639-1640 шш. Одышьтәи самҭавроҿы иҟан Урыстәыла аҳәынҭқар Михаил Романов (1613-1645 шш.) ацҳаражәҳәаҩцәа адикәан Ф. Елчини апап П. Захариеви. 1640 ш. жәабран 9 рзы урҭ Мықә иҟан, уа Мақсим Мықәтәи иԥылеит. Мықәтәи акафедраҿ иара иусура XVII ашәышықәса 30-40-тәи ашықәсқәа ирҭагӡоуп. Мықәтәи акафедралтә уахәама аныхақәа рыла ибеиан. Аурыс ацҳаражәҳәаҩцәа уаҟа ирбеит аныхачаԥақәа рҿы иҷыданы иҟаҵаз аҭрақәа ирҭаз Лука Махаробели (агәырӷьажәабжь аазгаз), ацқьа Николаи атәатәахутә-уаҩи, ацқьа Лазари, адикәан хада ацқьа Стеԥанеи уҳәа уб. егь. иԥшьоу рцәеижьхәҭақәеи, аџьарқәеи, егьырҭ ацқьарақәеи.
1658 шықәса ԥхынгәы азы Одышьтәи самҭавро даҭааит Иерусалимтәи апатриарх Паисиос. Одышьтәи абаӷәаза Скәырчаҿ апатриархи ицыз ахаҿқәеи ирԥылаз Мықәтәи аепископ асасцәа акафедралтә ныхабаашҟа инаиԥхьеит, анеҩс, самҭавро аполитикатә центр ахь, Жәыргьыҭҟа инаскьеигеит. Аха, рыцҳарас иҟалаз, зыӡбахәы ҳәоу Мықәтәи архиереи ихьӡ ахыҵхырҭақәа рҿы иарбам.
XVII ашә. 60-тәи ашықәсқәа ралагамҭаз Мықәтәи акафедра дахагылан аепископ Андриа. Уи дигәалаиршәоит 1664-1666 шш. рзы Одышьтәи самҭавроҿы иҟаз Антиохиатәи апатриарх Макариос. Зыӡбахәы ҳәоу Андриа Мықәтәи - иара иҿаҵала ичаԥоу, мықәтәи Анәца Иан лныхачаԥа ақәҩыраҿы зыӡбахәы ҳәоу Андриа Саҟварелиӡе иоуп. Антиохиатәи Макариос Андриа Мықәтәи атәы иҭиира аус дахьалахәыз азы ауахәама далицан, аепископс даҽаӡәы дықәиргылеит, аха уи ихьӡ иарбам. Ишубарҭоу ала, уи Мықәтәи акафедраҿ аҵыхәтәантәи аепископ Иакоб Мықәтәи иоуп.
XVII ашәышықәса 60-тәи ашықәсқәа инадыркны, Мықәтәи аепархиа аамҭа цәгьа иҭагылан. Абри аамҭа инаркны аԥсуаа еиҭах Одышь ажәылара иалагеит. Аԥсуаа ауахәамақәеи аберҭыԥқәеи иржәыланы ицәдырҳәуан. Иерусалимтәи апатриарх Досиҭеос идыррақәа инрықәыршәаны, дара акафедралтә ныхабаа, Қьачтәи ауахәама уҳәа, Мықәтәи аепархиа иқәырхит. Убри аамҭазы, Одышь аҩада-мрагыларатәи ахәҭаҿы иҟаз ауахәамақәеи аберҭыԥқәеи рҟынтә самҭавро агәҭаны иҟаз араионқәа рахь, ишәарҭам аҭыԥқәа рахь ииаргоит Мықәтәи аепархиа ацқьарақәа, аныхачаԥақәа, аџьарқәа, ауахәаматә шәҟәқәа, ауахәаматә аинвентар. ԥыҭраамҭак ашьҭахь, Мықә иҟаз Анцәа дзыхшаз лныхачаԥақәа ҩба руакы Жәыргьыҭтәи ауахәамаҿ ирбеит, егьи ҽ Хобтәи аберҭыԥ аҿы. Мықәтәи аҩырацқьа (1300 ш.) - Мартвилтәи аныхабаахь ииаган, даҽа ҩырацқьак (XII-XIII ашә.) Џьруҷтәи аберҭыԥ аҿы иаарԥшын, уажәы уи Џьруҷтәи II аҩырацқьа ахьӡ ала идыруп. 1681 шықәсазы аԥсуаа рнапаҿы иааргеит Одышь аҩада-мрагыларатәи ахәҭа, аӡиа Кьелашәыр аҟынтә аӡиас Егрисҵҟали (уажәы Аалӡга) аҟынӡа аҵакырадгьыл. Ари аҵакырадгьыл аҿы ақьырсиантә ныҳабаақәа аусура зрылшомызт, убри амшала, Мықәтәи аепархиа аԥыхын.
Алитература
ბატონიშვილი ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, - „ქართლის ცხოვრება“, ტ. IV, თბ., 1973;
მაკარი ანტიოქიელი, ცნობები საქართველოს შესახებ, არაბულიდან თარგმნა თ. მარგველაშვილმა, - კრ. „არმაღანი“, III, თბ., 1982;
ქართული სამართლის ძეგლები, ი. დოლიძის გამოც., ტ. I, თბ., 1963.
Посольство дьяка Федота Ельчина и священника Павла Захарьева в Дадианскую землю (1639-1640 гг.), в кн. С. Белокуров, Материалы для русской истории, М., 1988;
Путешествие патриарха Досифея с религиозным и политическим состоянием Грузии ХVII века, в кн.: М. Селезнев, Руководство к познанию Кавказа, Кн. 1, СПб., 1847.
ლ. ახალაძე, აფხაზეთის ეპიგრაფიკა როგორც საისტორიო წყარო, I (ლაპიდარული და ფრესკული წარწერები), თბ., 2005;
ე. თაყაიშვილი, არხეოლოგიური მოგზაურობიდან სამეგრელოში, _ კრ. „ძველი საქართველო“, ტფ., 1913-1914;
ს. კაკაბაძე, სასისხლო სიგელების შესახებ, _ „საისტორიო მოამბე“, წ. II, ტფ., 1924;
გ. კალანდია, ოდიშის საეპისკოპოსოები (ცაიში, ბედია, მოქვი, ხობი), თბ., 2004;
ბ. ხორავა, მოქველ ეპისკოპოსთა ქრონოლოგიური რიგი, _ „საისტორიო ძიებანი“, I, თბ., 1998;
ბ. ხორავა, მოქვის ომოფორის დათარიღებისათვის, _ „საისტორიო ძიებანი“, IV, თბ., 2001;
ბ. ხორავა, ოდიშ-აფხაზეთის ურთიერთობა XV-XVIIIსს., თბ., 1996;
თ. ჯოჯუა, მოქვის უცნობი ეპისკოპოსი ლუკა ოძრხელი (1360-იანი წწ.) და მისი ხუთი მინაწერი XII საუკუნის გარეჯული კრებულის (Vენ. 4-ის) აშიებიდან, კრ.: „ისტორიულ-ეთნოგრაფიული შტუდიები“, VI, თბ., 2003;
თ. ჯოჯუა, რამდენიმე ახალი ცნობა მოქველი ეპისკოპოსის ლუკა ოძრხელის (1360-იანი წწ.) ბიოგრაფიისათვის, კრ.: ახალგაზრდა მეცნიერთა ასოციაცია. II რესპუბლიკური სამეცნიერო კონფერენციის შრომების კრებული, ქუთაისი, 2004.
Аԥсны аепархиақәа |
26558 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%B4%D1%83%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Арадутәи ауахәама | Арадутәи ауахәама () — Аԥсны Араду ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуи икьасоу абжьарашәышықәсақәа раан. Амҿытә азалтә ргыламҭоуп. Х-ҿаԥсак змоу ацоколь иқәгылоуп. XX ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа рзы ауахәама еимыхны, амҿытә маҭәахәқәа ашкол аргыларазы рхы иадырхәит.
Азхьарԥшқәа
არადუს ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26559 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D3%A1%D2%A9%D1%8B%D0%B1%D0%B6%D1%8C%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0%20%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0 | Аӡҩыбжьатәи ауахәама Мармалабаа | Аӡҩыбжьатәи ауахәама Мармалабаа () — Аԥсны Аӡҩыбжьа ақыҭан иҟоу ауахәама.
Ауахәама иргылоуп икьасоу абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
აძუბჟის ეკლესია მარმალაბაა
Аԥсны ауахәамақәа |
26560 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%8C%D0%B0%D1%80%D0%B3%D1%8C%20%D0%B0%D1%86%D2%9B%D1%8C%D0%B0%20%D0%B8%D1%85%D1%8C%D3%A1%20%D0%B7%D1%85%D1%83%20%D0%90%D2%B7%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Гьаргь ацқьа ихьӡ зху Аҷандаратәи ауахәама | Гьаргь ацқьа ихьӡ зху Аҷандаратәи ауахәама () — Аԥсны Аҷандара ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылоуп XX ашәышықәса алагамҭазы. Азалтә уахәамоуп. Аладатәи аган аҟынтә ашә, мраҭашәарантә аԥенџьыр амоуп.
Ишьыхуп. Ауахәама алада-мрагыларатә аган аҿы ажәытә уахәама ахыжәжәарақәа иҟоуп. 2019 шықәсаԥхынгәы азы ауахәама акультуратә ҭынха иеиҭамҵуа абаҟа астатус анашьан. Ауахәама иргылан XIX ашәышықәсазы.
Азалтә ргыламҭоуп, инаау агежьбжататә апсида ала. Азал аплан иеиҵыху аԥшькәакьта аформа амоуп; уи аҩадатәи, мрҭашәаратәи, аладатәи аӡҭамцқәа рыгәҭа акака архитравтә ашәқәа иҟоуп, ауралатәи аҭӡамцқәа рҿы ашә аҩ-ганк рҿы ҩба-ҩба архитравтә аԥенџьырқәеи абаҟәқәеи иҟоуп. Абаҟәқәа азал еиҩыршоит еиҟароу х-хәҭак рыла. Аныҳәарҭеи азали еиҩшоуп аҿаԥсазаҵәытә аганқәа рыла. Апсида аҩадатәи ахәҭаҿы иҟоуп ахыргьагьатә аҵыргақәа ҩба, апсида аладатәи ахәҭаҿы аԥшькәакьтатә архитравтә аҵыргак иҟоуп. Азал аҿы аныҳәарҭа адашьма аҿаԥсак ала ишьҭыхуп. Ауахәама иргылан аҳаши аҳаштә аиларшьышьи рыла. Аконструкциатә ахәҭақәа ирылаԥсоуп ибзианы ихыу ахаҳә. Ахыб еилаҳаны иҟоуп.
Азхьарԥшқәа
აჭანდარის წმინდა გიორგის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26562 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BF%D1%86%D3%99%D0%B0%20%D1%80%D1%82%D3%99%D0%B0%D1%80%D2%AD%D0%B0 | Бедиатәи аепископцәа ртәарҭа | Бедиaтәи aепископцәa ртәaрҭa, Бедиaтәи aепaрхиa – Аԥсны aбжьaрaшәышықәсaқәa рaaнтәи aепaрхиa. Иaԥҵaхеит Х aшәышықәсқәa рaлaгaмҭaз Бaгрaт III Гудaҟтәи иепaрхиa aҭыԥaн. Еидҵоу Қырҭтәылa XI-XV aшә. ахаан, Бедиaтәи aепископцәa ртәaрҭa Қырҭтәылa aхьынӡaнaӡaaӡо aкaтоликос-пaтриaрх инaпaҵaҟa иҟaн, aнaҩсaн, Қырҭтәылa хaз-хaзы ҳәынҭқaррaқәaны ианша aшьҭaхь, Аԥснытәи, мaмзaргьы мрaгылaрaтәи Қырҭтәылa aкaтоликос инапаҵаҟа.
Аҭоурых
Одышьтәи сaмҭaвро aԥҵaрa (XVI aшәышықәсa) aшьҭaхь, aбжьaaԥнеиԥш Одышьтәи мҭaвaрцәa ракәын Бедиaтәи aепископцәеи Аԥснытәи aкaтоликоси шьaқәзырӷәӷәоз. Ихшәоу абжьаражәышықәсақәа раан, Бедиатәи аепископцәа ртәарҭа аӡиасқәа Мықәи Оқәыми рыбжьара атериториа иаҵанакуан.
Аханатә Бедиатәи аепископцәа аепископ хада ититул ныҟәыргон, ХVIII ашәышықәсазы урҭ ихадоу амитрополит-епископцәас рхы рыԥхьаӡон. Ахыҵхырҭақәа рҿы раԥхьатәи Бедиатәи аепископ хадас Гьаргь ихьӡ иуԥылоит, ари атәы азгәанаҭоит Гьаргь ацқьа ихьӡала Елыр иҟоу ауаҳәамаҿ иҟаҵоу XI ашәышықәса актәи аԥшьбарак иаҵанакуа аҩыра. XI ашәышықәса аҩбатәи азбжазы анаҩстәи Бедиатәи аепископ хада, свингелоз Иоане иоуп. Уи 1065 шықәсазы Баграт IV (1027-1072) иԥҳа Марҭа лнапхгарала Византиаҟа идәықәлаз аделегациа далахәын. Иӡбахә ҳәоуп Гьаргь Хуцесмоназони иаԥҵамҭа „Гьаргь Мҭаҵминдели иԥсҭазаара“ аҿы.
Давид Аӷмашенебели (Аргылаҩ) Мӷвиме иазаанижьыз иуасиаҭ аҿы Свимон Бедиа-Алавердтәии Мҵигнобарҭухуцеси Свимеони (Гулаберисӡе) рыӡбахә ҳәоуп, анаҩс иара Ҷҟондидел-Мҵигнобарҭухуцеси ититул иоуит. Аџьар цқьа ахьӡала Иерусалим иҟоу аныхабаа аӷапқәа рҿы еиқәыԥхьаӡоуп XII-XV ашәышықәсақәа раан инхоз Миқаел (Гонглисбаиӡе), Николоз (Гонглисбаиӡе), Софром (Гонглисбаиӡе). Николози Софроми Бедиатәиқәа рыӡбахә ҳәоуп XIII ашәышықәса II азбжазы иаԥҵоуп ҳәа иԥхьаӡоу Бедиатәи аныхабаа асаркьалсырҭа иану аҩыраҿ. Аепископ хада Лазаре иӡбахә ҳәоуп Синатәи ашьха аныҳәатә ақәҩыраҿы (XIV ашә.), Маркоз Бедиатәи иӡбахә ҳәоуп Аџьар цқьа аныхабаа аӷапқәа рҿы (XIV-XV ашә.), Гьыргәал Бедиатәи - Ҭопуриӡеаа рышьҭратә шәҟәы аҿы (XV ашә. I ахԥарак), Цаишьтәии Бедиатәии Иовакиме иӡбахә уԥылоит XV ашә. 70-тәи ашықәсқәа рзы (1470-1474 шықәсқәа рзы уи Мрагыларатәи Қырҭтәыла дкаталикосхоит).
XIV-XV ашә. раан Бедиатәи аепископцәа ҳәа идыруп Антон Жуанисӡе, Кириле Жванисӡе, Герман Чхетисӡе, Николоз Мхеиӡе, Николоз Ирубақиӡе - Чолоҟашвили. Евтихи Бедиатәи дигәалаиршәоит 1689-1640 шш. рзы Одышьтәи самҭавро иҟаз Урыстәыла аҳәынҭқар Михаил Романов (1613-1645) ицҳаражәҳәаҩ адикәан Федот Елчин; Андриа Бедиатәи дигәалаиршәоит 1664-1666 шш. рзы Одышьтәи самтавро иҟаз Антиохиатәи апатриарх Макарос (1636-1672); документқәак рҿы иуԥылоит XVII ашә. 70-80-тәи шш. рзы Бедиатәи акафедра иахатәаз Габриел Чиқвани иӡбахә. Иҟоу адыррақәа рыла, аҵыхәтәантәи Бедиатәи аепископ иоуп амитрополит Максим (Иашвили), ихьӡ иуԥылоит 1759ш.-1761ш. рзы имҩаԥгаз ауахәаматә еизара алахәылацәа рыбжьара. Убри аамҭазы Бедиатәи аепископцәа ртәарҭа Аԥснытәи самҭавро аҳәаақәа ирҭагӡаны иҟан. Убри ашьҭахь, ахыҵхырҭақәа рҿы Бедиатәи аепископцәа ртәарҭа аӡбахә иуԥыхьашәом. Аԥсуаа рекспансиа амшала уи аԥыххеит. 1770 шықәсазы еиқәыршәаз адокумент “Мраҭашәаратәи Қырҭтәыла ауахәамауаа рсиа“ аҿы Бедиа азгәаҭоуп аепископ дахьтәам ҭәарҭаны.
Алитература
Бераӡе Ҭ. Аенциклопедиа „Қырҭтәыла“ т. 1, ад. 389, Қарҭ, 1997 ш.
Хорава. Б. Бедиатәи аепископцәа ртәарҭа, еизга „Аҭоурыхтә ҧшаарақәа“, 3, 2000
Аԥсны аепархиақәа |
26563 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D0%BB%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%86%D2%B3%D0%B0 | Баслатәи ацҳа | Баслатәи ацҳа, Ҭамар лыцҳа () — Аԥсны XI-XII ашәышықәсақәа ирыҵанакәа культура аматериалтә баҟа, Аҟәа, Басла аӡиас аҟны иҟоу, бжьашшарак змоу ахыргьагьатә ацҳауп. Ацҳа 35 м. ауреи 8 м. аҳаракыреи амоуп. Аҳаши ахаҳәқәеи рыла иргылоуп. Аганахьала иҟоу ахаҳәҟьаԥс иануп ақырҭуа аҩыра Асомҭаврули анбанқәа. Мраҭашәаратә аганаҿы Асомҭаврули ала адҩыла ҟаҵоуп. 2006 шықәса абҵарамза 7 рзы, Қырҭтәыла ахада идҵа ала, Баслатәи ацҳа амилаҭтә ҵакы змоу иеиҭамҵуа акультуратә баҟа акатегориа анашьан.
Адҩылаҿы Қырҭтәыла аҳ Баграт III (978-1014), ма Баграт IV (1027-1072) иӡбахә ҳәоуп.
ԥаса ацҳа авара игылан ашьхаруаа ржәыларақәа рҟынтә ақалақь алаларҭа зыхьчоз абааш. Аҵыхәтәантәи аамҭанӡа ацҳа аханы иаанханы иҟан ақырҭуа текст зныз амонументалтә ахаҳәтә стела. 1990-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы астела иӡит.
Баслатәи ацҳа ирыцқьаны еиҭашьақәыргылатәуп.
Азхьарԥшқәа
სოფ. ბესლეთის ხიდი
Азгәаҭақәа
Аԥсны ацҳақәа |
26564 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B7%D1%8B%D4%A5%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0 | Бзыԥтәи абаа | Бзыԥтәи абаа () — Аԥсны абаа, Бзыԥ ақыҭан игылоуп. Ихкааны иҟоу абааш аҵакырадгьыл аҿы иаанханы иҟоуп VIII-X ашәышықәсақәа ирыҵанакәа ауахәамеи егьырҭ аргыламҭақәеи рцәынхақәа. Аанда аҟәарчқәеи, аконтрфорсқәеи, агәашәи амоуп. Абааш аџьар-ҟәырӷтә ргыламҭоуп. Аинтериер аҿы аҟәырӷ ԥшь-шьаҟак ирықәгылоуп, мрагыларахьала аԥсидқәа амоуп. Афасад адекор ала ирҩычоуп.
2006 шықәсазы, Қырҭтәыла ахада идҵа ала, Бзыԥтәи абаа амилаҭтә ҵакы змоу иеиҭамҵуа акультуратә баҟа акатегориа анашьан.
Азхьарԥшқәа
ბზიფის ციხე
Азгәаҭақәа
Аԥсны абаашқәа |
26565 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BF%D1%86%D3%99%D0%B0%20%D1%80%D1%82%D3%99%D0%B0%D1%80%D2%AD%D0%B0 | Драндатәи аепископцәа ртәарҭа | Драндатәи аепископцәа ртәарҭа, Драндатәи аепархиа — Аԥсны абжьарашәышықәсатә аепархиа. Ишьаҭаркын X ашәышықәса аҩбатәи азбжазы Анцәа Иан лыхьӡала Дранда иҟоу ауахәамаҿы (VI-VIII ашә.). Иаԥҵан Аԥсны (мраҭашәаратәи Қырҭтәыла) акаталикосат иаҵанакәаз епархиак аҳасаб ала. Қырҭтәыла акзаара аепоха аан (XI-XV ашә.) Қырҭтәыла акаталикос-патриарх инапаҵаҟа иҟан, XV ашәышықәса анҵәамҭазы иаку аҳра аполитикатә аилаҳара ашьҭахь, Аԥсны (мраҭашәаратәи Қырҭтәыла) акаталикос инапаҵаҟа иҟан.
Аҭоурых
XVI ашәышықәсазы Одышьтәи аҭауадра анышьақәгыла ашьҭахь, Одышь ахада дықәиргылон Драндатәи аепископ, дшьақәирӷәӷәон Аԥсны акаталикос. Драндатәи аепископцәа ртәарҭа иаҵанакәан Кәыдры аӡиаси Анаҟәаԥиеи (Афон Ҿыц) рыбжьара иҟаз аҵакырадгьыл. Драндатәи аепархиа аԥшьаҩыхада Драндатәи ҳәа ахьӡ алоуп дышдыру. Иахьазы еицырдыруа аԥшьаҩыхадацәа дреиуп Раԥхьатәи Драндатәи Саба (XI ашәышықәса алагамҭа). Уи иӡбахәы ҳәоуп иара ихаҭа иҿеиҵаз Иоанн Агәырӷьаҿҳәашаҳәаҩы исахьаԥшьа иану адҩылаҿы. Иара инеҩс дыҟан Драндатәи Арсени (XI ашәышықәса агәҭа). Иара Гьаргь Мҭаҵминдатәи Ҭуен (XI-XII ашә.) цәыббратәи иматериалқәа реизгара далахәын; XI-XIII ашәышықәсақәа ирыҵанакуеит Иерусалим иҟоу Џьвари аберҭыԥ асахьақәа анызҵаз Григол Драндатәи иоуранагӡара. Иара иӡбахә ҳәоуп Џвари аберҭыԥ аӷапқәеи аберҭыԥ афрескеи рҿы. Синатәи ашьха аԥсқәа ршықәсҩыраҿ дануп XVI ашәышықәса аҩбатәи азбжазы инхоз Николоз Драндатәи. Ҭоԥуриӡеаа рышьҭратә шәҟәы аҿы (1484-1510 шш.) иӡбахә ҳәоуп XIV-XV ашә. раан инхоз Ҭевдоре Драндатәи; Мықәтәи акафедра иахагылаз аепископ хада Елиа ихьӡ уԥылоит XVI ашә. актәи ахԥарак инаркны. Ихьӡ уԥылоит иара иҿаҵала иӡахыз Мықәтәи аомофораҿ иҟаҵоу ақәҩыра аҿы. Ишдыру ала, XVI ашә. 40-тәи ашықәсқәа рзы аус иуан амитрополит Филипе Драндатәи. Уи Имереҭи аҳ Баграт III (1510-1565 шш.) иԥшьгарала 1543-1549 шш. рзы имҩаԥгаз мраҭашәаратәи Қырҭтәыла ауахәаматә еизара далахәын, абри еизараҿ ацәаҩашәатәи ауахәаматә нормақәа рықәныҟәаразы аус адырулеит “Акаталикосцәа рзин”. XVI ашә. анҵәамҭеи XVII ашә. алагамҭеи рзы аԥсуаа Анаҟәаԥиа аҟынтә Кьалашәырынӡа Одышьтәи самҭавро иатәыз аҵакырадгьыл рпанаҿы иааргеит. Убри амшала, Драндатәи аепископцәа ртәарҭа атерриториа маҷхеит. 1630 шықәса рашәара мзазы аӡиас Кәыдры алаларҭа ааигәара, Одышьтәи абаӷәаза Скәырча иҭалаз аӷба дҭатәан италиатәи амиссионер, доминикатәи абер Џьовани Џьулиано да Лука. Драндатәи адоуҳаныҟәгаҩ иара диԥыланы, аепархиахь днаиԥхьеит. Доминикатәи абер Анцәа Иани Ацқьа Андриеи рыхьӡала Дранда иҟаз ауахәамақәа дырҭааит. Амиссионер хымзи бжаки Одышь дыҟан, ари аамҭа иалагӡаны, Драндатәи адоуҳаныҟәгаҩ иоуп аԥшәмара изызуаз. Анаҩс, аԥшәма асас Қобулеҭинӡа днаскьеигеит. Италиатәи амиссионер Драндатәи адоуҳаныҟәгаҩ ибзианы дихцәажәеит, уи иҩымҭаҿ ишазгәеиҭаз ала, Драндатәи адоуҳаныҟәгаҩ анцәаимаҵзуҩы ицәҩыча ныҟәызго ауаҩы хазына иоуп, аха, ихьӡ џьаргьы иҳәом. Ари ауаҩы Драндатәи аԥшьаҩыхада Евдмон Џьаиани иакәзар ҟалап. Уи Драндатәи акафедра анапхгара азиуан XVII ашә. актәи ахԥарак азы. 1637 шықәса лаҵаразы Османтәи амшынтә десант Драндеи уи акәша-мыкәша иҟаз адгьылқәеи еимырҵәеит. Убри анеҩс, хара имгакәа, 1639 шықәсазы Одышьтәи самҭавро иаҭааит Урыстәыла аҳ Михаил Романов (1613-1645 шш.) ицҳаражәҳәаҩцәа адикәан Ф. Елчини апап П. Захариеви. 1640 шықәса жәабран азы, дара Дранда ианыҟаз, Драндатәи архиереи иԥылеит, аха ихьӡ џьаргьы иазгәарҭом. Аурыс ацҳаражәҳәаҩцәа рдыррақәа рыла, Драндатәи акафедралтә ныхабаа аҿы Анцәа, Анцәа Иан, Иоан Аӡаахҩы уҳәа уб. егь. рныхачаԥақәеи, адамра иҭаз аџьари, ацқьа Барбаре иԥшьоу лыхәҭақәеи рбеит; уааҵәҟьа, иԥшьоу ахәҭақәа ирываҵан даҽа аџьаркгьы. Ацҳаражәҳәаҩцәа абарҭ иԥшьоу ахәҭақәа иаазгада, иабантәааргеи ҳәа ианҵаа, архиереи ишреиҳәаз ала, аҭырқәцәа аныхабаа ианақәла, ашқәсанҵа иблит, ҿырҳәала игәалашәом. XVII ашә. 60-тәи ашықәсқәа рзы аԥсуаа, еиҭах Одышьтәи самҭавро иажәылеит, усҟан Одышь аҩада - мраҭашәаратәи ахәҭаҿы иҟаз ауахәамақәеи аберҭыԥқәеи рҟынтә, Драндатәи аепархиагьы уахь иналаҵаны, атәыла аҩнуҵҟатәи араионқәа рахь, иаҳа ишәарҭам аҭыԥашҟа ииаргоит ауахәаматә шәҟәқәа, аныхачаԥақәа, аџьарқәа уҳәа, ауахәаматә инвентар. Абас ауп ԥыҭраамҭак ашьҭахь, Иоанн Ахьҿы иныхачаԥа (XI ашә.) Драндантәи Шәантәылаҟа ишнагаз; акафедралтә ныхабааи аепархиеи иртәыз иакымкәа аџьарқәеи, ауахәаматә шәҟәқәеи, аинвентари иԥсаҟьаны иаанхеит. XVII аш. 60-тәи ашықәсқәа раан Дранда архиеиреи дыҟамызт. 1664-1666 шш. рзы Одышь иҟаз Антиохиатәи апатриарх Макарос идыррақәа рыла, уи аԥсуаа рнаҭара аус Мықәтәи аепископ инапы ианиҵеит, аха Драндатәи акафедра макьана иаԥыхымызт. 1681 шықәсазы аԥсуаа Одышьтәи самҭавро аҩада - мрагыларатәи ахәҭа, аӡиас Келашәырынтә аӡиас Егрисҵҟали аҟынӡа (уажәтәи Аалӡга) рнапаҿы иааргеит, убри ашьҭахь Драндатәи аепископцәа ртәарҭа аԥыхын, избан акәзар, аԥсуаа ирымпыҵархалаз атерриториаҿы ақьырсиантә уахәамақәа аусура зрылшомызт.
Алитература
ბატონიშვილი ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, - „ქართლის ცხოვრება“, ტ. IV, თბ., 1973;
დომინიკანელი მისიონერი ჯოვანი ჯულიანო და ლუკას ცნობები აფხაზეთსა და სამეგრელოზე, წგნ.: ი. ტაბაღუა, საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში, III, თბ., 1987;
მაკარი ანტიოქიელი, ცნობები საქართველოს შესახებ, არაბულიდან თარგმნა თ. მარგველაშვილმა, კრ. „არმაღანი“, III, თბ., 1982;
Посольство дьяка Федота Ельчина и священника Павла Захарьева в Дадианскую землю (1639-1640 гг.), в кн. С. Белокуров, Материалы для русской истории, М., 1988;
ე. თაყაიშვილი, არქეოლოგიური ექსპედიცია ლეჩხუმ-სვანეთში 1910 წელს. კრ. „დაბრუნება“. ქართული ემიგრანტული ლიტერატურა, ტ. II, თბ., 1983;
ს. კაკაბაძე, სასისხლო სიგელების შესახებ, „საისტორიო მოამბე“, წ. II, ტფ., 1924;
ბ. კუდავა, დასავლეთ საქართველოს ეკლესია (IX-XIსს.), ნაშრომი ისტ. მეცნ. კანდიდატის სამეცნ. ხარისხის მოსაპოვებლად, თბ., 2002;
ე. მეტრეველი, მასალები იერუსალიმის ქართული კოლონიის ისტორიისათვის (XI-XVIIსს.), თბ., 1962;
ბ. ხორავა, დრანდის საეპისკოპოსო, კრ. მართლმადიდებლობა აფხაზეთში და ეროვნული თვითიდენტიფიკაციის საკითხები, თბ., 2005;
ბ. ხორავა, დრანდის საეპისკოპოსო, ენციკლოპედია საქართველო, ტ. 2, თბ., 2012, გვ. 493;
Аԥсны аепархиақәа |
26637 | https://ab.wikipedia.org/wiki/2021 | 2021 |
Ахҭысқəа
Ажьырныҳәамза
Жәабранмза
Хәажәкырамза
Мшаԥымза
Лаҵарамза
Рашәарамза
Ԥхынгәымза
Нанҳәамза
Цәыббрамза
Жьҭаарамза
Абҵарамза
Ԥхынҷкәынмза
Иит
Рыԥсҭазаара иалҵит |
26641 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D1%88%D3%99%D1%8B%D1%80 | Хашәыр | Хашәыр () — Қырҭтәыла ақалақь. Аҩнуҵҟатәи Қарҭли агәы.
Иаланхо 26 135-ҩык. (2014 ш.) имоуп.
Азхьарԥшқәа
Аофициалтә саит
Азгәаҭақәа
Қырҭтәыла ақалақьқәа
Аҩнуҵҟатәи Қарҭли |
26647 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%84%D0%BE%D0%BD%20%D2%BE%D1%8B%D1%86%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B0 | Афон Ҿыцтәи абаа | Афон Ҿыцтәи абаа () — Аԥсны Афон Ҿыц ақалақь аҿы иҟоу абаа. Абаа иргылоуп абжьарашәышықәсақәа раан. Абаа аҭӡамцқәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, зыԥшра ҟамҵакәа аконсервациа рзутәуп.
Азхьарԥшқәа
ახალი ათონის ციხე
Аԥсны абаашқәа |
26651 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%BD%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Тагилонтәи ауахәама | Тагилонтәи ауахәама () — Аԥсны Тагилон ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан абжьарашәышықәсақәа раан.
Азхьарԥшқәа
თაგილონის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
26838 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B0%D0%BC%D1%81%D2%AD%D0%B0%D1%80%D0%B0 | Аамсҭара | Аамсҭара
Аамсҭаду
Аамсҭакьаҿ
Аамсҭа
Ахьарԥшқәа
Атитулқәа |
26995 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%B1%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B0%D4%A5%D1%8B%D0%BD%D1%80%D0%B0 | Арабтәи ааԥынра | Арабтәи ааԥынра — адемонстрациақәеи, апротестқәеи, ақәгыларақәеи рреволиуциатә цәқәырԥа. Ас еиԥш ақәгыларақәа арабтәи адунеи аҟны ирылагеит жьырныҳәамза 14, 2011 шықәса рзы.
Аилкаара аҭоурыхи амзызқәеи
Ааигәа Мрагылареи Ҩадатәи Африкеи иахьрыҵанакуаз ақәгыларақәеи адемонстрациақәеи, уи иалахәыз зегьы арабцәаны рхы шырмыԥхьаӡозгьы, «арабтәи ааԥынра» (, ), иара убасгьы «арабтәи ааԥынреи аӡынреи», «арабтәи ааԥшра» (), «панарабтәи ареволиуциа», мамзаргьы «арабтәи ақәгыларақәа» ҳәа рзырҳәон.
Хронологиала уахәаԥшуазар, арҭ аҿагыларақәеи ақәгыларақәеи ирылагеит Мраҭашәаратәи Сахара жьҭаарамза 2010 шықәса рзы, аха фактлаҵәҟьа иуҳәозар, уи алагеит Тунис ԥхынҷкәынмза 18, 2010 шықәса рзы Мохаммед Буазизи иҽыбылра ашьҭахь, анаҩс егьырҭ атәылақәа рахь ииасит.
Зегь реиҳа амассатә ҟазшьа змаз, аиҿкаара бзиа змаз адемонстрациақәа анымҩаԥысуаз «день гнева» азы акәын, ахәаша ашьыбжьыжьҭахьтәи аматанеира ашьҭахь. Ақәгыларақәа рымҩаԥысра иалагеит егьырҭ арегионқәа рҟынгьы. Ақәгыларақәа ианрылага инаркны 2012 шықәса лаҵарамза азынӡа имҩаԥысыз ареволиуциақәа раан ԥшь-ҳәынҭқаррак рхадацәа ахҳәан.
Арегионалтә қәгыларақәа раан аӡәырҩы аԥхьагылаҩцәа рхала рҭыԥ ааныжьразы аҳәамҭақәа ҟарҵеит, рнапхгараҭара аҿҳәарақәа шнымҵәацызгьы. Анеополитикатә лҵшәақәа рпротестқәа аӡәырҩы азхьанарԥшит, убас еиԥш агәаанагарақәагьы цәырҵит, ақәгыларақәа ирылахәыз аӡәырҩы Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа аиуразы ркандидатурақәа ықәыргылахар алшоит ҳәа.
Ус иагьыҟалеит – Тавакуль Карман Иеменынтәи, 2011 шықәса рзы иаарылукааша Арабтәи ааԥынра аԥхьагылаҩ ҳәа иалкааз хҩык дыруаӡәкхеит, уи иагьланашьан Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа.
Арабтәи ааԥынра еиуеиԥшым атәылақәа рҟны
Тунис
Тунистәи агәҭынчымрақәа ирылҵшәахеит ареволиуциа, жьырныҳәамза 14, 2011 шықәса рзы ари атәыла апрезидент Зин ель-Абидин Бен Али атәыла аҟынтә дыбналаны Саудтәи Аравиаҟа дыбналаны данца.
Алжир
Жәабранмза 3, 2011 шықәса рзы Алжир апрезидент Абдель Азиз Бутефлика адырра ҟаиҵеит иаарласны атәылаҟны аполитикатә реформақәа ишрылаго азы – аҭагылазаашьа ҷыда аԥыхра (уи шьақәыргылан 1992 ш. раахыс), апартиақәа арадио ахь рынашьҭра, аҭынч демонстрациақәа рымҩаԥгара азин аҟаҵара (Алжир ада).
Иорданиа
Жәабранмза 1, 2011 шықәса рзы Иорданиа акрал Абдалла II, аоппозициа адҵала Самир аль-Рифаи аиҳабыра ԥхьатәара ишьҭит. 2005 шықәса рзы иара 0,5 миллиард доллар азоуижьит аҳәынҭқарратә усзуҩцәа руалафахәы ашәаразы, насгьы абылтәи, зда ԥсыхәа ыҟам амаҭәарқәеи рыхәқәа рҭышәныртәаларазы. Арҭқәа рыла иара ақәгыларақәа еиқәиртәарц хықәкыс иман. Убри анаҩсангьы, 2011 шықәса рзы Иорданиа Саудтәи Аравиа аҟынтәи 1,6 миллиард доллар рыхә ацхыраара ҟанаҵеит.
Иемен
Иемен апарламент аҟны дықәгыло, апрезидент Али Абдалла Салех аҳәамҭа ҟаиҵеит иара амчра инапаҿы иҟоу шаанижьуа, аха аҭыԥ иԥа шьҭрала ишизинижьуа, алхра ҿыцқәа 2013 шықәса рзы имҩаԥысаанӡа. Аха, аамҭак анаҩс, амассатә қәгыларақәа ирыхҟьаны Салех ажәалагала ҟаиҵеит, 2011 шықәса нҵәаанӡа алхрақәа мҩаԥыргарц, насгьы иара ԥхьатәара дышцо иҳәеит. Иазгәаҭатәуп аамҭаказы Иемен Салех идгылаҩцәагьы ақәгыларақәа шымҩаԥыргоз.
Абҵарамза 23, 2011 шықәса рзы Салех аиҳабыра атәыла Ахада ихаҭыԥуаҩ инапы ианҵаны ԥхьатәара дцеит.
Мысра (Египет)
Ара ауаа аԥсҭазаара уадаҩ иаҿагыланы, атәыла Ахада ԥхьатәара дцаразы иқәгылон. Жьырныҳәамза 29, 2011 шықәса рзы атәыла ахада Хосни Мубарак аиҳабыра зегьы еимирпит. Жәабранмза аказы Мысра Ахада ижәлар рахь ааԥхьара ҟаҵо, иҳәеит анаҩстәи алхрақәа, ҭагалан, 2011 шықәса рзы имҩаԥысраны иҟаз, дышрылахәымхо атәы.
Мысра Ахада, иара убасгьы Аконституциа 76-тәии 77-тәии ахәҭаҷқәа рыԥсахра дадгыланы дцәажәеит, уа аҳәынҭқарра Ахада иалхрақәа рымҩаԥысшьа азгәаҭан.
Жәабранмза 10 рзы, Мубарак имчра абжакы ихаҭыԥуаҩ Омар Сулеиман инапы ианиҵеит, иаргьы ԥхьатәара дцеит, анаҩс иара аҩнытә рбаандаҩра иқәырҵоит. 2012 шықәса рзы, мысратәи ауаажәларра амчра знапахьы иназгаз Мухаммед Мурси иҿагылан ақәгыларақәа еиҿыркаауа иалагеит. 2013 шықәса, рашәарамза 3 рзы, Мухаммед Мурси изырхаз, Мысра аҭыԥ змаз ақәгыларақәа рнаҩс, Мысра атәылахьчара аминистр Абдул Фаттах Ас-Сиси апрезидент дахҳәоуп ҳәа рылеиҳәеит, насгьы Аконституциа аусура шаанкылоу атәы ажәлар иреиҳәеит.
Жьырныҳәамза 2014 шықәса рзы, Мысра, 2011 шықәсазтәи ареволиуциа амш азгәаҭара аан, аполициеи адемонстрациа иалахәызи реидыслара иахҟьаны 49- ҩык ауаа ҭахеит.
Мавританиа
Жьырныҳәамза 17, 2011 шықәса рзы Мавританиа аҳҭнықалақь Нуакшот аҟны. 43-шықәса зхыҵуа Иакуб ульд Дахуд Мавританиа Асенат аԥхьа ашьжьымҭан имашьына ааникылан, ирласны амца зыцрало аӡшьар иқәҭәаны амашьына аҩныҵҟа амца ицраиҵеит. Уи ас еиԥш иҿагылара ззырхаз аинрал Мохаммед Ульд Абдель-Азиз ирежим акәын.
Ари ауаҩ иикыз амца иаарласны ирцәан, аха ус еиԥш ҟалаанӡа Дахуд аҭел дасны ажурналистцәа иреиҳәеит ихы зыхирҟьоз, – «сара атәыла аҟны иҟоу аполитикатә ҭагылазаашьа сгәаԥхом, арежим саҿагылоит» ҳәа.
Мохаммед ульд Абдель Азиз амчрахь днеит 2008 шықәса рзы, арратә аарҳәра иабзоураны, анаҩс иара Исламтәи Ареспублика апрезидентс далхын 2009 шықәса рзы.
Марокко
Марокко акәзар, асоциалтә ҳа Феисбук ала ааԥхьара ҟаҵан ақәгыларақәа рылагаразы. Анаҩс, жәабранмза 20, 2011 шықәса инаркны Марокко ақалақьқәа рҟны аҭынч демонстрациақәа ирылагеит, урҭ ззырхаз аҳ имчра аԥкреи, асоциалтә проблемақәа рыӡбареи роуп.
Мраҭашәаратәи Сахара
Жәабранмза 26 рзы ақалақь Дахла апротесттә акциа мҩаԥысит. Уи аан ҩыџьа ауаа ҭахеит,шәҩык ахәрақәа роуит.
Хәажәкырамза 5 рзы, ахҵәацәа рлагер аҟны 200-ҩык инарзынаԥшуа аҭынч акциа рхы аладырхәт, дара афронт Полисарио анапхгара рахь ааԥхьара ҟарҵеит адемократиатәи асоциалтәи реформақәа ирылагаразы.
Ливан
Жәабранмза 27 рзы, Ливан аҳҭнықалақь Беирут аҟны ауаарацәа злахәыз адемонстрациа мҩаԥысит аконфессионализмтә система аԥыхразы. Уи иаанагоз ауаажәларра рдинхаҵаратә цуҭақәа инарықәыршәаны аҳәынҭқарратә мчра аиҿкаара акәын.
Хәажәкырамза 13 рзы жәанызқьҩыла ауаа алахәын Беируттәи Ашьаҳиҭцәа Рдәаҿы имҩаԥысыз амитинг, уи аиҿкаара «акедртә револиуциа» ҳәа ззырҳәо мҩаԥысижьҭеи фышықәса аҵра акәын изызкыз, ари ақәгылара иалҵшәаны сириатәи амчрақәа Ливан аанрыжьит. Амонифестантцәа дҵаны иқәдыргылон арадикалтә шииттә гәыԥ «Хезболла» абџьар шьҭаҵаны ливантәи архәҭақәа ирылаҵазарц.
Оман
Оман 200-ҩык инарзынаԥшуа аҿыгылаҩцәа рықәгылара ауалафахәы ашьҭыхра иазырхан, ас еиԥш ақәгылара мҩаԥысит жьырныҳәамза 17, 2011 шықәса рзы. Анаҩс, жәабранмза 19 рзы аԥсҭазаараҿы аиҭакрақәа ирзырхаз аҭынч қәгылара мҩаԥган. Жәабранмза 26 рзы – ақәгыларақәа ирылҵшәаны асулҭан Кабус бен Саид аиҳабыра рҟны аиҭакрақәа мҩаԥигеит, фҩык русура иамихит. Адырҩаҽны имҩаԥгаз амитинг аҟны ҩыџьа адемонстрантцәа ршьит ақалақь Сухар аҟны. Ас еиԥш ақәгыларақәа хәажәкырамза 13-нӡа имҩаԥысуан, Кабус Бен Саид азакәанԥҵара зыԥсахуа аусԥҟа инапы аҵеиҩит.
Саудтәи Аравиа
Жьырныҳәамза 21, идырым, 65 шықәса зхыҵуа ахаҵа ихала иҽахьиблыз иахҟьаны иԥсҭазаара далҵит.
Жьырныҳәамза 29 рзы, шәҩыла адемонстрантцәа Џьидда еизеит, урҭ ықәгылон ақалақьтә инфраструктура апроблемақәа ирҿагыланы, арҭ апроблемақәа зыхҟьаз жәеизаҩык ауаа рыԥсҭазаара ҿахызҵәаз аӡхыҵрақәа роуп. Аполициа адемонстрациа ааныркылеит жәохә минуҭ рыла. Ҩынҩажәижәаҩык рҟынӡа ауаа ырбаандаҩын.
Жәабранмза 23 рзы, зтәылахь игьежьыз, хымызтәи аҳәаанырцә иҽахәышәтәра ашьҭахь, Саудтәи Аравиа аҳ Абдалла ибн Абдул-Азиз аҳәамҭа ҟаиҵеит, иааизакны 35 миллиард доллар рыхә афинанстә льготақәа рпакет аларҵәаразы. Ари афинанстә льготақәа рахь иаҵанакит аҳәынҭқарратә усзуҩцәа руалафахәы 15 процент ашьҭыхра, аус зымуа аҿар адгылара рыҭара, насгьы Саудтәи Аравиа атәылауаа аҳәаанырцә аҵара зҵо ацхыраара рыҭара, убасгьы аҭаацәарақәа анхарҭа аҭыԥ аԥшаара аус аҟны ацхыраара рыҭара.
Аполитикатә реформақәа ракәзар, зынӡагьы рыӡбахә ҳәамызт, амонарх иҭакыз аӡәырҩы рхы ишақәиҭитәызгьы, урҭ афинансттә цәгьоурақәа рзы ахара рыдҵан.
Хәажәкырамза 10 рзы ақалақь Ель-Катиф, апровинциа Еш-Шаркииа ашиитцәа рдемонстрациа мҩаԥысит, уи иалахәын 200-ҩык ауаа. Ажәлар реимырпра азы азинхьчаратә усбарҭақәа русзуҩцәа абжьыцәгьа змаз артҟәацгақәа рхы иадырхәеит. Уи аан ԥшьҩык ахәрақәа роуит.
Судан
Жьырныҳәамза 30 рзы, Хартум, ҩ-университетк рыстудентцәа 15-нызқьҩык инарзынаԥшуа, аиҳабыра ԥхьатәара рцара дҵаны иқәдыргылеит. Аполициа ауниверситетқәа ирыкәшеит, гәыԥҩык астудентцәа пҟаны идырбаандаҩит. Жәаҩык инареиҳаны, астудентцәа рықәгыларақәа ртәы зҳәоз арепортажқәа ҟазҵоз ажурналистцәа дырбаандаҩит. Ақәгылара ахаҭа ахәқәа рышьҭыхра ауп изыхҟьаз.
Ари ахҭыс ҟалаанӡа ҩымчыбжьа раԥхьа, жьҭаарамза 17, 2011 шықәса рзы Судан амчрақәа ддырбаандаҩхьан апрезидент Омар аль-Башир ицнагаҩ, анаҩс аоппозициахь ииасыз Хасан ат-Тураби.
Џьибути
Жьырныҳәамза 31 рзы, 300-ҩык ауаа апрезидент Исмаил Омар Гелл иҿагыланы ақәгылара мҩаԥыргеит, аҳҭнықалақь Џьибути аҟны. Жәабранмза 18 рзы, Џьибути даҽа қәгыларак мҩаԥысит уи ԥхьатәара ишьҭра иазырхаз.
Сомали
Жәабранмза 13 рзы, шәҩыла аҿар рхы аладырхәт аҳҭнықалақь Могадишо имҩаԥгаз адемонстрациа, уи ззырхаз аиасратә федералтә еиҳабыра роуп, апрезидент Шеих Шариф Ахмеди исламтәи аҿагыларатә гәыԥ «Харакат аш-Шабаб» Шеихан Ибрагим аль-Афгани напхгара зиҭози ирҿагыланы, урҭ ракәын атәыла аиҳарак хылаԥшра азҭоз.
Адемонстрациа иалахәыз аҳәамҭа ҟарҵеит акциа амҩаԥгара шаанырымкыло, Мысреи Туниси рҟны еиԥш аиҳабыра ахырҳәаанӡа.
Жәабранмза 15 рзы, аиасратә федералтә еиҳабыра рыдгылаҩцәа адемонстрантцәа ирылахысит, уи аан ԥшьҩык ҭахеит, 11-ҩык ахәрақәа роуит.
Шьамтәыла (Сириа)
Жәабранмза 4, 2011 шықәса рзы Шьамтәыла, гәыԥҩык активистцәа асоциалтә ҳа Феисбук аҟны ирыӡбеит акциа, мысратәи акциа еиԥшыз «Агәеибакра амш» амҩаԥгара.
Мшаԥымза 20 рзы – Башар Асад официалла аҭагылазаашьа ҷыдақәа рзы арежим аԥихит, уи 48 шықәса амчра аман. Аоппозициаа ргәаанагара ала, ас еиԥш ақәҵара адкылара изыгхаз акакәны иҟан.
Мшаԥымза 22 рзы, аҳәынҭқарра иаҿагыланы имҩаԥысуаз адемонстрациақәа раан иҭахеит 72- ҩык ауаа. 2011 шықәса, хәажәкырамза аахыс Шьамтәыла ицоит хыркәшашьа змам аибашьра.
Бахреин
Аиҭакрақәа рымҩаԥгаразы Бахреин адемонстрациақәа ирылагеит жәабранмза 14, 2011 шықәса рзы. Адемонстрантцәа иааныркылеит Манама агәҭаны иҟаз Абырлаштә дәы ҳәа изышьҭаз аҭыԥ. Ари аҽны дшьын аҿагылаҩ, уи иԥсыжра аҽны дыршьит даҽаӡәгьы. Жәабранмза 16 рзы, зықьҩыла бахреинаа даҽазныкгьы Абырлаш дәы аҟны еизеит, уи Тахрир (Ахақәиҭра) ҳәа ахьӡ аԥсахразы.
Жәабранмза 17 рзы, аполициа ари адәы хьчо иҭадырхеит даҽа фҩык ауаа. Жәабранмза 18 рзы, адемонстрантцәа даҽа зныкгьы рҽазыршәоит Тахрир адәахьы анеира, аха аполициаа реихсуеит, ахәрақәагьы роуеит 60-ҩык инарзынаԥшуа ауаа. Бахреин аҳ апринц инапы ианиҵоит аиҿцәажәарақәа рымҩаԥгара, аҭагылазаашьа аҭышәныртәаларазы, аха аоппозициа уи мап ицәыркуеит. Амчрақәа Абырлаштә дәы аруаа иаанрыжьырц адҵа аныҟарҵа анаҩс, уахь адемонстрантцәа неиуеит.
Хәажәкырамза 14 рзы, Бахреин аиҳабыра ССАГПЗ аҳәынҭқаррақәа ринтервенциа иалагеит: аҳ Фахда ицҳа ала Бахреин иалалеит 1000-ҩык саудовтәи асолдаҭцәа, 500-ҩык аполициа аусзуҩцәа ОАЕ аҟнытә. Хәажәкырамза 15 рзы Бахреин аҭагылазаашьа ҷыда алагалан. Иара убри аҽны дшьын саудтәи асолдаҭ.
Адемонстрантцәа амчрақәеи дареи реидыслара аҟны хҩык ҭахеит, 200-ҩык ахәрақәа роуит. Хәажәкырамза 16 рзы архәҭақәа Манама адәы хада аҟынӡа инеиуеит адемонстрантцәа еимырпуа. Иҭахеит хәҩык ауаа, шәҩык рҟынӡа ахәрақәа роуит. Хәажәкырамза 17 рзы ирбаандаҩын аоппозициа анапхгаҩцәа фҩык. Арҭ ақәгыларақәа ирылҵшәаны ааҩык аоппозициатә активистцәа аҳәынҭқарратә аарҳәра ахьеиҿыркааз азы рыԥсы ҭанаҵы аҭакра рықәырҵеит, даҽа жәахаҩык иара убри азы ҩышықәса инаркны жәохә шықәса рҟынӡа рықәырҵеит.
Кувеит
Кувеит ақәгыларақәа ирылагеит жәабранмза 18, 2011 шықәса рзы. Атәыла ақалақьқәак рҟны имҩаԥысит адемонстрациақәа, атәылауаҩра змамыз ахыбраҿы арабцәа злахәыз, дара зинда ишьақәгылаз рыԥсҭазаара азиншьаҭа аҭара иазықәԥон.
Буркина-Фасо
Ара ақәгыларақәа ирылагеит жәабранмза 22 рзы, аполициатә участок аҟны астудент даныршь ашьҭахь. Анаҩс аграждантә акциақәа ирхылҿиааит арратә қәгыларақәа, урҭ рыхәаҽра ашьакаҭәарақәа рыцын.
Ирак
Ирак ақалақьқәа рҟны акәзар, ақәгыларақәа ирылагеит жәабранмза 25, 2011 шықәса рзы, Нури аль-Малик иеиҳабыра ирҿагыланы, арҭ ақәгыларақәа раан иҭахеит 23-ҩык, шәҩыла ахәрақәа роуит.
Ливиа
Жәабранмза 15, 2011 шықәса рзы ливиатәи ақалақь Бенгази аҟны аполициеи, аиҳабыра рыдгылаҩцәеи, апротестантцәеи еидыслеит. Уи зыхҟьаз азинхьчаҩы иҭакра ауп, аха убри аан Ливиатәи ареволиуциа аԥхьагыла Муаммар Каддафи иахҳәаразы ааԥхьара ҟаҵамызт. Триполи акәзар, Каддафи идгылара иазырхаз амитингқәа мҩаԥысит. Аха уи аԥхьа 213-ҩык аинтеллигенциа ахаҭарнакцәа Каддафи иԥхьатәара дҵаны иқәдыргылахьан.
Азинхьчаҩцәа иҟарҵоз адыррақәа рыла, Ливиа хымш имҩаԥысуаз акциақәа ирылагӡаны иҭахеит 84-ҩык ауаа. Жәабранмза 28, 2011 шықәса рзы Еиду Америкатәи Аштатқәа ливиатәи аҳәаа азааигәара ар аизгара иалагеит. Ливиа иалагеит атәылауаҩратә еибашьра Каддафи идгылаҩцәеи аҿагылаҩцәеи рыбжьара, ари аконфликт жәларбжьаратәи амчрақәа аланагалеит.
Жьҭаарамза 17–19 рзы, Аиасратә милаҭтә хеилак аиҳабыра рырхәҭақәа ақалақь Бени-Валиди Сирти рнапахьы иааргеит. Муаммари Каддафи ихаҭагьы Сирт азааигәара дшьын иқәгылоз рнапала. Жьҭаарамза 23 рзы, Аиасратә милаҭтә хеилак Ливиа Каддафи ирежим аҟынтә ахы иақәиҭтәуп ҳәа рыланаҳәеит.
Арабтәи ааԥынра аҵыхәтәақәа
Арабтәылақәа раԥхьагылаҩцәа аӡәи-аӡәи еишьҭагыланы рхатәы реформақәа ирылагеит (Кувеит, Иорданиа, Оман, Алжир, Катар), акыр атәылақәа (Мысра, Ливиа, Тунис) рҟны аиҳабыра ахҳәаны ԥхьатәара ишьҭын, Саудтәи Аравиеи Бахреини ақәгыларақәа шьақәыртәан, Шьамтәыла иахьауажәраанӡагьы аоппозициеи амчреи реидысларақәа мҩаԥысуеит, Иемен апрезидент дақәшаҳаҭхеит иара иламкьысреи амчреи реиҭныԥсахлара. Мысреи, Шьамтәылеи, Ливиеи, Иемени рҟны арадикалтә исламистцәа рпозициа аҽарӷәӷәеит.
«Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра ашьҭахь адунеи аҟны ас еиԥш зымҽхак ҭбааз аилаҩеиласрақәа аҭыԥ рмоуцызт» ҳәа азгәеиҭоит апрофессор Ши Цзиансиун «арабтәи ааԥынра» дахцәажәо.
Азхьарԥшқәа
Аҭоурых
Ареволиуциа
Апротестқәа |
26996 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D3%B7%D0%B0%D1%80%D1%80%D0%B0 | Аӷарра | Аӷарцәа, аӷарра — аӷарра ҳәа азырҳәоит убас еиԥш ауаҩы иҭагылазаашьа, иара аԥсҭазааразы зыда ԥсыхәа ыҟам рыла ихы, иҭаацәа реиқәыршәара анилымшо.
Аӷарра цәырҵуеит асоциалтә цәырҵрақәа реизыҟазаашьақәа реилагара иахҟьаны: аусураҟны аиҟарара; аҭагылазаашьаҟны аиҟарара; аизыҟазаашьақәа рҟны аиҟарара; ауаҩы — аилазаара - аԥсабара, ауаҩы — асоциалтә гәыԥ – акласс — аилазаара реиԥш иҟоу аҭагылазаашьақәа рҟны. Абарҭқәа рышьаҭақәа рҟны ауп ахархәаратәи алҵшәаашьҭратәи мчрақәас иҟоу аилазаарақәа реиҟараразы, уи аҵакы аарԥшрас иҟоуп аусуратә аамҭеи ахақәиҭра аамҭеи реизыҟазаашьа.
Апроблема аҭҵаара аҭоурых аҟны
Аӷарра аҭоурых ауаажәларра ыҟоуижьҭеи аҭыԥ шамоугьы, ари афеномен аҭҵаара ианалагаз 70—90- тәи ашықәсқәа ралагамҭазы ауп.
Аӷарӡахара ҳаамҭазы — ари иглобалтәу социалтә шәарҭароуп. Аусурҭа аҟамзаара, аекономикатәи асоциалтәи ҭышәнымтәалара, агәыӷрақәа рынамӡара, апланқәа рхыбгалара — абарҭқәа зегьы аӷаррахь ауааԥсыра кылызго процессқәоуп. Аӷарра апроблема ишиашоу ауаҩи ауаҩи реизыҟазаашьақәа, асоциалтә формақәа, аџьа, аџьа алҵшәақәа уҳәа ирхьыԥшуп.
Аҭаацәара ӷаруп ҳәа иԥхьаӡоуп аҳәынҭқарратә статистика ахәшьарақәа рыла, аҭаацәараҟны аӡәы иоуа аԥара, арегионалтә ахархәаратә калаҷкәыр ахәԥса аасҭа еиҵазар.
Аӷарра зыхҟьо аҭҵаара иалагеит XVIII ашәышықәса инаркны XX ашәышықәса азбжанӡа иаҵанакуа аамҭахәҭазы. Уи ҭызҵаауаз иреиуан: А. Смит, К. Маркс, Е. Реклиу, Д. Рикардо, Г. Спенсер, Т. Мальтус, Ж. Прудон, Ч. Бут и С. Раунтри. XX ашәышықәсазы арҭ аҭҵаарақәа ирыцырҵеит Ф.А. Ҳаиек, П. Таунсенд уҳәа егь. XIX ашәышықәсазы аҭаацәара ахьынӡаӷару еилыркаауан аҭаацәаратә биуџьет аҭҵаара ала, раагарҭақәа зеиԥшроу, урҭ ауаҩы иҭахрақәа рзын иахьынӡазхо, аусура ахьынӡаилшо, игәабзиара зеиԥшроу уҳәа азгәаҭаны.
Аӷарра апроблема аҭҵааразы даара рлагала дууп аекономистцәа, асоциологцәа, урҭ иазгәарҭон аӷарра аҭыԥ ду шамоу, насгьы аҳәынҭқарра ари апроблема аԥыхразы алахәра хымԥадатәины ишырыԥхьаӡо.
Урыстәылагьы Европа еиԥш ари апроблема иазхьаԥшын XIX ашәышықәса азбжазы. Аӷарра аҭыԥ ахьынӡамоу аилкааразы еизган астатистика, урҭқәа ашәҟәы иҭаргалон ахылаԥшратә комиссиақәа. Ари апроблема аарԥшын аекономистцәа — асоциологцәа В. В. Берви-Флеровски, К. А. Пажитнов, М. И. Туган-Барановски русумҭақәа рҟны.
Актәи Адунеизегьтәи аибашьранӡа аҭҵаарақәа фба мҩаԥган, С. Прокопович, М. Давидович, И. Шапошников, А. Стопани, В. Андреев, В. Горицки, Г. Наумов рыбзоурала. Зегь реиҳа еицырдыруа ҭҵаарахеит 1909 шықәса рзы А. М. Стопани имҩаԥигаз, уи акьыԥхь абеит 1913 шықәса рзы. Ари аусумҭа амҽхак ҭбаан – 2339-ҩык ауаа рыбзазашьа азгәаҭан, урҭ 80 зҵаара рҟынӡа рҭакқәа дырҟаҵан.
Урыстәыла Стопани иусумҭа Санкт-Петербург имҩаԥысуаз Адунеизегьтәи Агиганттә цәыргақәҵа аҟны, 1913 шықәса рзы, аҳаҭыртә дипломқәа ҩба анашьан. Дипломк — аҭҵаара ахаҭазы ианашьан, аҩбатәи — ахархәара зиҭаз аметодологиа азы. Аусумҭа анефтааглыхратә усуҩы ибиуџьет иазкын, иахьа уажәраанӡагьы ас еиԥш аҭҵаара ыҟам, уи быжь - милаҭк ирыҵаркуа ауаа рҭахрақәеи рбиуџьети ирзынархан.
Ари аҭҵаара инақәыршәаны, зегь реиҳа заагарҭа маҷу гәыԥны иԥхьаӡоуп — 250 мааҭ иреиҵаны изауаз, урҭ ироуаз аҟынтә аԥшьбатәи ахәҭа зегьы рфизиологиатә ҭахрақәа ирыхҭнырҵоит, усҟантәи аамҭазы зегь реиҳа заагарҭа дууз 900 мааҭ зауаз аиҳарак рфизиологиатә ҭахрақәа ирыхҭнырҵон; хықәкыла иҭҵааз аусурҭа змамыз рбиуџьетқәа ракәын. 1918 шықәса рзы ишьақәыргылан раԥхьаӡа акәны иреиҵоу абиуџьет, ақалақьқәа рҟны аусуцәеи амаҵзурауааи рбиуџьетқәа ракәзар, 1927 шықәсанӡа рыҭҵаара мҩаԥысуан, аколхоз амаҵ азызуаз ракәзар, рбиуџьет ҭырҵаауан 1929 шықәсанӡа, аҵыхәтәантәиқәа реиҳарак афальсификациа рызун.
Аҭҵаарақәа рҟны аҵак ду аман атранзиттә тәылақәа рҟны аӷарра аҭагылазаашьа, урҭ еиҿдырԥшышаз рыман, даҽакала иаҳҳәозар, асоциал-демографиатә гәыԥқәа, традициала иӷарцәахоз — аҭаацәара рацәақәа, ихаҭәаам аҭаацәарақәа, зықәрахь инеихьо, атәынчахәы мацара ала зыԥсы еивызго, насгьы аинфлиациа иахҟьаны иӷархаз, аусура аҟамзаара уҳәа.
Аӷарра амзызқәа
Аӷарра амзызқәа даараӡа еиуеиԥшымызт; ауааԥсыра рацлара, ахырҵәаратә еибашьрақәа, атәыла аӷарра, ацәаҩашәатә мзызқәа, аграбааԥсқәеи, аихбаалареи рыцлара уҳәа егь.
Аӷарра ацәырҵра амзызқәа
Аӷарра еиуеиԥшым амзызқәа ирыхҟьоит аҟынтә, иара еиуеиԥшым агәыԥқәа рахь еидыркылоит:
аекономикатә — аусурҭа аҟамзаара, имаҷу ауалафахәы, илаҟәу аџьатә лҵшәа, аусхкы аконкурентра алмыршара;
асоциал-медицинатә — аинвалидра, ажәра, ачымазарақәа зыхьуа рхыԥхьаӡара аизҳара;
адемографиатә — ихаҭәаам аҭаацәарақәа, ахшарарацәа, мамзаргьы аҭаацәара дуқәа;
аҵарадырра-квалификациатә — аҵарадырра алаҟәра, апрофессионалтә зыҟаҵара амамзаара;
аполитикатә — арратә конфликтқәа, амиграциа;
арегионал-географиатә — арегионқәа еиуеиԥшымкәа рыҿиара;
адинхаҵара - афилософиатәи аԥсихологиатәи — аскетра, ашарамшара;
Аӷарра аконцепциа
Адунеитә практика аҟны иалыркаауеит аӷарра зыхҟьо азы ихадоу х-концепциак: зынӡа царҭа змам аӷарра; аӷарра азхьарԥшратә концепциа; аӷарра асубиективтә концепциа.
Аӷарра акультура
Ари атермин асоциологцәеи антропологцәеи иҳадыргало иӷару ауаа рынхашьа-нҵышьа аиҭаҳәаразы иаанаго уи ауп, аӷарра иалааӡоу абиԥарақәа иҷыдоу анхашьа ишашьцылоу, анаҩс изызҳауа абиԥара ишрымардо.
Зегь реиҳа аӷарра акультура аидеиа иазааигәаз антрополог Оскар Лиуис иоуп. Уи игәаанагарала, иара аҿиара иаҿыз, акапиталисттә ҿиара змаз, аилазаарақәа рҟны имҩаԥигоз аҭҵаарақәа иаадырԥшит аӷарцәа рхымҩаԥгашьа, рыԥсҭазаашьа, рыгәрахаҵарақәа зехьынџьара ишеиԥшыз.
Иахьатәи амш ала анхара, уаҵәтәи азымхәыцра, ахацәа ршовинизм, аҭаацәарақәа рматриархалтә еилазаара, афатализм, абарҭқәа зегьы ауаажәларра аҟны иӷарӡаз ирылаҽны иҟан. Убри анаҩсгьы аӷарцәа азанааҭеидгылақәа, аполитикатә партиақәа, аекономикатә усура уҳәа рхы рыламырхәра, насгьы илаҟәӡоу ауаажәларратә еилазаараны рыҟалара дара рмаргиналтә ҭагылазаашьа еиҳагьы иаруадаҩуан.
Лиуис ас еиԥш игәаанагаразы, аӷарцәа рҭагылазаашьа ауадаҩра дара рхаҭақәа иахьырхараиҵоз азы жәаҳәарада акритика ӷәӷәа изыруан. Аха ус шакәызгьы, Лиуис игәаанагарала, аӷарра акультура, аӷарра ацәцара иаҿагылон, уи иԥхьаӡон аӷарцәа ркультура ацәхьаҵра рыԥсҭазаара шеиӷьнатәуа.
Аӡәырҩы аспециалистцәа, асоциалтә еиқәыршәара ахырхарҭаҟны аус зуаз, даара иџьаршьон аӷарцәа ирыдыргалоз ацхыраара адкылашьа иахьақәымшәоз. Даҽа џьоукы ргәаанагарала, асоциалтә цхыраагӡақәа аӷарцәа рыԥсҭазаара аиӷьтәра иацхраауам ҳәа рыԥхьаӡон. Уимоу, ас еиԥш ацхыраара ишьақәнарӷәӷәоит status quo ҳәа агәаанагара рыман, асоциалтә усзуҩцәа рнапы злаку аӷарцәа ирзоурыжьуа аԥарақәа асоциалтә хылаԥшра рыҭара ауп ҳәа рыԥхьаӡон, убри аан аҭагылазаашьа аиӷьтәра акәымкәа.
Аилазаарақәа, иӷарӡаз араионқәа рҟны аԥсҭазаара аиӷьтәразы иаԥырҵоз апроектқәа иџьбараз акритика рызун, избанзар урҭ хыхь-хыхь иҩыз, иҭҵаамыз проектқәан. Аӷарра акультура атермин акыр акритика шазузгьы, уи даара анырра ҟанаҵеит асоциалтәи аԥсихологиатәи цхыраара аҟаҵаразы амеханизмқәа раԥҵара аҟны. Аӡәырҩы асоциалтә усзуҩцәа русура аҟны ирықәшәон хаз игоу ауаа, аҭаацәарақәа, аилазаарақәа, урҭ зегьы Лиуис итеориа шьақәдырӷәӷәон дара рдунеихәаԥшышьа ала.
Царҭа змам аӷарра
Миллиардла ауаа зланхо аӷарреи арыцҳахәхареи ари XXI ашәышықәсазтәи уаажәларратә проблема дуны иаанхоит. 1992 шықәса рзы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа Хада аӡбамҭа ала ишьақәырӷәӷәан аӷарра аԥыхра, уи иаҿагыланы ақәԥаразы Жәларбжьаратәи амш, иара 1993 шықәса раахыс жьҭаарамза 17 рзы есышықәса иазгәарҭоит.
Ари арыцхә алхра машәыршақә иҟамлеит. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа Хада ари арыцхә алнахаанӡа хәышықәса уи аԥхьа, 1987 шықәса жьҭаарамза 17 рзы, Париж, Брокадеро адәаҟны имҩаԥысит ауаа рзинқәа рыхьчареи, аӷарра аԥыхреи ирызкыз амитинг, уи шә-нызқьҩык рҟынӡа ауаа еизнагеит. Амитинг ду иалахәыз иазгәарҭон миллионла ауаа рӷарра уи рзин еилагара шакәу. Зегь раԥхьаӡа иргыланы уи ззырхаз адунеи ахԥатәии аԥшьбатәии атәылақәа рахь иаҵанакуа шракәу — урҭ зекономика акыр илаҟәу атәылақәа роуп.
Еиуеиԥшым ашықәсқәа рзы аӷарра аҩаӡара
Анаука — техникатә прогресс даара аҿиара шамоугьы, ҳаамҭазы адунеи аҿы иҟоу аиҟарамра иазымҳауазар иагхом. Ас еиԥш аҭагылазаашьа ыҟоуп адунеи атәылақәа зегьы рҟны, аҿиара бзиа змоугьы уахь иналаҵаны.
Даҽакала иуҳәозар, иӷарыз еиҳагьы иӷархеит, амал змаз рмал иацлеит. 2016 шықәса рзы иҟаҵаз аҭҵаарақәа инарықәыршәаны, адунеи аҟны зегь реиҳа амал змоу 62-ҩык ауаа убри аҟара амал рыман, зегь реиҳа иӷарыз х-миллионки фышә нызқьҩык ауаа, мамзаргьы адгьыл аҟны иӷару рыбжаҩык иааизакны ирымаз амал аҟара шьақәнаргылон.
2010 шықәса инаркны — 2016 шықәсанӡа аамҭа иалагӡаны х-миллионки фышә нызқьҩык аӷарцәа ироуаз аԥара триллион доллар рҟынӡа еиҵахеит. Убри аан зыӡбахә ҳәоу 62-ҩык амалуаа рактивқәа ҩынтәны еизҳаит, уи ишьақәнаргылеит 1,76 трлн. америкатәи адоллар.
Амультимиллионерцәа идырҳаз амал зыхҭнырҵара анырзымдыруа аамҭазы, миллиардла ауаа адунеи зегьы аҟны имлагоит, рӷарра изаҵыҵуам. Адунеи аҟны афатә апроблема даара иҵарны иқәгылоуп. Амлакра — ари иацтәи мшым, ари иахьатәи рыцҳара дууп. Амлакра иахҟьаны иахьа уажәраанӡагьы ауаа ԥсуеит, урҭ рыбжьара иҟоуп имаҷымкәан ахәыҷқәа.
Есыҽны ҳаамҭазтәи адунеи аҟны имлаго рхыԥхьаӡара миллионҩык рҟынӡа инаӡоит. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иҟанаҵаз ажәахә инақәыршәаны, 852 миллионҩык ауаа иахьа адунеизегьы аҟны имлагоит. 1,2 миллиардҩык ауаа, ари адунеи ауааԥсыра рхыԥхьаӡара аҟынтә ахәбатәи ахәҭа шьақәнаргылоит, мышкы долларк ҳәа инхоит. Адунеи аҟны 54 % ахәыҷқәа рыԥсра зыхҟьо амлакра ауп.
Ас еиԥш алкаақәа ҟанаҵеит Адунеизегьтәи агәабзиарахьчаратә еиҿкаара. Амлакра амзыз хадақәа ауаа ирызхо аԥара ахьырмоуа ауп, ахԥатәии аԥшьбатәии адунеи атәылақәа рахь иаҵанакуа ауаа аԥара рымамзаара анаҩсгьы, иахьынхо аԥсабаратә ҭагылазаашьақәагьы ҽеим, уи иахҟьаны дара ақыҭанхамҩа рнапы рзалакуам, аарҩара, аԥслымӡ, арра — политикатә конфликтқәа уҳәа аҿиара рырҭом.
Адунеи аҟны зегь реиҳа амлакра ахьыҟоу ҭыԥуп Атропикатә Африка. Ари арегион амлакра аепицентр ауп ҳәа азуҳәар ҟалоит, ара ес-ҽны имлашьуа рхыԥхьаӡара иацымлозар иагхом. Уи зыдҳәалоу еиҳаракгьы ауаарацәа ахьиуа ауп.
Зегь реиҳа ауаа ахьиуа адунеи аҭыԥқәа рахь иаҵанакуеит — Нигериа, Мали, Буркина-Фасо, Либериа, Сиерра - Леоне, Уганда, Адемократиатә Республика Конго уҳәа егьырҭ Африкатәи аҳәынҭқаррақәа. Арҭ атәылақәа рҟны аекономикатә ҭагылазаашьа аҿиара амам, насгьы аарҩара иахҟьаны ауаа аԥсреи анхареи ирыбжьагылоуп.
Аха, Африка мацара акәым ауаа ахьымлаго. Миллионла ауаа млашьуеит Непал, Бангладеш, Индиа, Индонезиа, Пакистан. Арагьы ауаарацәа ииуеит, аӷарра аҭыԥ ду шамоугьы. Индиа акәзар, регионалтә тәыланы, насгьы економикатә ҿиарала ишхәыдамгьы, имлашьуа рпроблема аӡбара алшом. Уи зыхҟьо ауааԥсыра рырацәара, аусурҭа ҭыԥқәа рыҟамзаара, аҵарадырра алаҟәра роуп.
Латинтәи Америка акәзар, ара аҭагылазаашьа маҷк еиӷьзаргьы, амлакра аҭыԥ амоуп. Амлакра алыркаауеит Боливиа, Перу, Гондурас, Гватемала уҳәа рҟны. Карибтәи амшын аҟны «Амлакра адгьылбжьаха» ҳәа иашьҭоуп Гаити. Европеи Аҩадатәи Америкеи рҟны акәзар, ари апроблема шыҟоугьы, егьырҭ адунеи атәылақәа ирыҿурԥшуазар, усҵәҟьа иҵарны иқәгылам. Ара имлашьуа аҩны змами ҭынха дызмами роуп. Асоветтә Еидгыла иалаз атәылақәа ртәы ҳҳәозар, амлакра азҵаара ықәгылоуп Абжьаратәи Азиа атәылақәа рҟны — Узбекисҭан, Таџьикисҭан, Кыргызсҭан. Иара убасгьы ари азҵаара ықәгылоуп Урыстәылагьы, арагьы заагарҭа маҷу ауаа рахьтә амамзаара зныруа маҷҩым.
Даара рҭагылазааша бзиам ахымхәацәа, атәанчаҩцәа, аҭаацәара дуқәа, урҭ зынӡа имлашьуа иҟамзаргьы, раагарҭақәа даара имаҷуп.
Европа тәылақәак рҟны акәзар, иахьатәи амҭазы абанк аҟны аԥара ззалам ауаҩы дӷаруп ҳәа дрыԥхьаӡо иалагахьеит. Даҽа ганкахьала уахәаԥшуазар, Урыстәылатәи Афедерациа аҟны иӷаруп ҳәа иԥхьаӡоуп анхаразы имаҷӡоу аагарҭа змоу ауаа, уи шаҟа ыҟоу аҳәынҭқарра ишьақәнаргылоит.
Аӷарра иаҿагыланы ақәԥара
Ари апроблема аӡбаразы иҟоуп еиҿагыло ҩ - азнеишьак.
Актәи азнеишьа еиҳа аларҵәара амоуп. Уи иӷару ауаа ԥарала ацхыраара рыҭара, аԥара рызшәара ауп. Ари зегь реиҳа имариоу знеишьоуп, аха апроблема ахаҭа азыӡбом, аҭагылазаашьагьы еиӷьнатәуам. Аҳәынҭқаррақәа, иара убасгьы, ахныҟәгага змам ауаа рзы рдырра аизырҳаразы, азанааҭ роуразы аусқәа еиҿыркаауеит, аха азанааҭ змоу ауаҩы усурҭа ҭыԥла иеиқәыршәара ус имариам, дара аусурҭа аҭыԥқәа рыҟамзаара иахҟьаны, мамзаргьы аусура азы алшара аҟамзаара иахҟьаны.
Абасала, актәи азнеишьа аҟны, даҽакала иуҳәозар, аҳәынҭқарра амалуаа ашәахтәқәа рықәнаҵоит аӷарцәа рыцхырааразы, мамзаргы асоциалтә программақәа аԥнаҵоит. Аҩбатәи азнеишьа аҳәынҭарра аекономика аҽаламгалара аидеиа ауп шьаҭас иамоу.
Ари атеориа адгылаҩцәа ргәаанагара ала, аҳәынҭқарра иӷару ауаа рыԥсҭазааратә позициа ашьҭыхра иашьҭазар ауп. Уи анаҩсгьы амалуаа рмазара аекономика ашьҭыхра иаларгалалар ауп, уи иабзоураны ицәырҵуеит аусурҭа ҭыԥқәа, уи иагьалнаршоит аӷарцәа рыпроблема аӡбара аҳәынҭқарра аламырхәӡакәан. Ас еиԥш азнеишьа аларҵәара лҽазылшәеит 1970—1980-тәи ашықәсқәа рзы Британиа Ду анапхгара рхада Маргарет Тетчер.
Алитература
Бедность // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
Бедность // Демографическая энциклопедия / Редкол.: Ткаченко А. А., Аношкин А. В., Денисенко М. Б. и др. — М.: Издательство «Энциклопедия», 2013. — 994 с.
Вавилина Н. Д., «Бедность в России как социальное явление и социальная проблема», Рос. акад. гос. службы при Президенте Рос. Федерации, Сиб. акад. гос. службы. Новосибирск, СибАГС, 2000 — с. 510.
Вавилина Н. Д., «Бедность в России как социальное явление и социальная проблема : Социологические аспекты» онлаин, автореферат дис. ... доктора социологических наук : 22.00.04. М. Российская академия государственной службы при Президенте Российской Федерации. 2000 — с. 45.
Мальтус Т. Р.. «Опыт закона о народонаселении».
бызшәақәа инхаз
Foster, James, J. Greer and Eric Thorbecke. «A class of decomposable poverty measures», — Econometrica. 1984. — 52(3). — рр. 761—765.
Азхьарԥшқәа
Аекономика |
26997 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%91%D0%A1%D0%95 | ОБСЕ | ОБСЕ ( , ) — Европа Ашәарҭадареи аусеицуреи рзы аиҿкаара. Адунеи аҟны зегь реиҳа идуу регионалтә еиҿкаароуп, иара ашәарҭадара азҵаарақәа анапы алакуп. ОБСЕ еиднакылоит 57 тәыла, Аҩадатәи Америкеи, Европеи, Агәҭатәи Азиеи рҟны иҟоу.
Европа Ашәарҭадареи аусеицуреи рзы аиҿкаара (ОБСЕ) еиҿкаан нанҳәамза акы, 1975 шықәса рзы Финлиандиа, Хельсинки ақалақь аҟны, уи 35 ҳәынҭқарра рхадацәа алахәын уи аҽны рнапы аҵарҩит Европа ашәарҭадареи аусеицуреи рзы Аилатәара Ахыркәшаратә акт.
Аҭоурых
«Европа Ашәарҭадареи аусеицуреи рзы аиҿкаара» аԥҵан еснагь аус зуа жәларбжьаратәи афорум европатәи аҳәынҭқаррақәа рхаҭарнакцәа зегьы злахәу (Албаниеи Андорреи уахь иаламҵакәа), иара убасгьы Еиду Америкатәи Аштатқәеи Канадеи рыбзоурала, уи ахықәкы хада Европа арратә еиҿагыларақәеи ашәарҭадара арӷәӷәареи роуп.
Аиҿкаара аԥҵаразы аилатәара х-етапкны имҩаԥысуан
1. Ԥхынгәымза 3 инаркны 7-нӡа – Хельсинки – Адәныҟатәи аусқәа рминистрцәа реилатәара;
2. Цәыббрамза 18, 1973 шықәса – ԥхынгәымза 21, 1975 шықәса – Женева – Ахыркәшаратә акт атекст аиқәыршаҳаҭра, арҽеирақәеи ажәалагалақәеи рыдгалара;
3. Ԥхынгәымза 30 – нанҳәамза 1, 1975 шықәса Финлиандиа аҳҭнықалақь Хельсинки аҟны 35 ҳәынҭқарра – ашьаҭаркыҩцәа рнапы аҵарҩит Европа Ашәарҭадареи аусеицуреи рзы аиҿкаара Ахыркәшаратә акт (Хельсинктәи аиқәышаҳаҭра).
Аиҿкаара аԥҵара аҭоурых
Европа Ашәарҭадареи аусеицуреи рзы аиҿкаара (ОБСЕ) еиҿкаан нанҳәамза акы, 1975 шықәса рзы Финлиандиа, Хельсинки ақалақь аҟны. Уа 35 ҳәынҭқарра рхадацәа рнапы аҵарҩит Европа ашәарҭадареи аусеицуреи рзы Аилатәара Ахыркәшаратә акт. Аҳәынҭқаррақәа рхаҭарнакцәа реизара иаку жәларбжьаратәи аполитика арегион аҟны ааԥхьара азыҟаҵара шьақәзыргыло раԥхьаӡа акәны иҳәан, уи аидеиа Бухарест 1966 шықәса рзы, ОВД аблок иалоу европатәи атәылақәа рсоциалисттә лагер ахаҭарнакцәа рыбжьара. Аамҭак анаҩс ари ажәалагала адгылара арҭеит Франциеи егьырҭ мраҭашәаратәи аҳәынҭқаррақәеи. Аха зегь реиҳа ари аус аҟны апозициа ӷәӷәан Финлиандиа. Ари атәыла ауп ажәалагала ҟазҵаз ас еиԥш аиԥыларақәа, иара аҳҭнықалақь Хельсинки амҩаԥгаразы.
Заанаҵтәи аконсультациатә етап мҩаԥысуан абҵарамза 1972 шықәса инаркны, ԥхынгәымза 1973 шықәсанӡа. Аицәажәара мҩаԥыргон 33 европатәи ҳәынҭқарра рҟынтә аделегатцәа, иара убасгьы Канадеи Еиду Америкатәи Аштатқәеи рхаҭарнакцәа. Ари аетап аҟны иаку абжьгарақәа анаҩстәи аусеицура алкаара иазкын, ишьақәыргылан арегламенти, аиҿцәажәарақәа рымҩаԥгаразы амшхәаԥштә азҵаарақәа. Раԥхьатәи аиԥылара мҩаԥысит ԥхынгәымза, 1973 шықәса рзы. Ари арыцхә инаркны Европа Ашәарҭадареи аусеицуреи рзы аиҿкаара (ОБСЕ) аусуразы аҳасабрбақәа рыҟаҵара азгәаҭан. Ари аетап аҟны аилацәажәара иалахәын Албаниеи Аҩадатәи Америка аҳәынҭқаррақәа ҩбеи рнаҩсгьы, европатәи аҳәынҭқаррақәа рыдәныҟатәи аусқәа рминистрцәа зегьы. Иԥшаан ихадароу азҵаарақәа рзын еицырзеиԥшу адыррақәа, уи аныԥшит «Ахыркәшаратә абжьгарақәа» рҟны. Аҩбатәи аетап аҟны, уи Женева имҩаԥысуан цәыббрамза 1973 шықәса инаркны ԥхынгәымза 1975 шықәсанӡа, аиҿцәажәарақәа мҩаԥызгоз атәылақәа ишьақәдырӷәӷәон иаку аусеицуразы еиҳа ихадоу ахәҭақәа, уи иахьынӡауа ала, алахәцәа зегьы ринтересқәа ирықәшәон, насгьы аимак-аиҿак цәырызгоз азҵаарақәа рыла еиқәышаҳаҭхартә аҭагылазаашьа аԥнаҵон.
Ахыркәшаратә акт анапаҵаҩра мҩаԥысуан ԥхынгәымза анҵәамҭеи нанҳәамза алагамҭеи рзы 1975 шықәса рзы Хельсинки. Уи аус рхы аладырхәт аиқәышаҳаҭра зыбжьазҵоз 35 тәыла реиҳабыра анапхгара. Алкаатә еиқәышаҳаҭра аофициалтә хьӡы аман «Европа ашәарҭадареи аусеицуреи рзы Аилатәара Ахыркәшаратә акт» () ҳәа, иофициалтәымкәа ари аиқәышаҳаҭра «Хельсинсктәи аиқәышаҳаҭра» ҳәа иашьҭан.
Хельсинктәи аиқәышаҳаҭра ахәҭа хадақәа
Хельсинктәи аиқәышаҳаҭра ахәҭа хадақәа ахыркәшаратә документқәа рҟны официалла иарбан Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра алҵшәақәа. Ара, иара убасгьы, жәларбжьаратәи азинтә еизыҟазаашьақәа апринцип хадақәа жәаба арбан. Урҭ рыбжьара иалкаатәуп европатәи атәылақәа ишьақәгылоу рҳәаақәа рыхмырбгалаеи, ахаламырхәреи апринцип, аҳәынҭқаррақәа реиҟарара, ауаҩы ихақәиҭрақәа рахьтә ихадоу ашьаҭақәа, амилаҭ ахатәы лахьынҵа аӡбаразы амилаҭқәа рзинқәа. Уи анаҩсангьы, аиқәышаҳаҭрақәа аус рыдулан акультуратә, арра-политикатә, азинтә, агәыҳалалратә хырхарҭақәа рыла реизыҟазаашьақәа. Абри инаркны Европа ашәарҭадареи аусеицуреи рзы Ахеилак лассы-лассы еиқәшәо иалагеит. Аиԥыларақәа мҩаԥысуан Белград (1977–1978 шш.), Мадрид (1980–1983 шш.), Стокгольм (1984 ш.), иара убасгьы Вена (1986 ш.). Зегь реиҳа иалкаатәу еилацәажәарахеит Париж цәыббрамза 1990 шықәса рзы имҩаԥгаз, уи рхы аладырхәт атәылақәа-алахәылацәа рнапхгара ҳаракы. Ари аилацәажәара аҟны ауп иахьрыдыркылаз еицырдыруа Парижтәи ахартиа, уи иабзоурахеит ихьшәашәаз аибашьра ахыркәшара, анапы аҵаҩын бџьарла аиқәыршәаразы аиқәышаҳаҭра, иара убасгьы адокумент аҟны ибжьаҩын ихадараз, анаҩстәи аконсультациақәа рзы аиҿкааратә зҵаарақәа.
1991 шықәса рзы Москва имҩаԥысыз аилацәажәараҿы ирыдыркылеит ауаҩы изинқәа рзы аҳәынҭқарра аҩныҵҟатәи азакәанқәа хазырҭәаауа ақәҵара. 1992 шықәса рзы Хельсинки имҩаԥысыз аилатәараҿы СБСЕ аусура аформат ԥсахын. Уаанӡа иара аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа рнапхгаҩцәа еиқәшәаны иахьцәажәоз форумызҭгьы, уи ари аамҭа инаркны еснагь аус зуа еиҿкаараны аҟалара иалагеит.
Иара убри ашықәс азы Стокгольм имҩаԥгаз аилацәажәараҿы иалагалан даҽа ҭыԥкгьы СБСЕ амаӡаныҟәгаҩ хада. 1993 шықәсазтәи аиԥылараҿы, уи Рим имҩаԥысит, Иааицмырҟаӡакәа есқьынагь аус зуа ахеилак аԥҵаразы аиқәышаҳаҭра рыдыркылеит, уахь атәылақәа-алахәылацәа ахаҭарнакра аарԥшразы рделегатцәа нарышьҭуан. Убри ала СБСЕ еснагь аус зуа еиҿкаарак аҳасаб ала ашьақәгылара иалагеит. Ахьӡи ауси форматк ахь акылгаразы, 1994 шықәса рзы Будапешт аӡбамҭа рыдыркылеит, СБСЕ ахьӡ аԥсахразы, уи Европа ашәарҭадареи аусеицуреи рзы Аиҿкаара ҳәа иԥсахын (ОБСЕ). Ари ақәҵара амчра аиуит 1995 шықәса рзы.
Абарҭқәа рышьҭахь, даара акрызҵазкуаз Европа ашәарҭадареи аусеицуреи рзы Аиҿкаара (ОБСЕ) аделегатцәа реиԥыларақәа мҩаԥысуан Лиссабон (1996 ш.), Копенгаген (1997 ш.), Осло (1998 ш.), Сҭампыл (1999 ш.), Вена (2000 ш.), Бухарест (2001 ш.), Лиссабон (2002 ш.), Маастрихт (2003 ш.), Софиа (2004 ш.), Лиублин (2005 ш.), Асҭана (2010 ш.). Арҭ афорумқәа рҟны ирылацәажәан арегионалтә шәарҭадара, атерроризм, асепаратизм, ауаҩы изинқәа рзы иҟоу ауадаҩрақәа уҳәа реиԥш иҟоу азҵаарақәа. Иазгәаҭатәуп, 2003 шықәса раахыс Урыстәыла Европа ашәарҭадареи аусеицуреи рзы Аиҿкаара (ОБСЕ) акыр апозициа ӷәӷәа шааннакылаз, уи апозициа акыр атәылақәа-алахәылацәа реиҳарак рпозициа зынӡа еиԥшымызт. Абри иахҟьаны иаку азҵаарақәа акыр аԥыхын. Аамҭаказы иҟан убас еиԥш ацәажәарақәагьы, Урыстәылатәи Афедерациа Европа ашәарҭадареи аусеицуреи рзы Аиҿкаара (ОБСЕ) иалҵыр ҟалоит ҳәа.
Европа ашәарҭадареи аусеицуреи рзы Аиҿкаара (ОБСЕ) аҳасабтәқәеи ахықәкқәеи
Европа ашәарҭадареи аусеицуреи рзы Аиҿкаара (ОБСЕ) ахықәкы хадақәа иреиуоуп Европа иахьаҵанакуа аҭышәынтәалареи аҭынчреи рышьақәыргылара. Ари аҳасабтә анагӡаразы аиҿкаара активла аҳәынҭқаррақәеи, аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәеи рыҩныҵҟа аҭыԥ зауа аимак-аиҿакқәа рҭышәныртәалара активла иалахәуп, иара убасгьы хылаԥшра анаҭоит абџьар аларҵәара, адипломатиатә усмҩаԥгатәқәа нанагӡоит апрофилактикатә ҟазшьа змоу, еиуеиԥшым аҭыӡшәақәа раԥырҟәҟәааразы. Аиҿкаара арегион аҟны аекономикатә ҭагылазаашьеи аекологиеи ирышьклаԥшуеит, насгьы Европа атәылақәа рҟны ауаҩы изинқәа рыхьчара хылаԥшра анаҭоит. Европа ашәарҭадареи аусеицуреи рзы Аиҿкаара (ОБСЕ) аусура азынархоуп атәылақәа-алахәылацәа рҟны алхрақәа рымҩаԥгара амониторинг рзура, уи азын алхрақәа ахьымҩаԥысуа атәылақәа рахь анаԥшыҩцәа дәықәнаҵоит. Аиҿкаара адемократиатә институтқәа рыҿиара иалкаан аус аднаулоит.
Европа ашәарҭадареи аусеицуреи рзы Аиҿкаара (ОБСЕ) иалоу аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа зегьы иаку, зегьы ирзеиԥшу астатус рымоуп, аӡбамҭақәагьы рыдыркылоит аконсенсус шьаҭас иҟаҵаны. Дара рзын ихадарам аиуристтә ҟазшьа аныҟәгара, аха акыр аполитикатә ҵак ду рымоуп.
Аиҿкаара аштат иалоуп: аиҿкаара анапхгараҭаратә органқәа рҟны 370-ҩык ауаа, иара убасгьы 3500-ҩык инарзынаԥшуа аусзуҩцәа адәнытәи миссиақәа рҟны аус руеит.
Аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа
Атәылақәа-алахәылацәа рахьтә аиҿкаара аҟны еиҳарак аҭыԥқәа змоу Европа атәылақәа роуп. Иааизакны ОБСЕ иалоу атәылақәа-алахәылацәа 57 ыҟоуп. Европа анаҩс ари аиҿкаара иалахәуп ҩ- ҳәынҭқаррак Аҩадатәи Америка аҟнытә (Канадеи Еиду Америкатәи Аштатқәеи), иара убасгьы азиатәи атәылақәа жәпакы (Монголиа, Узбекисҭан, Таџьикисҭан, Туркментәыла уҳәа егь.). Аха алахәыла истатус – ари ак акәӡам аиҿкаараҿы иҟоу. Аусеицуразы партниорцәас иԥхьаӡоуп Афганистан, Тунис, Марокко, Израиль уҳәа акыр аҳәынҭқаррақәа.
Анапхгара
Ахантәаҩыс иҟоу (; уи ахантәаҩыс иалырхуа, атәыла- ахантәаҩыс иҟоу Адәныҟатәи аусқәа рминистр иоуп) – напхгара аиҭоит ОБСЕ аусура. Насгьы акоординациа азиуеит аусбарҭақәа русуреи ОБСЕ аинститутқәеи. Аиҿкаара адгылара мҩаԥигоит, хылаԥшра аиҭоит, акризистә ҭагылазаашьа аҟны аконфликтқәа рыӡбара дацхраауеит.
2010 шықәса рзы ОБСЕ ахантәаҩыс дыҟан Ҟазахсҭан ахаҭарнак, 2011 шықәса рзы – Литва Адәныҟатәи аусқәа рминистр Аудрониус Ажубалис. 2012 шықәса рзы ОБСЕ анапхгараҭара Ирландиа ашҟа ииасит, 2013 шықәса рзы ОБСЕ анапхгараҭара Украина ашҟа ииасит. 2014 шықәса рзы ОБСЕ ахантәаҩыс иалхын Швеицариа. Афедеративтә Республика Германиа адәныҟатәи аусқәа рминистр Франк-Вальтер Штаимаиер ОБСЕ дахагылеит 2016 шықәса рзы. 2017 шықәса рзы – Австриа Адәныҟатәи аусқәа рминистр Себастиан Курц. 2018 шықәса рзы ОБСЕ анапхгараҭара Италиаҟа ииасит. ОБСЕ ахантәаҩыс дҟалеит Италиа Адәныҟатәи аусқәа рминистр Анџьелино Алфано, рашәарамза нахыс уи диԥсахит Енцо Моаверо-Миланези.
Амаӡаныҟәгаҩ хада
Амаӡаныҟәгаҩ хада - Амаӡаныҟәгарҭа дахагылоуп. Иара аминистрцәа Рхеилак ауп амаҵура дахазыргыло, ҿҳәарас хышықәса аҭаны:
Вильгельм Хиоинк (1993–1996 шш.)
Джанкарло Арагона (1996–1999 шш.)
Иан Кубиш (1999–2005 шш.)
Марк Перрен де Бришамбо (2005–2011 шш.)
Ламберто Заниер (2011–2017 шш.)
Томас Гремингер
ОБСЕ аилазаара
Аиҿкаара аорган хадақәа иреиуоуп:
Асаммит – аамҭа-аамҭалатәи еиԥылароуп, аҳәынҭқаррақәа рхадацәеи ОБСЕ атәылақәа рнапхгареи злахәу;
Адәныҟатәи аусқәа рминистрцәа рхеилак – ОБСЕ аҳәынҭқаррақәа- алахәылацәа рыдәныҟатәи аусқәа рминистрцәа есышықәсатәи реиԥыларақәа роуп;
Еснагьтәи ахеилак, ахантәаҩы инапхгарала шықәсык аҩныҵҟа имҩаԥысуа (англ бызшәа Chairperson-in-Office, CiO), аполитикатә консультациақәеи аӡбамҭақәа рыдкылареи ирзынархоуп;
Ашәарҭадара ахырхарҭа аҟны аусеицуразы афорум – Вена есымчыбжьа имҩаԥысуа еиԥылароуп МБД-еи, насгьы абџьараларҵәара хылаԥшра аҭареи азҵаарақәа ирылацәажәоит;
Амилаҭ маҷқәа русқәа рзы Иреиҳаӡоу акомиссар;
Адемократиатә институтқәеи ауаҩы изинқәеи рзы ОБСЕ абиуро;
ОБСЕ Апарламенттә ассамблеиа;
Амассатә информациа ахархәагақәа рхақәиҭра азҵаарақәа рзы ахаҭарнак – амассатә информациатә хархәагақәа рҟны аҭагылазаашьа аҿиашьа дахылаԥшуеит ОБСЕ иаҵанакуа 56 ҳәынҭқарра-лахәыла рҟны.
ОБСЕ аофициалтә бызшәақәа
Европа ашәарҭадареи аусеицуреи рзы Аиҿкаара аҿы ахархәара змоу официалтә бызшәақәоуп: англыз бызшәа, аиспан бызшәа, аиталиан бызшәа, анемец бызшәа, аурыс бызшәа, афранцыз бызшәа.
ОБСЕ абиуџьет
ОБСЕ еизаку абиуџьет ҩ-хәҭакны ишоит: амаӡаныҟәгарҭеи аинституқәеи рбиуџьети адәнытәи операциақәа рбиуџьети ҳәа. 2013 шықәса рзы аиҿкаара абиуџьет ишьақәнаргылеит 145 миллион евро.
Апарламенттә ассамблеиа
ОБСЕ Апарламенттә ассамблеиа иалоуп атәылақәа зегьы рхаҭарнакцәа. Ари аилазаара аԥҵан 1992 шықәса рзы апарламентбжьаратә еиҿкаараны. Уи аилазаараҿы иҟоуп 300-ҩык адепутатцәа, урҭ уахь иназышьҭуа атәылақәа-алахәылацәа роуп. Ари аусбарҭа аштаб-квартира Копенгаген иҟоуп. Апарламенттә ассамблеиа ахадараҿ иҟоуп ахантәаҩи амаӡаныҟәгаҩ хадеи. ПАСЕ аҳәаақәа ирҭагӡаны аус руеит иааиԥмырҟьаӡакәа аус зуа ҷыдалатәи акомитетқәа хԥа.
ОБСЕ аҵакы Акыр агхақәа амазаргьы, ОБСЕ аҵакы мыцхә иҳаракны ашьара залыршахом. Ари аиҿкаара дууп, уи атәылақәа-алахәылацәа аимак- аиҿак зцу азҵаарақәа рзы аӡбамҭақәа рыԥшаар ахьрылшо, иалкаау проблемак азы ӡбамҭак адкылара ахьрылшо еиҿкаароуп. Убри анаҩсангьы, аиҿкаара акыр аџьабаа аднабалоит европатәи атәылақәеи адемократиатә еилазаарақәеи рҟны ауаҩы изинқәа рыхьчарагьы.
Азхьарԥшқәа
Европа
Адунеижәларбжьаратә организациақәа
Вена
1973 шықәсазы ицәырҵит |
27013 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81 | Аетнос | Аетнос ( — ажәлар) – ари обиективла, мамзаргьы субиективла еицырзеиԥшу аҟазшьақәа рыла еибарку ауаа ргәыԥ ауп. Аетнологиа еиуеиԥшым ахырхарҭақәа ирыҵаркуеит ахылҵшьҭра, абызшәа, акультура, анхарҭа аҵакырадгьыл, ахдырра уҳәа реиԥш иҟоу аилкаарақәа.
Аетнос атеориеи аконцепциеи
Ҭоурыхла раԥхьатәи ауаа рсоциалтә еилазаараны иҟан шьала-дала еизааигәаз аилазаарақәа – аклан, ажәлантә. Урҭ араса излеиԥшымыз – дара аҿиара змаз, хаҿсахьала еиԥшыз абиологиатә ҷыдарақәа змаз ауаа ракәын (ацәеижьы аԥшшәы, ахцәы, ахаҿсахьа, аҟазшьа уҳәа). Есҽнытәи аибабара, аиҿцаара, ақьабзқәа, рдунеихәаԥшышьа, рынцәахаҵарақәа уҳәа ирыбзоураны ауаа рҽеидыркылон. Урҭ рыԥсҭазаараҿы ароль ду нанагӡон, дара зхылҵыз аӡә иакәны ахьырыԥхьаӡоз, насгьы аԥсабара амчрақәа иахьреихырхәоз. Ас еиԥш ахәыцрақәа ауаа реидкылара анаҩсгьы, аижәлантәқәеи акланқәеи арӷәӷәон, аколлективтә хдырра шьақәнаргылон. Ажәлақәеи акланқәеи реилаӡҩара анымҩаԥысуаз, урҭ рышьақәгылара азы фактор хадақәаны иҟалон аҭоурых – географиатә хылҵшьҭратә зеиԥшзаара, аԥсабаратә зеиԥшзаара, ақьабзтә зеиԥшзаара. Акланқәеи ажәлантәқәеи реиҿцаара иабзоураны имшьҭраны ианеидылалак, ишьақәгылон ақьабз ҿыцқәа, азхаҵарақәа, аҟазшьақәа, ицәырҵуан ирзеиԥшу абызшәа.
Абарҭқәа рылагьы ишьақәырӷәӷәахон ас еиԥш аилазаарақәа рзы иҷыдаҟазшьоу акультура. Даҽакала иуҳәозар, араса еиԥшымкәа аетнос аҽаԥсахлар алшоит, избанзар аетникатә гәыԥқәа акультура аҿиара иадҳәалоуп, иалкаау аетапқәа символра рзыруеит. Аимшьҭрақәа ракәзар, урҭ иалкаау ҵакырадгьылк иадҳәалоуп, ирыхьчоит, аҩныҵҟатәи аиҿкаара рымоуп. Адгьылқәаарыхреи арахәааӡареи ианалага инаркны ишьақәгылоит иалкаау анхамҩатә еиҿкаарагьы. Арҭқәа зегьы аетникатә зеиԥшзаара арҿиаразы агәызҭаҵарас иҟалон. Аимшьҭрақәа реилалара иҿыцу азеиԥшзаара шьақәнаргылон – ажәларқәа ҳәа ззырҳәо, уи символра азнауан еиҳа зкультура ҳараку аилазаара ацәырҵра. Ари аматериалтә культурахьгьы иаҵанакуеит (амыругақәа, амаҭәа, анхарҭа), адоуҳатә ахьгьы (ақьабзқәа, амифқәа, анормақәа, азхаҵарақәа, жәлар рҟазара), даҽакала иуҳәозар, уи ишьақәнаргылоит афольклортә культура.
Аетнологцәа рыбжьара аетноси аетносреи рзы иаку еилкаарак ыҟам, убри инамаданы иалыркаауеит еиҳа иаларҵәоу атеориақәеи аконцепциақәеи:
Примордиализм – ари аилыркаара иаанаго ауаҩы иетникатә дҳәалазаара ала аԥсабара, мамзаргьы аилазаара аҟны зхатәы шьаҭа змоу иоуп;
Аетнос адуалисттә теориа – ари аконцепциа аетносқәа рыҟазаара ҩ-ҵакыкны иахәаԥшуеит. Ари аконцепциа Ҩ. В. Бромлеи зхадараҿы дыҟаз АН СССР аетнографиа аинститут аусзуҩцәа иаԥырҵаз ауп;
Асоциобиологиатә хырхарҭа – ари ахырхарҭа иазгәанаҭо аетносра аҟазаара, уи ауаҩы ибиологиатә хаҭарала ашьақәыргылара ауп. Аетникатә адҳәалазаара примордиалтәуп, уи даҽакала иуҳәозар, ауаа аханатә ирҟазшьан;
Аконструктивизм – ари атеориа ала уахәаԥшуазар – иԥсабаратәымкәа иҟалаз шьақәгылароуп, даҽакала иуҳәозар, ауаа хықәкыла русура иарҿиаз акоуп;
Аинструментализм – ари аконцепциа ала аетносра – мыругоуп, уи ала ауаа рхықәкқәа ирызнеиуеит. Аинструментализм ахырхарҭаҟны иалыркаауеит – аелитартә инструментализми аекономикатә инструментализми.
Изакәызеи аетникатә дҳәалазаара?
Аетнос – ари асоциалтә гәыԥк иаҵанакуа рҭагылазаашьа ауп, дара ирымоуп амилаҭтәи акультуратәи традициақәа. Ари аилыркаара концепциоуп; аетникатә гәыԥқәа инарҭбаау, мамзаргьы иркьаҿу аҵакы рыҭаны аилыркаара ауҭар алшоит. Иаҳҳәозар, ари аилыркаара убас еиԥш иҭбаазар ауеит, «Америка иашьагәыҭу» («коренные американцы») реиԥш, мамзаргьы «чероки» ҳәа изышьҭоу реиԥш иркьаҿзаргьы ауеит.
Даҽа ҿырԥштәык – индиатәи асубконтинент – индиаа етникатә гәыԥкны иԥхьаӡазар алшоит, аха аус аҟны иҟоуп жәабала акультуратә традициақәеи агәыԥхәҭақәеи – гуџьартиаа, пенџьабаа, бенгалиаа, томилаа уҳәа реиԥш иҟоу, урҭгьы етникатә гәыԥ иашаҵәҟьаны иҟоу роуп. Даҽа ҿырԥштәык: Британиа Ду аҟны ауаа – урҭ зегьы британеццәоуп ҳәа уԥхьаӡаргьы алшоит, аха, даҽакала иуҳәозар, дара англичанеццәоуп, шотландеццәоуп, валииццәоуп.
Арасеи аетникатә дҳәалазаареи реиԥшымзаара
Иаагозар, кавказаа (аевропеоидтә) рраса. Мака Мак Конаилл, ирландиатәи анатомиа апрофессор, кавказаа рфизиологиатә ҟазшьарбага дахцәажәеит абас: «Ишкәакәоу ацәеижьи, илашоу аблақәеи, иҭшәоу аԥынҵеи, ипоу ақьышәқәеи змоу. Урҭ рыхцәқәа иашоуп, мамзаргьы иҳәуеит».
Ирҳәоит кавказаа зегьы иреиҵоу адыԥшылахәра рымоуп ҳәа, ахыԥыцқәа зҭоу ахаԥыцшьапҭыԥ баҩқәа рҟны, иаагәоуҭаратәы рхыбаҩ рылахь аҟны иқәацәуп, иара убасгьы адыԥшылахәра рхаҿы агәҭатәи ахәҭаҟны. Ауаҩы, зҭеиҭыԥш абарҭ аҟазшьарбагақәа ирықәшәо, кавказаа дреиуоуп ҳәа иԥхьаӡоуп. Кавказаа еснагь рцәеижь шкәакәам, аха Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны «ишкәакәоу» ажәа рхы иадырхәеит ауаа шкәакәақәа ралкаара азы. Кавказаа адунеи атәылақәа жәпакы рҟны иуԥылоит.
Абасала, Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟни Франциеи кавказаа еиуеиԥшым арасатә ҷыдарақәа рымазар шауа еиԥш, уаҟа инхауа ауаа ирымоуп еиуеиԥшым аетникатә хылҵшьҭрагьы – аӡәы дамериканецуп, егьи – дыфранцызуп. Аамҭа дук иалагӡаны дара еиуеиԥшым абызшәақәа рыла ицәажәалоит, еиуеиԥшым атрадициақәа ныҟәыргалоит, еиуеиԥшым анцәахаҵарақәа рымазаргьы ауеит, уи анырра ӷәӷәа анаҭоит аҭыԥантәи акультура. Аха иазгәаҭатәуп, «арасеи» «аетникатә дҳәалазаареи» аилкаарақәа асубиективтә ҟазшьа рымазаргьы шауа, арҭ аилкаарақәа рыбжьара иҟам иалкаау ҳәаак. Атерминқәа арасатәи аетникатәи дҳәалазаара ашықәсқәа цацыԥхьаӡа рҵакы аҽеиҭанакуан, насгьы арасатәи аетникатәи термин ауаҩы ихаҭара ииашамкәа ианахцәажәогьы ҟалалоит, избанзар уи еиуеиԥшым арасақәеи аетникатәи гәыԥқәа дахьрыҵаркуа азы.
Аетноси абызшәеи
Абызшәа – ауаа злеицәажәо, излахәыцуа, ргәаанагарақәа злеибырҳәо мыругоуп. Иара ишиашоу иамоу ахәыцра – акоммуникативтә функциақәа рнаҩсгьы, акрызҵазкуа аетносоциалтә функциақәагьы нанагӡоит. Абызшәа акзаара – ари ҭагылазаашьоуп аетникатә акзаара ашьақәгыларазы.
Ас еиԥш аизааигәара абызшәа аетнос азы ихадароу обиективтә ҷыдарахоит, иара убасгьы аетникатә дҳәалазаара иасимволхоит. Убри аан абызшәеи аетноси рҭоурыхтә еимадара даара изаау аамҭа иаҵанакуеит, машәырнгьы иҟамлаӡеит аетнос ахатәыхьӡи (аетноним) иашьашәалоу абызшәақәеи ахьеиқәшәо.
Уи инақәыршәаны, абызшәа асоциалтә функциақәа ртәы анаҳҳәо, абызшәа афункциақәагьы аетникатә ҷыдарақәа рыла иалкаатәуп, даҽакала иуҳәозар, абызшәа аетноеидыҵратәи аетноинтеграциатәи аҟазшьа ҷыдарақәа амоуп. Абызшәа аетносоциалтә функциақәа даара ибзианы иубоит амилаҭ аҿиареи аԥсҭазаареи рҷыдарақәеи рҟны. Абызшәа аҟноуп иахьаныԥшуа ажәлар рдырратә, реилкааратә ԥышәа, иара аморал-етикатә, асоциал-естетикатә, асахьаркыра-ааӡаратә идеалқәа. Жәаҳәарада, абызшәа иара ахала, даҽа факторк иахьыԥшымкәа изыҟалом, иара ауаа рыбжьара (аполитикатәи, аекономикатәи, аҵакырадгьылтәи, аԥсихологиатәи еимадара) амилаҭтә еимадара аԥнаҵоит.
Алингвисттә аспект атәы уҳәозар, амилаҭ аҿиара хнаркәшоит, амилаҭбжьаратә аларҵәара зауз, аҭыԥантәи адиалектқәа ихадоу аԥсҭазаара аҟынтәи алцара зылшаз, алитературатә бызшәа анаԥҵаха аамҭазы. Абызшәеи аетноси реимадареи реихьыԥшызаареи убоит, аетнос аҭагылазаашьа ҿыц аҟны иахәҭоу абызшәатә форма аҭахханы ианыҟало аамҭазы. Ажәларра иалкаау аҭоурыхтә етникатә дҳәалазаараны изыҟалом, изышьақәгылом, аимшьҭратә бызшәа, мамзаргьы адиалекттә форма ахархәара иаҟәымҵзар. Убри аан, ажәларра ирышьашәалаз абызшәатә форма амилаҭ ианкарыжьуа, амилаҭ азы зда ԥсыхәа амам акәны иҟоуп абызшәа аҩыратә форма, даҽакала иуҳәозар, алитературатә бызшәа.
Ишдыру еиԥш, иарбанызаалак ажәлар досу дара рхатәы бызшәала ицәажәоит (абызшәа аҩныҵҟа адиалекттә еиԥшымзаара убри аҟара идузар ауеит, еиуеиԥшым ажәлар ргәыԥқәа, зегьы ирымоу еицырзеиԥшу алитературатә бызшәа ала ацәажәара рзалыршомызт). Убри аан, даара аларҵәара аиуеит аҩбызшәара (билингвизм), уи ажәлар ахәҭак, мамзаргьы ажәлар зегьы есҽнытәи рыԥсҭазаара аҟны аҩбызшәакгьы ахархәара анарҭо ауп.
Аҩбызшәара – ари амилаҭрацәа ахьынхо аҳәынҭқаррақәа рҟны даара аларҵәара амоуп, уи амилаҭ маҷқәа, дара рхатәы базшәа анаҩс, иахьынхо амилаҭрацәа рхаҭарнакцәа рбызшәа рхы ианадырхәо, ианалацәажәо ыҟоуп. Имаҷым аҭагылазаашьақәа, ажәларқәак бызшәак ала ианцәажәо. Убас англыз бызшәала, мамзаргьы уи аҭыԥантәи авариантқәа рыла ицәажәоит англичанеццәа, англо-австриеццәа, англо-зеландиаҿыцаа, англо-канадеццәа, англо-африканеццәа, Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны инхо американеццәа, иара убасгьы Карибтәи абассеин атәылақәа рҟны инхо ажәларқәеи егьырҭ аетносқәеи ари абызшәала ицәажәоит.
Абызшәа ацәажәаратә (разговорный) формеи аҩыратә формеи (алитературатә) рыла иалыркаауеит. Аҩыратәи алитературатәи абызшәақәа змоу амилаҭқәа роуп. Ацәажәаратә бызшәа аетносқәа роуп иныҟәызго, урҭ адиалектқәа рыла ишоит (наречия).
Абызшәақәа акыр рыҩныҵҟа, убри аҟара адиалекттә еиԥшымзаарақәа ыҟоуп, етноск иатәу рыбжьара аилибамкаара аҟынӡа ианнанаго (иаҳҳәозар: ҵаҟанемецтәи хыхьтәинемецтәи адиалектқәа, акитаи бызшәа адиалектқәа уҳәа егь.).
Уи инадҳәаланы, еиуеиԥшым абызшәақәеи адиалектқәеи бызшәак иатәны азгәаҭара – ари инықәырԥшшәа иҟаҵоу еилкаароуп. Убри аҟынтә алингвистцәа рзы иуадаҩуп абызшәеи адиалекти рыбжьара аиԥшымзаара ашьақәыргылара. Аетнологцәа урҭ реиҟәыҭхагас ирыԥхьаӡоит зхатәыхьӡи зхатәыхдырреи шьақәгылаз аетносқәа рыҟазаара афакт ала. Аха, ас еиԥш азнеишьа, еснагь еиԥш иалнаршом лкаак аҟаҵара, избанзар абызшәеи аетноси рыбжьара аизыҟазаашьақәа аныуадаҩугьы ҟалалоит, убри аҟынтә урҭ реиқәшәарагьы хымԥадатәиим. Убри азоуп ҳаамҭазы адунеи аҟны иҟоу абызшәақәеи ажәларқәа рхыԥхьаӡареи зеиқәымшәогьы.
Аетноси акультуреи
Аетнос акультура инарҭбаау аилыркаараҿы – ари аетнос еидызкыло ҷыдаҟазшьоуп, ԥсҭазаароуп. Иара ада ԥсыхәа ыҟам аетнос аҿиареи аиқәырхареи рзы. Иааизакны иуҳәозар, аетностә культура – ари аетнос аматериалтәи адоуҳатә культуреи еидызкыло, ихадароу етнодифференциатә ҷыдароуп.
Аетникатә культура – ауаатәыҩса реиԥшҵәҟьа ижәытәӡатәиуп. Акультура змам ажәларқәа ыҟаӡам иахьатәи аамҭазгьы, иҟамызт ахааназгьы. Иарбан жәларызаалак ркультура шьақәгылоуп иара ажәлар рзы мацара иалкаау аҷыдарақәа рыла, аха убри аан урҭ аҷыдарақәа егьырҭ аетносқәа рыбжьарагьы иҟоуп, уи ҳаамҭазтәи аҭоурыхтә аамҭазы ауаатәыҩса зегьы ирҷыдаразаргьы ауеит.
Аетникатә культура ршоит аматериалтәи адоуҳатәи ҳәа. Аматериалтә иаҵанакуеит идыру аамҭахәҭак азы иҟаз - аџьа амыругақәа, амцаагага амаҭәарқәа, абџьар, анеиааига маҭәарқәа, аидарамҩангагақәа, анхарҭа уҳәа реиԥш иҟаз иаҵанакуаз аргыларақәа, афатә, ажәтә, ачысмаҭәа, абзазаратә маҭәарқәа, амаҭәа, аимаа, ахылԥахкқәа, аҽырԥшӡага маҭәарқәа уҳәа ирацәаны.
Адоуҳатә культура акәзар, ари информациоуп, иара ыҟоуп аколлективтә, мамзаргьы зыԥсы ҭоу иарбан уаҩратә популиациазалаакгьы ахшыҩ рхы иархәаны, ажәлар еимырдоит ажәабжьҳәарала, мамзаргьы арбарала, еиуеиԥшым ахымҩаԥгашьатә формақәа рыла.
Адоуҳатә культурахь иаҵанакуеит убас еиԥш акомпонентқәа, атрадициара, аҭышәынтәалара уҳәа реиԥш иҟоу аҟазшьарбагақәа змоу: аџьатә ԥышәа, аҵасқәа, ақьабзқәа, алеишәа, анхамҩа иадҳәалоу, ауаажәларратәи аҭаацәаратәи ԥсҭазаара, еиуеиԥшым аҟазара хкқәа, жәлар рнапҟазара, адинхаҵареи акульти. Убриаан, аетникатә ҷыдарақәа ныҟәызго ракәны иҟалоит (еиҳаракгьы ҳаамҭазтәи аҭагылазаашьа аҟны) апрофессионалтә доуҳатә культура, зегь раԥхьа иргыланы, асахьаркыратә. Етносцыԥхьаӡа акультура иадҳәалоуп иара абзазарагьы. Абзазара иаҵанакуеит ауаа ҷыдала есҽнытәи рхымҩаԥгашьа, иара убасгьы ауаа рыбжьара ишьақәгыло аизыҟазаашьақәа, рматериалтәи рдоуҳатәи ҭахрақәа рынагӡаразы амаҭәарқәа рыхрархәашьа.
Ажәларқәа бызшәак ала ицәажәо, ҵакырадгьылк аҟны инхо, нхамҩала еидҳәалоу ршара акритери хадақәа иреиуоуп иҷыдоу ркультуратә хаҿра. Иҟалоит убас еиԥш ажәларқәа, ҵакырадгьылк аҟны инхо, иаку аекономикатә база змоу, бызшәак ала ицәажәо, аха иҟалом ҩ-жәларык, еиԥшу культурак змоу. Ажәлар рхатәы культуратә ҷыдара анырцәыӡ, уи хаз игоу, зхала иҟоу етносны изыҟалом.
Аетноси амилаҭи
Амилаҭ – адоуҳатә, акультура-политикатә, асоциал-економикатә акзаароуп аиндустриалтә аамҭазы. Амилаҭ ари аетнос иреиҳау аформа ауп, ажәларра ахаҭыԥан ицәырҵыз. Аетносқәа рыҟазаара адунеи аҭоурых аҟны еснагь иазгәарҭозҭгьы, амилаҭ ашьақәгылара аамҭаны иԥхьаӡоуп Иҿыцу, мамзаргьы Иҿыцӡоу аамҭа. Амилаҭ иаҵанкуеит акымкәа-ҩбамкәа аетносқәа, ҭоурыхтә лахьынҵала еидҳәалахаз, еизааигәахаз.
Аетнос – ари ауаа ргәыԥ ауп, аобиективтәи асубиективтәи ҷыдарақәа змоу. Аетнос – аҵакдура иҭышәынтәалоу гәыԥк аҵанакра ауп, амилаҭ акәзар, хықәкыс иамоуп иҿыцу, еиҳау аҿиара ашьҭазаара.
Аӡәырҩы аҭҵааҩцәа ргәаанагарала, аилкаарақәа «амилаҭи» «аетноси» еиԥшым. Аетнос азы аҭышәынтәалареи акультуратә ҿырԥштәқәеи реиҭаҟалара аҟазшьазар, амилаҭ рзы даара акраҵанакуеит иҿыцу итрадициатәу аелементқәа реилалара апроцесс ахдырраҿы аагара. Абри алагьы еилкаауп аетнос азы иҭышәынтәалоу агәыԥ аҵанакра еиҳа ишхадароу, амилаҭ рзы аҿиара анхадароу аамҭазы.
Алитература
Садохин А.П., Грушевицкая Т.Г. Этнология: Учебник для студ. высш. учеб. заведений. - 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Издательский центр "Академия", 2003.
Лурье С.В. Историческая этнология — М.: Аспект Пресс, 1997.
Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. 3-е изд., исправленное — М.: Книжный дом "Либроком", 2009.
Азхьарԥшқәа
Аетнографиа |
27015 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B3%D3%99%D0%B0%D0%B1%D0%B7%D0%B8%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%85%D1%8C%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D0%B0%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B5%D0%B8%D0%B7%D0%B5%D0%B3%D1%8C%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B8%D2%BF%D0%BA%D0%B0%D0%B0%D1%80%D0%B0 | Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара | Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара () – Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иатәу ҷыдалатәи усбарҭоуп, иара шьақәгылоуп 194 ҳәынҭқарра-лахәылацәа рыла, урҭ рнапы иануп адунеи ауаапсыра ргәабзиарахьчара жәларбжьаратәи апроблемақәа рыӡбара.
1945 шықәсазы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара апҵаразы имҩапгаз аипылараҿы, егьырҭ инарываргыланы иалацәажәан, убасгьы, зымҽхак ҭбаау агәабзиарахьчара аиҿкаара апҵара.
1948 шықәса апрель 7 рзы, агәабзиаразы азин, ауаҩы изин иузаҟәымҭхо акы акәны ишыҟоу ҳасаб азуны, насгьы ауаа зегьы ргәабзиара аҩаӡара ашьҭыхра хымпадатәуп ҳәа ипхьаӡаны, иапҵан агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара. Убриаахыс аиҿкаара напхгагас иамоуп адунеи зегьы аҟны ауаапсыра ргәабзиара ахылапшра арҭбаара.
Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара – ари, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҳәаақәа ирҭагӡаны агәабзиарахьчара аусхк аҿы жәларбжьаратәи аусура ҳәаақәызҵо усбарҭоуп.
Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара апкаанҵа
Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара апкаанҵа амчра аиуит 1948 шықәса апрель 7 рзы – убринахыс есышықәса ари амш - агәабзиара адунеизегьтәи амш акәны иазгәарҭоит.
Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара ирықәныҟәоит апкаанҵаҿы иарбоу апунктқәа:
Агәабзиара – ари ауаҩы ачымазареи агреи имамзаара мацара акәӡам, уи идоуҳатә, исоциалтә ҭагылазаашьагьы ауп.
Агәабзиара ӷәӷәа амазаара ауаҩы изин хадақәа ируакуп, иарбан расоу, дину, политикатә зхаҵароу, социалтә ҭагылазаашьоу имоу иахьмырпшыкәа.
Ажәларқәа зегьы ргәабзиара фактор хаданы иҟоуп аҭынчреи ашәарҭадареи рынагӡараан, уи ахьыпшуп хазы игоу ауааи аҳәынҭқаррақәеи русеицура.
Иарбан ҳәынҭқарразаалак аҟны агәабзиара ахьчареи аиӷьтәреи русхк аҿы аихьӡарақәа зегьы рзы хәы змоу акоуп.
Еиуеипшым аҳәынҭқаррақәа рҿы агәабзиарахьчара еиҟарамкәа аҿиареи, ачымазара ҿкы иаҿагыланы ақәпареи зегьы еицырзеипшу шәарҭоуп.
Ахәыҷы игәы бзианы иааӡара зегь рапхьа игылоуп, уҳәа убас егьырҭ ахәҭаҷқәагьы.
Адоктор Тедрос Адханом Гебреиесус
Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара адиректор хадас адоктор Тедрос Адханом Гебреиесус дыҟоуп 2017 шықәса раахыс. Адоктор Тедрос имаҵура данахагыла инаркны, аиҿкааразы иаликааит хра злоу ахырхарҭақәа хәба: агәабзиарахьчара амаҵзура азеипш мҽхакы; агәабзиарахьчара аусхк аҿы аҭагылазаашьа ҷыдақәа; аҳәсеи, ахәыҷқәеи, ақәыпшцәеи ргәабзиара; аҳауеи иааҳакәыршаны иҟоу апсабареи рҽеиҭакрақәа ауаҩы игәабзиара ишаныпшуа; агәабзиара адунеизегьтәи аиҿкаара апсахрақәа ралагалара.
«Сара сшазхәыцуа ала, адунеи иарбан тәылазаалак аҟны, дарбанзаалакгьы ауаҩы игәы бзианы аҟазааразы аҭагылазаашьа имазароуп. Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара амчқәа зегьы аднаҵароуп ҳаамҭазы еиҳа хадара злоу азҵаарақәа рыӡбара, аиҿкаара ахадацәа ари апроцесс напхгара азыруроуп, агәабзиарахьчара аусхк аҿы, адипломатиа, аполитикаҿы ирымоу апышәа рхы иархәаны, агәабзиарахьчара апроблемақәа рыӡбара иҿыцу азнеишьа арҭароуп. Ҩажәиактәи ашәышықәса аҭагылазаашьа ҳасаб азуны, ҳара иҳарҿыцроуп зегьы ирзеипшу, агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара», – абас иҳәоит Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара адиректор хада, адоктор Тедрос Адханом Гебреиесус.
Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи ассамблеиа
Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи ассамблеиа – аӡбамҭақәа здызкыло, агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара иреиҳау аусбарҭа акәны иҟоуп. Аиҿкаара иалоу 193 ҳәынҭқарра рҟынтәи аделегациақәа злахәу есышықәсатәи асессиақәа мҩапысуеит Женева, маи мзазы.
Анагӡаратә комитет шьақәгылоуп агәабзиарахьчара аусхк аҿы атехникатә квалификациа змоу ҩажәи жәипшьҩык алахәылацәа рыла. Акомитет алахәылацәа алырхуеит хышықәса ҿҳәарас ирыҭаны.
Агәабзиарахьчара ассамблеиа афункциа хадақәа ируакуп аиҿкаара аусураҿ азеипш политикатә хырхарҭақәа ралкаара. Агәабзиарахьчара ассамблеиа далнахуеит адиректор хада, аиҿкаара афинанстә политика иахылапшуеит, иара убас ишьақәнарӷәӷәоит апрограмматә биуџьет проект.
Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара аусура
Егьырҭ атәылақәа рҟны аусеицура иабзоураны Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара иалшеит агәабзиара арӷәӷәара аусхк ахырхарҭақәа жәпакы рҿы пхьаҟацара.
Еиуеипшым атәылақәа рҿы аус зуа 149 биуро, арегионалтә биуроқәа 6, Женеватәи аштаб-квартиреи рҟны аус руеит 149 тәыла рҟынтә 7000-ҩык инареиҳаны ауаа.
Аҳақьымцәеи, азеипш гәабзиарахьчара аспециалистцәеи, анаукатә усзуҩцәеи, аепидемиологцәеи рыдагьы, агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаараҿы аус руеит административтә, афинанстә, аинформациатә системақәа рнапхгараҭара аусхк аҿы азыҟаҵара иахысыз ауаа, иара убас агәабзиарахьчара астатистика, аекономика, аҭагылазаашьа ҷыдақәа раан ацхыраара аусхк аҿы аекспертцәа.
Бызшәарацәала иапҵоу асаитқәеи, иара убас агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара акьыпхьымҭақәеи аресурсқәеи ирыбзоураны амедико-санитартә информациа роуртә алшара рымоуп изҭаху зегьы, дара рбызшәала. Уи, амедико-санитартә информациа еиҳа ииашаны, хаҳарала аиура иацхраауеит.
Бызшәарацәала аинформациа рызнагара цхыраагӡа дууп адыррақәа рхарҭәаареи, ауаа рыбжьара аилибакаара аиӷьтәреи рҟны. Уи иабзоураны агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара иалшоит азеипш гәабзиарахьчара аусхк аҿы апрактикатә методика еиҳа хаҭабзиарала ахархәара, жәларбжьаратәи аудиториа арҭбаара, адунеи зегь аҟны агәабзиара аганахьала алҵшәа бзиақәа раарпшра. Абасала, бызшәарацәала аинформациатә усеицура, агәабзиарахьчара мҽхакы ҭбаала аиӷьтәраҟны инструмент хаданы иҟоуп.
Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара анапы злаку аусхк Агәабзиарахьчара асистемақәа
Агәабзиарахьчара асистема ацхыраара ҟанаҵоит еиуеипшым атәылақәа рҿы агәабзиарахьчара аиӷьтәразы, агәабзиарахьчара апрограммақәа рхаҭабзиара ашьҭыхраҿы, уи иалкаау ароль нанагӡоит. Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара хылаԥшра анаҭоит арегионалтә, аглобалтә ҭагылазаашьақәа, агәабзиарахьчара аусхк аҿы атенденциақәа, ачымазарақәеи агәабзиара аҭагылазаашьеи рзы аинформациатә системақәа џьарак еиднакылоит. Иҿыцу арбагақәеи амедико-санитартә информациеи хадара злоу акоуп азеипш гәабзиарахьчара аусхк аҿы, иахәҭоу аресурсқәа рзоужьреи, ахылапшреи, ахәшьара аҭареи рзы аӡбамҭа адкылараҟны. Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара аус рыцнауеит атәылақәа, зхаҭабзиара ҳараку аинформациатә ресурсқәа рхархәара, рапҵара, реимдара амеханизмқәа рырӷәӷәаразы.
Иҿкым ачымазарақәа
Иҿкым ачымазарақәа – агәыхь, аинсульт, акьыба чымазарақәа, ашьақар чымазареи арыпҳа чымазареи, аԥсихика аилагара, иара убас ақәымчреи атравмақәеи ирыхҟьаны адунеи аҿы зыпсҭазаара иалҵуа рхыпхьаӡара 70% иреиҳауп. Жәаба рахьтә аа-хҭыск ҟалоит злагала лаҟәу, мамзаргьы ибжьаратәу атәылақәа рҿы. Арҭ ачымазарақәа рыхҟьапҟьақәа агәабзиарахьчара аҳәаақәа ирҭыҵуеит, ицәырҵуа апроблемақәа рыӡбаразы иаҭахуп ачымазарақәа рыхәышәтәреи рыпрофилактикеи рсистема ирыднагало аасҭа еиҳау даҽакы.
Апсҭазаара аҵыхәтәанынӡа агәабзиара арӷәӷәара
Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара аусура зегьы адҳәалоуп апсҭазаара аҵыхәтәанынӡа агәабзиара арӷәӷәаразы ацхраара аҟаҵара, ҳасаб рызнауеит аекологиатә факторқәа, агендертә аспектқәа, аиаша адгылара, ауаҩы изинқәа рықәныҟәара разхьарпшра. Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы урҭ русура хықәкыс иамоуп атәылақәа рыбжьареи, хазы игоу тәылақәак рҟны ананамгацәеи амалуааи рыбжьареи аиҟарамра армаҷра.
Ачымазара ҿкқәа
Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара аус рыцнауеит атәылақәа, ВИЧ, арыпҳа чымазара, ашыӡ, ирхашҭхьоу атропикатә чымазарақәа рцәырҵраан ахәышәтәреи амедицинатә цхырааралеи реиқәыршәаразы, иара убас вакцинала аанкылара зылшо ачымазарақәа реиҵатәразы. Арҭ ачымазара ҿкқәа рыхәышәтәраҿы иаагәоуҭаратәы апрогресс ыҟоуп, аха ари ахырхарҭаҿы макьана иҟаҵатәу рацәоуп.
Аепидемиатә хылапшреи аҭактә уснагӡатәқәеи
Аҭагылазаашьа ҷыдақәа раан агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара ароль ахь иаҵанакуеит атәылақәа ацхыраара рыҭара хықәкыс измоу агәабзиарахьчара анапхгара аҳәаақәҵара, апыжәара зҭатәу алкаара, астратегиа аус адулара, аҭаҵәахқәеи афинанстә ресурсқәеи рыла реиқәыршәара, иара убас агәабзиарахьчара аусхк аҿы аҭагылазаашьа ахылапшра. Убри инаҷыданы, агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара атәылақәа ацхыраара рнаҭоит рмилаҭтә потенциал арӷәӷәараҟны, аҭагылазаашьа ҷыдақәа раан анырра аҟаҵаразы, урҭ рышьҭахь аиҭашьақәыргылараҟны.
Акорпоративтә маҵзурақәа
Акорпоративтә маҵзурақәа рахь иаҵанакуеит ацхыраагӡатә функциақәа, аинструментқәа, аресурсқәа, урҭ рыбзоурала аусурақәа зегьы рынагӡара алыршахоит. Иаагозар, акатегориа «акорпоративтә маҵзурақәа» еиднакылоит анапхгаратә усбарҭақәа, аполитика аус адуларазы аҳәынҭқарра-алахәылацәа реипыларақәа еиҿызкаауа; жәларбжьаратәи аиҿцәажәарақәа аус рыдулараан аиуристтә ҟәша ирыднагало аконсультациақәа; агәабзиарахьчара иадҳәалоу аинформациа аларҵәаразы ауаажәларра реимадаразы аусзуҩцәа рҟынтәи ацхыраара; ауаажәларратә гәабзиарахьчара аусхк аҿы адунеи аҿы иреиӷьу аекспертцәа адзыпхьало аперсонал аус рыдуларазы аҟәша аусура, иара убас иарӷәӷәоит агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара аофисқәа 150 инареиҳаны рҿы аус зуа 7-нызқьҩык аусзуҩцәа ауадақәеи ахархәагақәеи рыла еиқәзыршәо амаҵзурақәа.
Иазгәаҭатәуп агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара абзоурала ишҭыжьу ашәҟәы, аиҿкаара аҭоурых зегьы зныпшуа, аплакатқәеи асахьақәеи рыла еиқәыршәоу. Асахьақәа иаадырпшуеит жәашықәсала агәабзиарахьчара аганахьала ахырхарҭақәа рыҽшырыпсахуаз, арекламатә тенденциақәа, аҳәынҭқарратә нормативтә актқәа, апхьаҩцәа ирыднагалоит рыхшыҩ азырышьҭырц ауаажәларратә гәабзиарахьчара шыҿиоз, насгьы урҭ реиӷьтәра шалшо. Ашәҟәы иагәылоуп адунеи еиуеипшым атәылақәа рҟынтәи ауаажәларратә гәабзиарахьчара аусхк аҿы аплакатқәа реизга ду, англыз, арабтә, аиспан, акитаи, аурыс, афранцыз бызшәақәа рыла.
Ашәҟәы рызкуп агәабзиарахьчара аспециалистцәа, аполитикатә усзуҩцәа, апрограммақәа рнапхгаҩцәа, амедицинатә институтқәа рыстудентцәа, уи рхы иадырхәар рылшоит аграфикеи, асоциалтә усуреи, мамзаргьы агәабзиарахьчара иадҳәалоу азҵаарақәа ирызҿлымҳау. Аа-хык иргәылоуп агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара арегионқәа зегьы рҟынтәи аплакатқәа реизга.
Ачымазара ҿкы COVID-19
Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара асаит аҟәшақәа руак аҿы иупылоит аинформациеи ҳаамҭазтәи акоронавирустә ҿкы COVID-19 иадҳәаланы аиҿкаара иҟанаҵо абжьгарақәеи, ари ачымазара рапхьаӡа акәны ашәҟәы иҭагалан Китаи, Ухань ақалақь аҿы 2019 шықәса, декабр 31 рзы. Ари адаҟьаҿы есыҽны ианырҵоит ачымазара ацәырҵра иазку актуалра злоу аинформациа.
Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара аус рыцнауеит жәларбжьаратәи аекспертцәа, аиҳабырақәа, апартниорцәа, ҿыц ицәырҵыз ачымазара ҿкы иазкны анаукатә рбагақәа иаарласны риуразы, уи аларҵәара ахылапшразы, атәылақәеи, урҭ руаапсыреи ргәабзиара ахьчаразы абжьгарақәа рыҟаҵаразы, ачымазара аламырҵәараз ргәырҽанырҵарц.
- Агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаара абжьгарақәа
Шәацклапшла COVID-19 иазкны аиҿкаара авеб-саит аҿы ишәоурц зылшо иҿыцӡоу аинформациа. Еиҳарак ачымазара имарианы имҩасуеит, аха иҟоуп аҽанарцәгьогьы. Акоронавирустә чымазара аҽацәыхьчаразы, уааигәасигәа иҟоу ргәабзиара ахьчаразы абасеипш апҟарақәа ирықәныҟәалатәуп:
Лассы-лассы шәнапқәа шәыӡәӡәала, мамзаргьы аспирт злоу ахархәагақәа рыла ишәрыцқьала. Избанзар, унапы авирус ақәтәазар, сапынла иуӡәӡәар, мамзаргьы аспирт злоу ахархәагақәа рыла иурыцқьар, урҭ ашьуеит.
– Ауаарацәа ахьыҟоу аҭыпқәа рҿы шәеизааигәаны шәымгылалан
Ауаарацәа ахьыҟоу аҭыпқәа рҿы метрак шәыбжьаны шәгылазароуп, еиҳаракгьы урҭ еимҳәозар, рпынҵа еихачызар, ашоура рымазар.
Избанзар, акоронавирус чымазара змоу ауаҩы данеимҳәо, ма данеимсо икәшамыкәша авирус злоу ацәыкәбарқәа ипсаҟьоит. Уи иааигәара шәгылазар шәыпсып анылажәгаҩажәго ачымазара ҿкы шәара шәахь ииасыр ауеит.
– Излауала, напыла шәырхьымкьыслан шәылақәа, шәпынҵа, шәҿы
Избанзар, ауаҩы инапала дрыхькьысыр алшоит авирус зықәтәоу амаҭәарқәа. Шәнапы аинфекциа шамоу шәылақәа, шәпынҵа, шәҿы шәрыхькьысыр, шәцәеижь аҟынтәи авирус шәыҩныҵҟа ицар ҟалоит.
– Ареспиратортә гигиена апҟарақәа ирықәныҟәалатәуп
Шәанеимҳәо, шәанеимсо шәҿы асалфетка адкылаз, ма шәмашьхәылҵ, уи ашьҭахь иаразнак асалфетка ахҩа змоу агәамсам зҭарыпсо аконтеинер иҭашәыршә, шәнапы аспирт злоу ахархәагақәа рыла ишәрыцқьа, ма сапынла ишәыӡәӡәа.
Избанзар, шәанеимҳәо, шәанеимсо шәпынҵеи шәҿи ашәыркыр авирус алаҵәара ааннакылар ҟалоит. Шәанеимҳәо, шәанеимсо шәнапы шәпынҵа, шәҿы иадышәкылар амикробқәа шәнапаҿы иаанхар алшоит, анаҩс амаҭәарқәа, мамзаргьы ауаа шәрылакьысыр урҭ рахь ииасуеит.
– Шәшоура халар, шәеимҳәозар, шәыпсып лагаҩагара шәцәыцәгьазар, иаразнак амедицинатә цхыраарахь шәадҵаал.
Шәара акоронавирус чымазара ахьалаҵәоу атәылақәа рҟынтәи шәаазар, мамзаргьы уантәи иааз, авирус чымазара змоу ауаа шәрыдтәалазар, уи азы амедицинатә усзуҩы адырра иҭатәуп.
Ашоура ахалара, аимҳәа, апсып лагаҩагара аныцәгьоу, иаразнак аҳақьымцәа ирыдҵаалатәуп, избанзар уи ачымазара ҿкы ицәырнагазар ауеит. Ари аҩыза аҭагылазаашьа амзызқәа рацәаны иамазар ауеит, урҭ рыбжьара иҟазар алшоит 2019-nCoV.
Шәацклапшла иҿыцу аинформациа, шәрықәныҟәала амедицинатә специалистцәа рабжьгарақәа.
Азхьарԥшқәа
Адунеижәларбжьаратә организациақәа
1948 шықәсазы ицәырҵит |
27016 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B5%20%D0%93%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D1%8C%2C%20%D0%A8%D0%B0%D1%80%D0%BB%D1%8C | Де Голль, Шарль | Шарль Андре Жозеф Мари де Голль () – афранцыз генерал, аполитик, Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьранӡа еицырдыруаз атанктә еибашьра атактик иаҳасаб ала Аҩбатәи адунеизгьтәи аибашьра аан зых иақәиҭыз франциатәи амчрақәа раԥхьагыла, 1944–1946-тәи ашықәсқәа рзы аамҭалатәи аиҳабыра рхада. Аконституциа ҿыц агәазырхаҵаҩы, насгьы 1958 шықәса инаркны 1969 шықәсанӡа Ахәбатәи ареспублика актәи ахада.
Анысмҩеи арратә кариера алагареи
Диит Шарль де Голль акрызкыз аҭаацәараҿы, иара иҭаацәа католикцәан. Иаб Анри де Голль Вожирар амҩаҟны игылаз Иезуиттәи аколлеџь аҟны аҭоурыхи афилософиеи амаҭәарқәа дрыԥхьон. Шарль адинхаҵара иадҳәалаз аҵарадырра иоуит, ирацәаны даԥхьон, дхәыҷаахыс алитературахь аинтерес ду ааирԥшуан, ажәеинраалақәагьы иҩуан. Ажәеинраалақәа зыҩуаз аҵаҩцәа рыбжьара имҩаԥгаз аицлабра аҟны де Голль иигаз аиааира аан идыргалаз аԥаратә ҳамҭеи иажәеинраалақәа ркьыԥхьреи рыбжьара, аҩбатәи алихит. Де Голль убасгьы, аҭоурых даара дазҿлымҳан, иара иҭаацәа ракәзар, рхылҵшьҭреи, урҭ иаадырԥшхьаз афырхаҵарақәеи ирылаҽхәон: аҭаацәаратә легенда инақәыршәаны, де Голльаа рҭаацәара аҟнытә Жеган захьӡыз, Жанна д'Арк лныҟәара далахәын.
Де Голль хәыҷы иаб иеиҭеиҳәоз арҭ ажәабжьқәа даара бзиа ибон, иабшьҭра рҭоурыхқәа дрызҿлымҳан. Аӡәырҩы, иаҳҳәозар Уинстон Черчилль де Голль дихыхәмаруан, уара «Жанна д’Арк лхыхьымӡшьрақәа умоуп» ҳәа. Аԥхьаҟа игенералхараны иҟаз де Голль данхәыҷыз, Франциа пату ду зқәыз, иԥшьаз Жанна д'Арк ҳәа ззырҳәоз данлеиԥхыӡуазгьы ыҟан, иԥхыӡқәа рҟны лареи иареи Франциа ахьчаразы рыжәҩақәа еидҵаны еибашьуан.
Ихәыҷраамҭақәа раан де Голль иҟазшьа аҷыдарақәа иреиуахеит ауаа напхгара рзуреи, ииҳәоз анагӡареи. Уи иҟазшьа аҷыдарақәа ирыбзоураны, иара ихаҭагьы, иашьцәагьы, иаҳәшьагьы имаӡаз абызшәа рҵеит, уи абызшәаҟны ажәақәа шьҭахьлантъ ԥхьаҟа иаԥхьон.
Иҳәатәуп, афранцыз орфографиа азы ас еиԥш аԥхьара алыршара акырӡа ишыуадаҩу, иаҳҳәап аурыс, англыз, анемец бызшәақәа рҟны аасҭа, аха ус шакәызгьы, Шарль де Голль даҿамхаӡакәаны ари абызшәа ала ажәабжьқәа еиҭеиҳәар илшон. Иара еснагь ихшыҩ арҵарра аус адиулон, уи ифеноменалтә ҟазшьақәа иааигәа иҟаз дыршанхон, де Голль илшон 30–40 даҟьа рҟынӡа ирныз гәынкыланы ҿырҳәала аҳәара, ажәакгьы бжьамыжькәа. Де Голль данқәыԥшыз инаркны ԥшь-дисциплинак рахь аинтерес иман: алитература, аҭоурых, афилософиа, арратә ҟазара. Афилософцәа рахьтә иара идунеихәаԥшра еиҳа анырра азҭаз дыруаӡәкуп Анри Бергсон, уи иҵарадыррақәа рҟынтә зегь реиҳа иԥсҭазаараҿы ихадарахаз идунеихәаԥшышьа ашьақәгылареи, есҽнытәи ихымҩаԥгашьа шьақәзыргылоз адыррақәа роуп.
Актәи – Бергсон иԥхьаӡон ԥсабарала иаԥу ауаа ршара – иалкаау абиԥареи иргәаҟу ажәлари ҳәа – ари адемократиа аԥхьа адиктатура иамоу ԥыжәароуп ҳәа.
Аҩбатәи – ацәалашәаратәи философиа, уи инақәыршәаны ауаҩы иусура зегьы зыдҳәалоу аинстинкти ахшыҩи реинырра ауп.
Арҭ ахшыҩҵакқәа де Голль акыр хра злоу аӡбамҭақәа рыдкылара аан ахархәара риҭон, урҭ роуп иара дхазгалазгьы, анаҩс даԥызхызгьы. Иҭаацәаратә ҭагылазаашьеи, насгьы дзызҿлымҳази де Голль иԥсадгьыл ахь, уи аҭоурых ахь, имиссиахь азыҟазаашьа шьақәнаргылеит. Аха арратә ус ахь имаз азҿлымҳара де Голль апрактика аҟны иааирԥшит. 1909 шықәса рзы Шарль де Голль Сен - Сиртәи Арратә академиа дҭалеит. 1913 шықәса рзы алеитенант еиҵбы ичын иманы иара, усҟантәи аамҭазы аполковник Филипп Петена командаҟаҵара ззиуаз аршьаҟауаа рполк ахь амаҵзура ахысразы дцоит (Филипп Петена ибзоурала де Голль акомандатә ҳаракырахь дхалоит, аамҭак анаҩс 1945 шықәса рзы иқәҵаз ашьрагьы дацәцеит).
Аибашьра алагамҭазы Шарль де Голль ҩынтә дхәын, уи ашьҭахь шасыс дыргоит, уа иҟазаара иалагӡаны хәынтә дыбналарц иҽазишәеит, аха урҭ зегьы лҵшәадахеит. Аибашьра анеилга ашьҭахь, иара ар рҟны даанхоит, уа раԥхьа аинрал Максим Веиганда иштаб аҟны имаҵзура ихигон, анаҩс аинрал Филипп Петена ирхәҭақәа рҟны иуалԥшьа неигӡон. Польшеи асоветтәи еибашьра аан, 1919–1920 шықәсқәа рзы, Шарль де Голль Польша аршьаҟауаа рырхәҭақәа рҟны инструкторс дыҟан. Иара усҟан амаиор ичын аҟынӡа дышьҭыхын, иагьидгалан аԥхьаҟатәи икариера Польша иациҵарц, аха де Голль Франциаҟа агьежьра алихит.
Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра
Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра алагамҭазы де Голль аполковник ичын шимаз дыҟан, избанзар ирратә напхгара иааирԥшуаз идунеихәаԥшышьазы бзиа дырбомызт рацәак. Аха, рашәарамза 10, 1940 шықәса рзы анемеццәа Седан ианалала, иара игәра ганы аԥшьбатәи акәылӡтәы техникатә дивизиа анапхгараҭара идыргалоит.
Рашәарамза 28 рзы де Голль итанкқәа анемеццәа раанкылара рылшеит Каумонте аҵаҟа ицоз аибашьра аан. Аполковник де Голль иоуп афранцыз командаҟаҵаҩцәа зегьы рахьтә анемеццәа хьаҵыртә еиԥш аҟаҵара зылшаз, Франциа ианалалаз аамҭазы. Аԥыза-министр Поль Реино усҟан чынла дҳареикуеит, абригадатә генерал инапынҵақәа рынагӡаҩыс дҟаиҵоит.
Рашәрамза 6, 1940 шықәса рзы, Реино де Голль Британиа дуи Франциеи рыбжьара амилаҭтә тәылахьчаразы акоординациатә усқәа рҭакзыԥхықәу аҳәынҭқарратә маӡаныҟәгаҩ ихаҭыԥуаҩыс дҟаҵеит. Аиҳабыра рлахәылас иҟалаз агенерал ахьаҵразы иҟарҵоз ажәалагалақәа дырҿагылон. Аха, аибашьра ацҵара иадгылоз аиҳабыра алахәылацәа, ари аус аҟны иаҵахеит аҟынтә, Реино ԥхьатәара дцеит. Петен иакәзар, аԥыза-министрс даныҟала Германиа анышәара дашьҭалеит.
Рашәарамза 17 рзы, аинрал Поль Реино ииҭаз 100-нызқь ахьтәы франкқәа иманы Бордонтәи ҳаирпланла дыбналоит, уи Лондон дтәоит. Де Голль иакәзар, Франциа акапитулиациа мап ацәикырц иӡбеит, насгьы Аҿагыларатә ҵысра аԥҵара далагеит.
Рашәарамза 4, 1940 шықәса рзы Тулузтәи арратә трибунал де Голль ԥшьышықәса иқәҵаны дарбаандаҩуеит. Аҩбатәи арратә трибунал аҟны, нанҳәамза 2, 1940 шықәса рзы, ашьра иқәҵан, аԥсадгьыл аԥсахразы. Аха Франциа ахы ианақәиҭыртә иара иаарласны Зых иақәиҭыз франциатәи амчрақәа рҿаԥхьа иаҳаҭыр шьҭихуеит. Парижҟа даныгежь, аинрал Ахԥатәи ареспублика ашьҭрамадара рылеиҳәеит, иара афашисттә Франциа алегетимра мап ацәикуан.
Аибашьра анеилга де Голль 1944 шықәса цәыббрамза инаркны 1946 шықәсанӡа аамҭалатәи аиҳабыра рхадас дыҟан, аха жьырныҳәамза 20 рзы иара аполитикатә партиақәа рҟны аҭыԥ змаз аконфликт ҿыҵгас иҟаҵаны ԥхьатәара дцоит, насгьы иара Аԥшьбатәи ареспублика аконституциа апроект идикыломызт, избанзар ари аконституциа апарламент алахәылацәа амчра ду рынаҭон.
1958 шықәса: Аԥшьбатәи Ареспублика ахыбгалара
Аԥшьбатәи Ареспублика аполитика аганахьала уахәаԥшуазар, даара иҭышәынтәаламызт, Индокитаитәи аманшәаламра, насгьы алжиртәи азҵаара ӡбашьа ахьамамызи рганахь ала. 1958 шықәса, лаҵарамза 13 рзы аҿыцынхаҩцәа Алжир аиҳабыра ахьтәаз ахыбра рнапахьы иааргеит. Акомандаҟаҵаҩ хада, аинрал Рауль Салан арадио ала адырра ҟаиҵеит, аруаа аамҭала франциатәи Алжир алахьынҵа азы аҭакԥхықәра рхахьы ишыргаз. Акризис аҽарҭбаауан, избанзар франциатәи апарашиутистцәа Алжирнтәи Корсика рнапахьы иааргеит, насгьы иалацәажәон Париж азааигәара адесант артәара азҵаара. Апартиақәа зегьы раԥхьагылаҩцәа ракәзар, де Голль амчрахь игьежьра иақәшаҳаҭхеит. Ари аҭагылазаашьа мап ацәызкыз Франсуа Миттеран икоммунисттә партиа заҵәык ауп, урҭ де Голль афашисттә аарҳәра дагентуп ҳәа иқәыӡбеит.
Де Голль аханатә еиԥш игәы иҭан Аԥшьбатәи ареспублика аконституциа аԥсахра, уи Франциа аполитикатә ҭагылазаашьа арԥсыҽуеит ҳәа иԥхьаӡаны. Аинрал фымз ирылагӡаны инарҭбаау аҭагылазаашьа ҷыдатә зинмчқәа ирҭозар, насгьы аконституциа ҿыц адкылара иадгылозар амчрахь дшыгьежьуа азы дрылаӡеит.
Рашәарамза 1, 1958 шықәса рзы де Голль аԥыза-министрхеит. Цәыббрамза 28, 1958 шықәса рзы имҩаԥган ареферендум, 79,2 % зыбжьы азҭаз аконституциа ҿыци Ахәбатәи ареспублика аԥҵареи адгылара арҭеит. Аколониақәа (Алжир официалла Франциа иахәҭакын, калониаӡамызт) алшара роуит ахьыԥшымреи аконституциа ҿыци рыбжьара алхразы.
Аколониақәа зегьы аконституциа ҿыц азы рыбжьы арҭеит, Гвинеиа заҵәык ада, уи ахьыԥшымра зауз, раԥхьатәи Франциа иатәу африкатәи колониахеит, франциатәи ацхыраарагьы уа иаанкылан.
1958–1962-тәи ашықәсқәа: Ахәбатәи ареспублика аԥҵара
1958 шықәса, абҵарамзазы де Голльи уи ишьҭрақәлаҩцәеи абжьқәа реиҳарак роуит, ԥхынҷкәынмзазы аинрал иоуз 78% абжьқәа ирыбзоураны президентс далхын.
Иара даара иџьбараз аекономикатә усқәа идикылон, уахь иаҵанакуеит афранк ҿыц аҭыжьрагьы. Нанҳәамза 22, 1962 шықәса рзы аинрали иԥҳәыси ирықәлоит, аха дара аԥсра иацәцоит. Жәларбжьаратәи арена аҟны де Голль Еиду Америкатәи Аштатқәеи Асовет Еидгылеи рыбжьара дыбжьажьон, зхатәы иадертә бџьар змоу ихьыԥшым Франциа аларҵәо. Убасгьы, де Голль Франциеи Германиеи рыбжьара аусеицуразы аизыҟазаашьақәа рышьақәыргылара далагеит, иара Наполеон ихаанахыс раԥхьаӡа акәны Германиа Франциа ахада иаҳасаб ала даҭааит.
1962–1968-тәи ашықәсқәа: аҳаракыра аполитика
Алжиртәи аконфликт аҭагылазаашьа аҟны де Голль илшеит ихадаз ҩ-хықәкык рынагӡара: Франциа аекономика ареформа азура, адәныҟатәи аполитикаҟны Франциа апозициа ӷәӷәа адгылара аҭара, «аҳаракыра аполитика» ҳәа ззырҳәоз.
Аиҳабыра активла аекономика рхы аларгалон, уи аан мыруга хадас ирымаз хәышықәсатәи апланқәа ракәын. Аҳәынҭқарра иазырхаз амраҭашәарахьтәи акапитализми аекономикеи ркомбинациа иабзоураны, даара инарҭбааз апроектқәа аԥсҭазаара иаларҵәан.
1964 шықәса рзы, раԥхьаӡа акәны 200 шықәса ирылагӡаны, Франциатәи ВВП Британиа Ду иаԥысит. Де Голль агәра ганы дыҟан, Франциа ӷәӷәаӡа аҟазаара адунеи зегьы аинтересқәа ирықәшәоит ҳәа. 1964 шықәса рзы, Франциа официалла КНР азханаҵеит, Еиду Америкатәи Аштатқәа уи ишаҿагылозгьы. 1965 шықәса, ԥхынҷкәынмзазы де Голль даҽа быжьшықәса ҿҳәарас иаҭаны президентс далхын, уи Франсуа Миттеран алхрақәа раан даиааиуеит.
1966 шықәса, жәабранмзазы Франциа НАТО иалҵуеит. Де Голль ихатәы иадертә мчрақәа аԥҵо, иҭахымызт Вашигтон ирыдыркылоз аӡбамҭақәа дырхьыԥшызарц. 1967 шықәса, рашәарамзазы иара израилиаа дрықәыӡбоит Мраҭашәаратәи аҟәареи Гази аоккупациа ахьазыруз азы, Фымштәи аибашьра ашьҭахь. Ари даара акрызҵазкуаз ҭагылазаашьан Франциеи Израили рполитикатә еизыҟазаашьазы.
1968 шықәса: амчра аҟынтәи ацара, аԥсра
1968 шықәса, лаҵарамзазы аҭыԥ змаз ақәгыларақәеи адемонстрациақәеи даара ипроблема дуун де Голль ипрезидентразы. Иара апарламент еиуижьит, уи алагьы аиҳабыра рыбжьқәа реиҳарак ицәыӡит, анаҩс рашәарамза 1968 шықәса рзы алхра ҿыцқәа мҩаԥигеит, урҭ алхрақәа аголлистцәеи урҭ рыдгылаҩцәеи рзы қәҿиара духеит: апартиа иаиуит 358 ҭыԥ, иҟаз 487 ҭыԥ рҟынтәи. Шарль де Голль ԥхьатәара дцеит мшаԥымза 28, 1969 шықәса рзы, иара ихаҭа иабжьигаз ареферендум анылҵшәадаха ашьҭахь.
Шарль де Голль президентс иҟазаара аан, даара аҿиара аиуит асовет-франциатә еизыҟазаашьақәа. 1966 шықәса рзы де Голль официалтә визитла Асовет Еидгыла (СССР) даҭааит. Усҟан имҩаԥгаз аиҿцәажәарақәеи, 1966 шықәса, рашәарамза 30 рзы анапы зҵаҩыз асовет-франциатә Декларациеи ирыбзоураны, асоветтә-франциатә еизыҟазаашьақәа рҭоурых азы етап духеит.
Шарль де Голль ԥхьатәара данца Коломбе-ле-дез-Еглиз дынхон.
Иԥсҭазаара далҵит, 1970 шықәса, абҵарамза 9 рзы. Анышә дамадоуп дахьынхоз аҭыԥ Коломбе-ле-дез-Еглизтәи аԥсыжырҭаҿы.
Аинтерес зҵоу афактқәа
Жозеф Мари де Голль – франциатәи арратәи аҳәынҭқарратәи усзуҩы, аинрал. Иара еицырдыруаз уаҩны дшыҟазгьы, ихатәы ԥсҭазаара аҟынтә еилкаам рацәоуп.
Афакт №1
Аҩажәатәи ашәышықәса, аҩажәатәи ашықәсқәа рзы афицар ҿа Шарль де Голль длабадыруеит Ивонна Ванду, ахаатәы ҟазҵоз иԥҳа. Уи абал ахь ааԥхьара лиҭоит. Аха иара акәашашьа ахьизымдыруаз азы, ахәылԥаз зегьы арратә жәабжьқәа лзеиҭеиҳәон. Знык-ҩынтә ианеиқәшәа ашьҭахь, лҭаацәа иралҳәоит «ма иара, мамзаргьы уаҳа даҽаӡәы мап» ҳәа.
Афакт № 2
Ивонна Ванду дзыццараны дыҟаз 30 шықәса ихыҵра аан илӡыз анбан хаақәа ирылхны бзиа дшибо атәы иҳәар акәхеит, жәаҳәарада, ас еиԥш аребус де Голль изы иуадаҩмызт, избанзар дхәыҷаахыс ажәақәа нарҳәаарҳәны аԥхьашьа идыруан.
Афакт № 3
Аамҭак азы де Голль аԥара ахьимамыз иахҟьаны, иҩыза Гарри Трумен ҳамҭас ииҭаз америкаа равтомобиль иҭиир акәхеит. Ифинансттә ҭагылазаашьа арҽеира алдыршеит иҭыҵыз имемуарқәа.
Афакт № 4
Шарль де Голль ԥшьынҩажәа шықәса анихыҵуаз Конго аԥыза аббат Фиульбер Иулу дидкыло, уи ишәыз асутана дарҩашьан, «Мадам…» ҳәа иеиҳәеит.
Афакт № 5
Шарль де Голль ҽнак абас еиԥш азгәеиҭеит: «Ԥсыхәас иамоузеи 246 ашәхкқәа ахьыҟарҵо атәыла напхгараҭарас?» ҳәа.
Афакт № 6
Де Голль иҟаиҵаз аҿаҵарала ауп Марк Шагал Гранд Опера асахьанҵара дшалагаз.
Азхьарԥшқәа
Франциа апрезидентцәа
Франциа апыза-министрцәа
Франциатәи аинралцәа
Антикоммунистцәа
1890 шықәсазы ииз
Абҵарамза 22 рзы ииз
1970 шықәсазы иԥсыз
Абҵарамза 9 рзы иԥсыз |
27097 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%85%D1%88%D1%8B%D2%A9%D1%8B%D1%80%D2%B5%D0%B0%D1%80%D0%B0 | Ахшыҩырҵара | Ахшыҩрҵара, ацәаҩашәа (мораль, алатын moralitas-атермин алагалан Цицерон ибзоурала, алатын ажәа mores «еицырзеиԥшу атрадициақәа») – ари ауаажәларра рҟны ацәгьеи абзиеи, ииашоу ииашаам уҳәа реиԥш иҟоу ахымҩаԥгашьақәа рнорма ауп иаанаго.
Зны-зынла ари атермин рхы иадырхәоит еилазаарак зегьы ирзырханы акәымкәа, уи ахәҭак мацара ахь, иаҳҳәозар: ақьырсиантә хшыҩрҵара, абуржуазиатә хшыҩрҵара уҳәа реиԥш иҟоу…
Иҟоуп бызшәақәак, иаҳҳәозар, аурыс бызшәаҿы ажәа ахшыҩрҵара анаҩсангьы ахархәара амоуп ажәа ацәаҩашәа (нравственность, анемец бызшәаҟны – Moralität и Sittlichkeit), арҭ аҩажәак асинонимқәа рроль нарыгӡоит лассы-лассы, мамзаргьы еиуеиԥшым аганқәа рыхшыҩрҵара алкааразы ахархәара арҭоит.
Аилазаарак аҟны ахархәара змоу ахшыҩрҵара – ауаажәларратә цәаҩашәа, мамзаргьы ахшыҩрҵара ҳәа иашьҭоуп. Ахшыҩрҵара ҭнаҵаауеит хаз игоу афилософиатә дисциплина – аетика.
Афилософиа
Ҳаамҭазынӡа зыӡбахә ааҩыз еицырдыруа философуп, зегь раԥхьа ахшыҩырҵара азҵаарақәа ықәзыргылоз - антикатәи аскептицизм ашкол аԥҵаҩы ажәытә мысратәи афилософ Пиррон.
Пиррон арелиативизм ахшыҩырҵаратә принципқәа абас еиԥш еиқәиршәеит – џьоукы рыхшыҩырҵаратә принципқәа даҽа џьоукы ахшыҩҵак иалкааны иазгәарҭалартә еиԥш хшыҩыркратә мзызқәа ҳәа егьыҟам, ахшыҩрҵара зхьыԥшу аилазаара ауп. Џьоукы рыхшыҩрҵаратә хымҩаԥгашьа, даҽа џьоукы рыхшыҩрҵаратә нормақәа икәаԥӡа ирықәшәоит, аха даҽа ҭыԥқәаки аамҭақәаки рзы. Ахшыҩрҵаратә релиативизм инақәыршәаны, ақьиареи ацәгьеи – акы иазку аҟазшьа змоу еилкаарақәоуп.
Ф. Ницше ахшыҩырҵаратә релиативизм дадгылаҩын, ҿырԥштәыс иаагозар, иара иазгәеиҭеит, атәы дызмоуи атәи рыхшыҩрҵарақәа зынӡа ишеиԥшым.
Ницше аҳәамҭа ҟаиҵеит амчра знапаҟны иҟоу дара рыхшыҩрҵаратә ҵакы амазаареи рыпринципқәеи аилазаара зегьы ирхьындырҳәалон, аилазаара алахәцәа ракәзар, уи иқәныҟәон.
XX ашәышықәса азбжазы афилософиа аҟны ицәырҵит ахшыҩрҵаратә гхақәа ртеориа, уи абас еиԥш аҳәон, иҟам ақьиареи ацәгьареи, иҟам ииашоуи ииашами, ауаатәыҩса ақьиареи ацәгьареи рзы ирымоу агәаанагарақәа дара ауаа рхаҭа роуп изыӡбаз, аилазаараҟны анхара рзымариахарц азы.
Ахшыҩрҵаратә гхақәа рфилософиа аԥҵаҩыс дыԥхьаӡоуп австралиатәи афилософ Џьон Меки, уи ари атеориа ишәҟәы «Аетика: ииашоуи ииашами аԥҵара» («Этика: изобретение правильного и неправильного» (англ. Ethics: Inventing Right and Wrong), 1977 шықәса рзы иикьыԥхьыз аҟны дазааҭгылоит.
Ахшыҩрҵаратә гхақәа ртеориа шьаҭас иамоу, Меки ишәҟәаҟны иаирбаз рахьтә, обиективра злоу мазара ҳәа акагьы ыҟам, афилософцәагьы ақьиара азы аилкаарақәа аԥырҵалар ауп ҳәа иҳәоит. Ҳаамҭазтәи афилософцәа ргәаанагара ала, аԥхьаҟа ауаа зынӡагьы ахшыҩрҵара азакәанқәа рхы иадырхәалаӡом.
Антропологиа
Аҵакырадгьылтәии аимшьҭратәии
Селиа Грин (Celia Green) ааимшьҭратәии аҵакырадгьылтәии ахшыҩрҵара аликаауеит. Аҵыхәтәантәи иҵоурами амапкратәии хшыҩрҵара ҳәа иазгәарҭоит: ауаҩы иҵакырадгьыл алнакаауеит, уахь иаҵанакуеит иара ихатә мазара, насгьы иара ихьыԥшу зегьы, уи аӡәы аилагарагьы азин имам.
Убри аамҭазы аҵакырадгьылтә хшыҩрҵара азы азин ҟаҵоуп, избанзар ауаҩы иара иҵакырадгьыл зегьы аҟны ииҭаху ҟаиҵаларц илшоит, даҽа џьоукы рҵакырадгьыл еилаимгозар. Аимшьҭратә хшыҩрҵара абжьгаратә ҟазшьа амоуп, избанзар уи хаз игоу ауаҩы аколлективтә нормақәа иднагалоит.
Арҭ анормақәа зхы иақәиҭу алԥшааратә ҟазшьа рымоуп, урҭ акультура иахьыԥшуп, убри аан аҵакырадгьылтә хшыҩрҵара здырра ҭбаау аишахаҭаны иԥхьаӡоу канттәи амапкратә императиви, Норман Геислер иабсолиутизм аԥҟарақәеи ирхьыԥшуп.
Грин аҵакырадгьылтә хшыҩрҵара аҿиара адиҳәалоит аилкаара ахатәы мазареи ауаажәларратә статус аҟны аиԥшымзаара алкаареи.
Агәыԥ аҩныҵҟеи уи анҭыҵи
Аӡәырҩы аҭҵааҩцәа иазгәарҭоит зны-зынла убас еиԥш ахшыҩрҵаратә ԥҟарақәа ауаа рахь ахархәара шарҭо, дара «иртәу», «иртәым» агәыԥқәа ҳәа еихшаны.
Абиологцәа, антропологцәа, аеволиуциатә ԥсихологцәа аӡәырҩы ирыԥхьаӡоит «иртәу», «иртәым» ҳәа адискриминациа цәырызгаз, агәыԥ аҟны аԥсеиқәырхара ашансқәа роуп ҳәа. Ари агәаанагара шьақәырӷәӷәан имариаз акомпиутертә еволиуциатә модельқәа рҟны.
Арҭ амодельқәа рҟны ас еиԥш адискриминациа иалҵшәаны гәыԥк иаҵанакуа ахаҭарнакцәа русеицура аҽарӷәӷәоит, иара убасгьы дара иртәым агәыԥ аганахьала ихшыҩырку аиӷарара цәырҵуеит.
Г. Р. Џьонсони (Gary R. Johnson) В. С. Фалгери (V. S. Falger) ишьақәдырӷәӷәон, амилаҭеилыхреи апатриотизмреи ирформаны ишыҟоу ахатәии атәымуааи рыла аихшара. Џьонатан Хаидт иазгәеиҭеит, агәыԥ аҩныҵҟатәи акритериқәа рексперементалтә цклаԥшра ишарӷәӷәо аконсерваторцәа рыхшыҩрҵаратә хәшьарақәа, ус еиԥш еиҳа имаҷны ианубаалоит алибералцәа рҟны.
Иҟалалоит убас еиԥш, аԥсҭазаара азы иалкаау астиль алхра, насгьы ишьақәгылоу ахымҩаԥгашьа иалкаау аԥҟарақәа еилазаарак аҟны ауаҩы арҭқәа зегьы иҵабыргны ианинарбо, аилазаара ахшыҩрҵаратә нормақәа зегь раасҭа.
Акультурақәа реиҿырԥшра
Кристофер Петерсони (англ. Christopher Peterson) Мартин Селигмани (Martin Seligman) атеориеи аамҭеи ирҿырԥшны иалыркаауеит акультурақәа рзы антропологиатә дунеихәаԥшра. Дара убас еиԥш алкаақәа ҟарҵеит иҭырҵаауаз акультурақәа рыбжьара, иалкаау мазараны абас еиԥш шырыԥхьаӡо: аҟәыӷара; ахаҵара; ауаҩра; аиашара; ачҳара; адунеихәаԥшышьа аҭбаара. Арҭқәа зегьы даҽа хәҭақәак рылагьы ишоит, ҿырԥштәыс иаагозар, ауаҩра атәы анаҳҳәо уахь иаҵанакуеит абзиабара, ақьиара, аҟәышра.
Аеволиуциа
Ахшыҩрҵара атеориа аҿиара апроцесс, еиуеиԥшым ауаатәыҩсатә жәларқәа рсоциалтә еволиуциа иузаҟәымҭхо иадҳәалоуп. Аӡәырҩы аеволиуциатә биологцәа, асоциологцәа ирыԥхьаӡоит амораль ари аеволиуциатә мчрақәа ирхылҿиааз акоуп ҳәа, уи хаҭалатәи аҳаракыра мацара аҟны акәымкәа, агәыԥқәа рҟынгьы аус ауеит, агәыԥтә алкаара ахархәара ала.
Социологцәақәак ахшыҩрҵара ала иарбоу ахымҩаԥгашьа даара аҽаԥсахит ҳәа иҟоу агәаанагарақәа ирықәшаҳаҭым, избанзар уи реихьӡарақәа еизнарҳауеит ҳәа ирыԥхьаӡоит.
Ас еиԥш ахымҩаԥгашьа инақәыршәаны ауаа рцәаныррақәа рхыжжылара «апросоциалтә» шьақәгылашьа дырҿион, ҿырԥштәыс иаагозар, аемпатиеи ахареи реиԥш иҟоу ацәаныррақәа. Даҽа биологцәақәак ргәаанагара ала, ауаа идырҿиоз ахшыҩрҵара хаҭа акәын, альтруисттә инстинктқәа ракәымкәа.
Ас еиԥш ахшыҩрҵара аилкаара иаанарԥшуеит ахеиқәырхаратәии идеологиала ишьақәыргылоу ахымҩаԥгашьа асистема.
Ауаатәыҩсатә хшыҩырҵара, аилазаашьа еиҳа ишыуадаҩугьы аԥстәқәа ртәы аасҭа, зегь акоуп аԥсҭазаара иацәтәыму цәырҵрам. Ахшыҩрҵаратә кодексқәа шьақәыргылан аемоциатә цәаныррақәеи ацәалашәареи рышьаҭа ала, анкьа ишьақәгылаз ажәла алкаара ала, урҭ ирныԥшуеит аԥсеиқәырхареи аҿиареи рзы аԥышәа.
Ахшыҩрҵареи аетикеи
Аетика (ахшыҩрҵара афилософиа ҳәа иара убасгьы ирдыруа) – афилософиа иахәҭоуп, ахшыҩрҵара азҵаарақәа ҭызҵаауа ауп. Ажәа «аетика» «иара ажәа «ахшыҩырҵара» иасинонимны рхы иадырхәоит лассы-лассы, зны-зынла аҵакы ҭшәаны – аморалтә принципқәеи, иалкаау гәыԥқәаки, хаз игоу ауааи рытрадициақәеи рыхшыҩрҵаратә принципқәеи ралкааразы.
Етикатә теориақәак, еиҳаракгьы адеонтологиа, иалызкаауа «аетикеи» «ахшыҩрҵареи», аха абра иҳәатәуп ауаатәыҩса рыхшыҩрҵареи ретикеи аҵыхәтәаны еилкааракны ишыҟало, иҟоуп атрадициа аҟны «ахшыҩрҵара» Кант исистема иашьашәаланы ахархәара ахьамоу, ара «ахшыҩрҵара» шьаҭас иамоу ауал, аҭакԥхықәра, ахымҩаԥгашьа апринципқәа роуп.
Ахшыҩрҵареи аетикеи синонимқәак раҳасаб ала лассы-лассы ахархәара рымоуп, аха ахшыҩрҵара еиҳарак адунеихәаԥшышьа ауп иаанаго, урҭ шьаҭас ирымоуп апрактика, мамзаргьы арҵара, ауаҩы еиуеиԥшым аҭагылазаашьақәа рҟны, ауаажәларра рҟны ихымҩаԥгашьа адырра, убри аан аетика апринципқәа рсистема иаҵанакуеит, афилософиеи уи атеориатә шьаҭаркреи.
Ахшыҩрҵареи адинхаҵареи
Ауаатәыҩса рҭоурых зегьы аҟны адинхаҵарақәа аидеалтә ԥсҭазааразы адгалара аҟаҵара анаҩсгьы, уи ақәныҟәара аԥҟарақәа ахьуднагалоз азы, ахшыҩрҵара лассы-лассы адинхаҵаратә ԥҟарақәа ирыдрыԥхьаӡало иалагеит.
Ахшыҩрҵаратә традициақәа инарҭбааны урзааҭгылозар, адинхаҵаратә хшыҩрҵара ҳаамҭазтәи ахшыҩрҵара аформақәеи реицыҟазаара аҭыԥ амоуп, урҭ рахь иԥхьаӡоуп аконсеквенциализм, зыхиақәиҭу ахәыцрақәа, агуманизм, аутилитаризм уҳәа реиԥш иҟоу аилкаарақәа. Адинхаҵаратә хшыҩрҵара ахкқәа ракәзар, даара ирацәоуп.
Ҳаамҭазтәи амонотеисттә динхаҵарақәа, аԥсылманра, аиудаизм, ақьырсианра, насгьы сикхизм, зороастризм уҳәа реиԥш иҟоу роуп абзиеи ацәгьеи алызкаауа азакәанқәеи аԥҟарақәеи рыла, урҭ арбоуп иԥшьоу ашәҟәқәа рҟны, дара урҭ ауаа ирыладырҵәоит адинхаҵарақәа раԥхьагылаҩцәа рдин аҳәаақәа ирҭагӡаны.
Аполитеисттә динхаҵаратә традициақәа иреиҵоу абсолиутизм ахь ахшыҩҵакқәа рымоуп. Ҿырԥштәыс иаагозар, абуддизм аҟны ауаҩы ихықәки, насгьы адәныҟатәи аҭагылазаашьақәеи азгәарҭоит уи ихшыҩрҵаратә хымҩаԥгашьа ахәшьара аҭара аҟны.
Адинхаҵаратә традициақәа рҟны ахшыҩрҵара егьырҭ аиԥшымзаарақәа дырзааҭгылеит Барбара Миллер (Barbara Stoler Miller), уи иазгәалҭон, аиудаизм аҟны «апрактика аҟны абзиеи ацәгьеи злеилыркаауа ауаажәларра рҟны ауаҩы иааникыло аҭыԥи, аиуареи, ақәреи рыла шакәу. Мраҭашәара ҳаамҭазтәи ауаҩы изын, адырраҭбаареи аегалитаризми рыла иааӡоу изы, ас еиԥш аҭакԥхықәреи ахьыԥшратә ҵаки – даара иуадаҩу аспектуп аиндуизм адкыларазы».
Адинхаҵарақәа ахшыҩырҵаратә дилеммақәа рыӡбаразы ирацәоуп ирыдыргало амҩақәа. Иаҳҳәозар, аиндуизм аҟны иаахҵәаны ауаҩы ишьразы азин ҟазҵо хшыҩрҵарак ыҟам, уа иазгәарҭоит «иалкаау аҭагылазаашьақәа рҟны ауаҩы ишьра узацәымцар ҟалоит, избанзар уи ада ԥсыхәа ыҟамызт усҟантәи аамҭазы», – ҳәа.
Амонотеисттә традициақәа рҟны иалкаау усқәак ирыхәаԥшуеит дкылашьа змам ракәны, иаҳҳәозар, аԥҳәыс лыҽԥыргареи аилыҵреи реиԥш иҟоу. Адинхаҵара еснагь ахшыҩырҵара иҵоураны иамадам.
Афилософ Давид Иум иазгәеиҭон: «Ацәгьоура дуқәа анцәа иахьырхәра иацәшәаны иҟаҵаз ракәын ҳәа ирыԥхьаӡон; убри аҟынтә ишәарҭам ҳәа иԥхьаӡам ауаҩы ихшыҩрҵара азы лкаақәак рыҟаҵара, иара идинхаҵаратә қьабзқәа рыџьбарареи игәацԥыҳәареи ирыхҟьеит ҳәа азгәаҭаны, иара гәыкала уи агәра игозаргьы».
Адинхаҵаратә хшыҩрҵареи ахшыҩрҵаратә позициеи еиԥшымзар алшоит, ауаҩшьра, амассатә хәымгарақәа, атәтәра азҵаарақәа ианырхьыԥшу.
Ҿырԥштәыс иаагозар, Саимон Блекберн (Simon Blackburn) иазгәеиҭоит: «Аиудаизм адгылаҩцәа акастатә система адгылара ииашоуп ҳәа рыԥхьаӡоит, аԥсылманра адгылаҩцәа ракәзар, даара имчу ашьаустә кодекс, мамзаргьы аҳәсеи егьырҭ адинқәа ныҟәызгои рахь азыҟазаашьа бааԥсы ииашоуп ҳәа иазхәыцны иадгылоит», – ҳәа.
Ақьырсианра атәы дазааҭгыло, Саимон Блекберн иазгәеиҭоит: «Абиблиа аҟны иуԥшаарц алшоит ахәыҷқәа ирзырхоу агәымбылџьбарара, еиҳаракгьы хшыҩла иаҩцам рахь, аԥстәқәа рахь, еилыҵны иҟоу рахь, анцәа дхазымҵо рахь, еиуеиԥшым асексуалтә ҟазшьаҷыдарақәа змоу рахь, насгьы зықәрахь инеихьоу аҳәса рахь». Иара убасгьы иҳәоит ауаҩы ихшыҩрҵарқәа рахьтә гәыҩбара узҭо ацәаҳәақәа шуԥыло Ауасиаҭ Ҿыц аҟны.
Ақьырсианра адгылаҩцәа Блекберн иқәгылара ахҳәаа азыҟаҵо иазгәарҭоит, дара ргәаанагарала, ауриацәа рзакәанқәа Аԥшьашәҟәы аҟны ахшыҩрҵара аеволиуциа аанарԥшуеит ҳәа имчымхоу рыдгыларазы, уа иазгәаҭоуп атәцәа иҽеимкәа ирызныҟәо рахьырхәра (ашьра аҟынӡа), атәцәа ракәзар, еиҳа-еиҳа, хатә мазарак еиԥш акәымкәа уаҩԥсҵас рзыҟазаара иазнеиуеит.
Елизабет Андерсон (Elizabeth Anderson), Мичигантәи ауниверситет афилософиеи афеминологиеи рпрофессор лгәаанагарала, Аԥшьашәҟәы абзиагьы ацәгьагьы унарҵоит ҳәа, насгьы ари аԥшьаҩыра хшыҩырҵарала иԥкааны иҟам ҳәа лыԥхьаӡоит. Агуманистцәа, Пол Курц (Paul Kurtz) иеиԥш иҟоу, агәра ргоит иалкаау ахшыҩрҵаратә ҵакқәа хаз игоу культурақәак рҳәаақәа ирҭыҵуеит ҳәа, иара игәаанагара ала, уи убарҭоуп иуниверсалтәу зхаҵарак анаҩсгьы, иԥсабаратәым зхаҵарак аҳасаб алагьы иубарц шалшо.
Аиашара, аартра, аԥсыцқьара, абзиа азеиӷьашьара, аҵабыргра, агәаанагара аҳәара, арҭ зегьы хыҵхырҭазар ауеит адинхаҵаҩцәеи анцәа дхазымҵои рыбжьара аилибакаара аԥшаара азы ҳәа азгәарҭоит.
Ахшыҩрҵаратә кодексқәа
Акодификациатә хшыҩрҵара иаабац ахшыҩрҵара излеиԥшым (ауаажәларра аҟны агәазыҳәара змоу амҩа алкаара) уи ауп, иара ахатә нормақәа алнакаауеит: ишиашоу иԥсабаратәу анормақәа, мамзаргьы ауниверсалтә принцип анормақәа.
Адинхаҵаратә еилазаарақәа рҟны, аԥааимбар арҭ апринципқәа иоуеит агәаартра ала ҳәа иԥхьаӡоуп, иазгәаҭатәуп арҭ апринципқәа иалкаау шракәу. Урҭ иааизакны ишьақәдыргылоит ахшыҩрҵаратә кодекс (даҽахьӡык: аетникатә кодекс) – аԥҟарақәа рсистема, ҵакы змоу асистема инақәыршәаны иахәҭоу ахымҩаԥгашьа шьақәзыргыло.
Ахшыҩрҵаратә (аетикатә) кодексқәа ҟалар ауеит адинхаҵаратә, адунеихәаԥшратә, апрофессионалтә, акорпоративтә, аспорттә уҳәа уб. егь.
Адинхаҵаратә хшыҩрҵара акодекс иаҿырԥштәқәаны иԥхьаӡоуп:
Ацәаҩашәа ахьтәы ԥҟара («ахгәарԥхаратә етика»);
Аиудаизм, ақьырсианра, аԥсылманра ауасиаҭқәа жәаба;
Нои иимшьҭра рзакәанқәа быжьбеи 613 уасиаҭ аиудаизм аҟни;
Иԥшьоу ауасиаҭқәа хәбеи абуддизм ахь аантәыракратә мҩеи;
Ажреи ижрами аиндуизм аҟны;
Даосизм аԥҟарақәа жәаба;
Ажәытәӡатәи мысратәи акодекс Маат;
Апрофессионалтә кодексқәа рҿырԥштәқәа – Бусидо, Гиппократ иҭоуба, ажурналист Идунеихәаԥшышьа (Кредо).
Азхьарԥшқәа
Green, Celia (2004). Letters from Exile: Observations on a Culture in Decline.
Афилософиа
Аетика |
27098 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%D0%B8%D0%B0%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%B0 | Адиаспора | Адиаспора () — ари ажәлар рыхәҭак ауп, изхылҵыз атәыла аҟны инымхо, аха убри аан иахьынхо атәыла аҟны, иаку иҭышәынтәалоу аетникатә гәыԥқәа аԥҵаны измоу, насгьы дара рыҿиареи руаажәларреи реиԥшзаара амырӡразы, адгыларазы асоциалтә институтқәа змоу жәларуп.
Аҭоурых
Ус еиԥш иҟалеит аҭоурых аҟны, аетносқәа лассы-лассы дара рҵакырадгьылқәа рҟны акәымкәа, егьырҭ атәылақәа рҟны инхалартә еиԥш. Уи зыхҟьаз аибашьрақәа, аҳәаақәа реиҭакра, аимпериақәеи аҳәынҭқаррақәеи рхыбгалара, аԥсабаратә рыцҳарақәа, аекономикатә кризисқәа уҳәа роуп. Абарҭқәа зегьы ажәларқәа ԥсаҟьаны адунеи иаланаԥсоит.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара адыррақәа рыла, 1960 шықәса рзы атәым тәылақәа рҟны инхон 75,5 миллионҩык ауаа, 2000 шықәса рзы – ари ахыԥхьаӡара 176,6 миллионҩык рҟынӡа иҟалахьан, 2009 шықәса рзы ари ахыԥхьаӡара 213,9 миллионҩык рҟынӡа еизҳаит, 2013 шықәса рзы – 232 миллионҩык.
Иахьа еиуеиԥшым адунеи атәылақәа рҟны инхоит х-процентк инаркны жәа-процентк рҟынӡа ауааԥсыра, урҭ зегьы мигрантцәоуп. Хықәкыла иаҳҳәозар, атәым тәылақәа рҟны инхоит 35 млн акитаиццәа, 25 млн еиуеиԥшым африкатәи атәылақәа ирылҵыз, 19 млн аурысцәа, 14 млн акурдцәа, 9 млн индиаа, 10 млн ирландиаа, 8 млн италиаа, ауриацәа, ацыганцәа, 5,5 млн аерманцәа, 4,5 млн авенгрцәеи аполиакцәеи, 4 млн абырзенцәа, 3,5 млн аҭырқәцәеи иранааи (аџьамцәа), 3 млн иапониаа, 2,5 млн анемеццәа.
Атәым тәылақәа рахь иқәнагалаз ауаа еснагь рмилаҭ еиуаз ирыҿцаауан. Уи азын дара ацуҭақәа еиҿыркаауан. Иахьа ацуҭа (община) – ари ауаа ракзаара ауп – ԥҟараны ишышьақәгылаз еиԥш, уи еиднакылоит аҭаацәарақәа, ауацәа, аҭынхацәа – урҭ зегьы еимадоуп анхамҩа, акультура, азинтә усура уҳәа рыла, насгьы ҵакырадгьылк аҟны еицынхоит. Ауаа реизааигәара, аӡәыкны рыҟалара ари ацуҭа иакритериақәаны иҟазар ретникатә хылҵшьҭра, ас еиԥш ацуҭа – адиаспора ҳәа иашьҭоуп.
Адиаспора ахкқәа
У. Коен иаликаауан ԥшь-диаспора хкык: адиаспорақәа – иалаӡыз (ауриацәа, африкаа, аерманцәа, палестинаа), аџьатә диаспорақәа (индиаа), аџьатәқәа (китаиаа), аимпериатә (британиатәи, франциатәи, испаниатәи, португалиатәи). Дж. Армстронг ҩ - диаспора хкык аликаауан: «амобилтәи» «апролетартәи».
«Амобилтә» диаспорақәа ирымоуп акыр иҭбаау, иуадаҩу аҭоурых, урҭ рҭоурых шәышықәсала ишьақәгылоз акакәын. Арҭ адиаспорақәа асоциалтә шьцылара иазыманшәалоуп, убри аҟынтә акыр инарҵауланы издызкылаз аилазаара аҟны рышьаҭа рҳаит уҳәар алшоит.
«Амобилтә» диаспора акатегориа иаҵанакуа ракәзар, Дж. Армстронг уахь иаҵаиркыз зегь раԥхьа иргыланы ауриацәеи аерманцәеи рдиаспорақәа роуп.
«Апролетартә» диаспорақәа – ари ааигәа ишьақәгылаз етникатә еилазаароуп. Дж. Армстронг игәаанагарала, «арҭ адиаспорақәа ҳаамҭазтәи аполитика иалҵшәахаз иқәҿиарадоу аалыҵуп».
Г. Шеффер иаликаауеит абас еиԥш адиаспора хкқәа:
– инарҵаулоу аҭоурыхтә шьаҭақәа змоу (арахь иаҵанакуеит аерманцәа, ауриацәа, китаиаа рдиаспорақәа);
– «макьаназы ихырқәақәо» (америкаа, Европеи, Азиеи, Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны скандинаваа);
– «иҿоу» (ари адиаспора хкы еиҿыркаауеит абырзенцәа, аполиакцәа, аҭырқәцәа);
– «ҿыц иҿио», даҽакала иуҳәозар, ашьақәгылара амҩа иану (ас еиԥш адиаспорақәа зырҿио кореиаа, филиппинаа, насгьы анкьатәи асоветтә республикақәа рҟны инхоз аурысцәеи роуп);
– «аҩны змам», зхатәы ҳәынҭқарра змам (ари акатегориахь иаҵанакуеит акурдцәеи, апалестинеццәеи, ацыганцәеи рдиаспорақәа);
– «аетномилаҭтә», «ахатәы» ҳәынҭарра рымазшәа агәаанагара зызцәырҵуа, ари зегь реиҳа иалаҵәоу диаспора хкуп;
– «еихырԥсаҟьоу», еизакны инхо.
Зегь реиҳа идуу адиаспорақәа жәаба:
Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы амиграциатә процессқәа даара идуу амасштабқәа аҵанакуа иалагеит – иахьазы адунеи аҟны инхо ауаа рахьтә 35-тәи зҭыԥ иахыҵны даҽаџьара нхара ицаз иоуп. Аҿиара змоу атәылақәа рҟны акәзар, 10-тәи зҭыԥ иахыҵны даҽаџьара нхара ицаз иоуп. Даҽа тәылак ахь нхара ицаз инхарҭа ҭыԥ ҿыц аҟны ибзазашьа анеиқәиршәалак, имилаҭ иаҵанакуа емиграциа рцара дацхраауеит. Убри аҟынтә иџьашьатәӡам, адиаспорақәа рхыԥхьаӡара ас лассы иахьазҳауа. Зегь реиҳа идуу диаспорақәоуп:
10. Ацыганцәа рдиаспора
Ацыганцәа ауаа рышәҟәҭагалара лассы-лассы рхы аладырхәуам, рхыԥхьаӡаразы рхатә дыррақәа рымоуп умҳәозар. Убри аҟынтә ари ажәлар ирыдҳәалоу ахыԥхьаӡарақәа зегьы - ус инықәырԥшшәа иҟаҵоу дыррақәоуп, иахьазы дара 8 миллионҩык рҟынӡа ыҟоуп ҳәа азгәаҭоуп. Убасгьы, иԥхьаӡоуп Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны миллионҩык рҟынӡа ацыганцәа шынхо, урҭ рхыԥхьаӡара рацәоуп Бразилиа, Румыниа.
9. Италиаа рдиаспора
Ажәбатәи аҭыԥ аҟны иҟоу италиаа рдиаспора 8 миллионҩык рҟынӡа инаӡоит. Дара рмилаҭ аҳәаанырцәтәи атәылақәа рахь рықәҵра хацыркын XIX ашәышықәса анҵәамҭазы, еиҳаракгьы ари апроцесс аҿарҭбааит Актәи адунеизегьтәи аибашьра ашьҭахь. Уи мзызс еиҳарак иаиуз аӷарра ауп, амамзаара ауаа убас еиԥш аҭагылазаашьа иҭанаргылон, егьырҭ аҵакырадгьылқәа рахь иқәҵны ицаратәы. Италиаа еиҳарак иқәҵны нхара ҳәа иахьцаз Ҩадатәии Ладатәии Америка атәылақәа рахь ауп.
8. Ауриацәа рдиаспора
Аофициалтә дыррақәа рыла, ауриацәа Израиль анҭыҵ инхо рхыԥхьаӡара 8 миллионҩык рҟынӡа инаӡоит, аха зегь реиҳа ауриацәа ахьынхо Еиду Америкатәи Аштатқәа (урҭ уатәи рхыԥхьаӡара 5-миллионҩык иреиҳауп), Франциа, Британиа Ду рҟны ауп. Еиду Америкатәи Аштатқәа рҿы ауриацәа рыцуҭа адунеи аҟны зегь реиҳа еиҳауп ҳәа иԥхьаӡоуп, иара убасгьы 2003 шықәсанӡа ауриацәа рдиаспора Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны еиҳа еиҳан Израиль инхоз ауриацәа рхыԥхьаӡара аасҭа.
7. Аерманцәа рдиаспора
Адунеи 102 тәыла рҟны инхоит Ермантәылантәи амигрантцәа. Урҭ рахьтә 87 % атәылақәа 6 рҟны ауп иахьынхо, урҭ рхыԥхьаӡараҿы Урыстәыла, Еиду Америкатәи Аштатқәа, Франциа. Аерманцәа рдиаспорагьы 8 миллионҩык шьақәнаргылеит, убри аан иара Ермантәыла инхо 3 миллионҩык роуп. Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы дара рҽазыршәеит иаку еиҿкаарак, адиаспора еидызкыло аԥҵара, аха ари аус макьаназы аҵыхәтәанынӡа иӡбам.
6. Украинаа рдиаспора
Украинаа рыԥшьбатәи ахәҭа (10 миллионҩык инадыркны 15 милионҩык рҟынӡа) Украина анҭыҵ ауп иахьынхо. Зегьы иреиҳау урҭ рдиаспора ахаҭарнакцәа Урыстәыла ауп иахьынхо, иара убасгьы имаҷҩымкәа украинаа нхоит Еиду Америкатәи Аштатқәа, Канада, Молдова. Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы зегьы иреиҳаны амигрантцәа нхара ҳәа иахьцо Испаниа, Италиа, Мысра атәылақәа рахь ауп.
5. Аполиакцәа рдиаспора
Аполиак хылҵшьҭра змоу амигрантцәа, аҵыхәтәантәи адыррақәа рыла, 21 миллионҩык ыҟоуп. Урҭ зегь раасҭа иахьынхо ҭыԥуп Еиду Америкатәи Аштатқәа – ара инхо аполиакцәа рхыԥхьаӡара миллионки 500 нызқьҩык рҟынӡа инаӡоит, Бразилиеи Германиеи ракәзар, Польшантәи амигрантцәа рхыԥхьаӡара еиԥшуп уҳәар ауеит – дара ҩ-миллионки 500-нызқьҩык рҟынӡа тәылацыԥхьаӡа инхоит.
4. Аурыс диаспора
Ианеиҵаха 25 миллионҩык рҟынӡа аурысқәа еиуеиԥшым аамҭақәа рзы Урыстәылатәи Афедерациа анҭыҵҟа нхара ҳәа иагеит. Иҟоуп ахыҵхырҭақәа, урҭ рхыԥхьаӡара 40 миллион рҟынӡа инаӡоит ҳәа аазыцҳауа, аха аҭҵааҩцәа ас еиԥш ахыԥхьаӡара иақәшаҳаҭым. Зегьы иреиҳау европатәи аурыс диаспора нхоит Германиа. Убри анаҩсгьы, урысшәала ицәажәо амигрантцәа рацәаҩуп Еиду Америкатәи Аштатқәа, Израиль, Латвиа.
3. Индиаа рдиаспора
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иҟанаҵаз аҳасабырба инақәыршәаны, адунеи зегьы аҟны инхоит индиаа рхылҵшьҭрақәа 25 миллионҩык рҟынӡа, дара адунеи 110 тәыла рҟны иҟоуп. Зегь реиҳа индиаа рхылҵшьҭрақәа ахьынхо Непал (4 миллионҩык), Еиду Америкатәи Аштатқәа (3 миллионҩык), Малаизиа (2,4 миллионҩык) рҟны ауп.
2. Акурдцәа рдиаспора
Акурдцәа рдиаспора шаҟа ыҟоу аԥхьаӡара зыруадаҩуа акәны иҟоуп, дара ахьынхо ԥшь-тәылак рҟны зныкгьы ауаа ашәҟәранҵара ахьымҩаԥырымгац. Еиуеиԥшым адыррақәа рыла, акурдцәа рдиаспора – 20 миллионҩык инаркны 40 миллионҩык рҟынӡа ыҟоуп, аха зегь реиҳа ииашоуп ҳәа иԥхьаӡоу 35 миллионҩык ҳәа иҟоу адыррақәа роуп.
1. Китаиаа рдиаспора
Аҵыхәтәантәи адыррақәа рыла, китаиаа рхыԥхьаӡара, зҭоурыхтә ԥсадгьыл иацәыхараны инхо, 50 миллионҩык рҟынӡа ыҟоуп. Урҭ реиҳараҩык (20 миллион инаркны 30 миллион рҟынӡа) Лада-Мрагыларатәи Азиа инхо роуп, ҿырԥштәыс иаагозар, Сингапур инхо ауааԥсыра зегь рахьтә 78% шьақәзыргыло китаиаа роуп. Убри анаҩсгьы китаиаа рдиаспора ыҟоуп Америкеи Европеи.
Аӡәырҩы асоциологцәа излашьақәдырӷәӷәо ала, иахьатәи аамҭазы «адунеитә диаспоризациа» апроцесс мҩаԥысуеит, дара адиаспорақәа рхаҭақәа ракәзар, атрансоциалтә ҳақәаны аҟалара иалагеит. Убри аҟынтә, аамҭа цацыԥхьаӡа иалшоит адиаспорақәа рхыԥхьаӡара еизҳар, иазҳауеит убасгьы урҭ аполитикатәи аекономикатәи ҭагылазаашьа иазыҟарҵало аныррагьы.
Адиаспора афункциақәа
Адиаспорақәа зегьы лахьынҵак-лахьынҵак рымоуп. Урҭ алахьынҵақәа еиуеиԥшым, дарбанызаалак ауаҩы иԥсҭазааратә мҩа шиндивидуалтәу еиԥш. Аха, егьа ус акәзаргьы, адиаспорақәа русура аҟны еицырзеиԥшу афункциақәа маҷым. Ус еиԥш рҷыдаҟазшьоуп «ижәытәтәиугьы» «иҿыцугьы» адиаспорақәа.
Дара адиаспорақәа рцәырҵшьа амзызқәа шеиԥшымгьы, ирзеиԥшу аҟазшьақәа рымоуп. Аха абра иазгәаҭатәуп, зыӡбахә ҳәоу афункциақәа рхаҭәаара, рбеиара уҳәа акыр аиԥшымзаарақәа шрымоу.
Зегь реиҳа иалаҵәаны иҟоу адиаспора афункциақәа иреиуоуп досу рҭоурыхтә ԥсадгьыл, рыжәлар ркультура, рыҿиара, доуҳала рырбеиара ацхраара, адгылара рзыҟаҵара. Иҷыдоу аҭыԥ аанакылоит ахатәы бызшәа аиқәырхара. Ишдыру еиԥш, абызшәа ауп даҽа тәылак аҟны ауаҩы далкааны, дызмилаҭу удыруа дҟазҵо.
Ахатәы бызшәа иабзоураны ауаҩы дахьынхозаалак, иарбан ҳәынҭқарразалак аҟны истатусгьы аҽаԥсахуеит. Ҿыц ишьақәгыло адиаспора еснагь ахатәы бызшәа ахархәара анаҭоит иформалтәым аицәажәара аан, аха ашкол, аусеилыргара, амассатә информациа ахархәагақәа рҟны уи ахархәара маҷуп, зынӡагьы иамам уҳәар алшоит. Ахатәы бызшәа зехьынџьара ахархәара аиура азықәԥара аҭахны иҟоуп.
Ахатәы бызшәа амилаҭтә культура ретронслиаторс иамоуп, уи ацәыӡра, еиҳаракгьы адоуҳатә хырхарҭаҟны рыцҳара дууп (атрадициақәа, ахдырра, ақьабзқәа). Аха убри аан, збызшәа зцәыӡыз ажәларқәа, ретнос ишаҟәҟьазгьы, диаспораны ишыҟаз иаанхоит (иаҳҳәозар анемеццәа, кореиаа, ассирииццәа, чувашиаа уҳә. егь.) Абас алагьы абызшәа аиқәмырхара адиаспоразы иҳәаақәҵоу ҷыдарам.
Адиаспора аусуразы ихадоу акәны иҟоуп аетникатә культура аиқәырхара, уи иаҵанакуеит аматериалтә, адоуҳатә, асоционормативтә усура. Еиҳа инарҵауланы аетникатә культура аныԥшуеит алитература, аҟазара, аетникатә символика, атрадициақәа, еиуеиԥшым аматериалтә культура аформақәа (акрыфара, аҽеилаҳәара), афольклор.
Аетникатә культура амырӡра аригьы адиаспора иаҷыдаҟазшьоуп. Аха аамҭа цацыԥхьаӡа адиаспора аетникатә культура изхылҵыз ретнос акультура акыр иацәыхарахоит.
Уи адиаспора ахьынхо ажәлар иныҟәырго атрадициақәеи иареи еилаӡҩоит.
Аетникатә культура амырӡра зхьыԥшу адиаспореи изланхо ажәлари ирыбжьоу адистанциа ауп, иара убасгьы, иахьынхо аҳәынҭқарра адиаспорахь иаанарԥшуа атолерантреи, адиаспора ахаҭарнакцәа ркультура аиқәырхара агәазыҳәара ахьынӡарымоуи роуп.
Даара аҵак ду амоуп аекономикатә функциагьы, уи акыр адиаспорақәа ахархәара алыршара рҽазыршәоит. Ара зыӡбахә ҳәоу убас еиԥш иҟоу аекономикатә ҿиара аформақәа роуп, иҷыдоу даҽа жәларык ирыламҩашьо жәлар рнапҟазарақәа раалыҵқәа рҭыжьра алыршара.
Арҭқәа зегьы адиаспора ахаҭарнакцәа рыԥсҭазаара еиԥш, егьырҭ амилаҭқәа изланхогьы рыԥсҭазаара арбеиоит.
Ас еиԥш аекономикатә функциақәа раларҵәара еиуеиԥшым ауадаҩрақәа ацзаргьы, аҭоурыхтә ԥышәа ахархәара аҭазар, зегьы уи аҟынтә иаиааиуеит, афеида алырхуеит. Ара, иара убасгьы, иазгәаҭатәуп адиаспора аполитикатә функциақәагьы шынанагӡо. Ари раԥхьа иргыланы иахьаныԥшуа иназыцҵоу азинқәа роуразы алоббизм аныҟарҵо ауп.
Иҩбахаз, адиаспора, мамзаргьы уи иадҳәалаз акыр аиҿкаарақәа ишьақәгылоу арежим оппозицианы ианазыҟало ауп.
Ихԥатәихаз, адиаспорақәа иахьынхо атәыла жәларбжьаратәи апозициақәа анырра анарҭо ауп.
Астатистика
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара адыррақәа рыла, 1960 шықәса рзы атәым тәылақәа рҟны инхон 75,5 миллионҩык ауаа, 2000 шықәса рзы – ари ахыԥхьаӡара 176,6 миллионҩык рҟынӡа ихалахьан, 2009 шықәса рзы ари ахыԥхьаӡара 213,9 миллионҩык рҟынӡа еизҳаит, 2013 шықәса рзы – 232 миллионҩык.
Азхьарԥшқәа |
27099 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%82%D0%BE%D0%BC%D1%82%D3%99%20%D1%84%D1%8B%D0%BC%D1%86%D0%B0%20%D0%B0%D0%B7%D1%8B%20%D0%96%D3%99%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B6%D1%8C%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D2%B5%D0%B7%D1%83%D1%80%D0%B0 | Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура | Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура (иааркьаҿны МАГАТЭ, англ. International Atomic Energy Agency, иааркьаҿны IAEA) – атомтә фымца аҿиареи уи аҭынч ԥсҭазаара аҟны ахархәареи рзы жәларбжьаратәи аиҿкаара. Уи аԥҵан 1957 шықәса рзы. Аштаб-квартира ыҟоуп Вена (Жәларбжьаратәи венатәи ацентр).
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура (МАГАТЭ) аҭоурых
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура аԥҵан 1957 шықәса рзы, иҟаз ашәарҭарақәеи агәыӷрақәеи рҳәаақәа ирҭагӡаны, избанзар иҟан ашәарҭара аиадертә технологиақәа рхархәаразы. Ас еиԥш амаҵзура ацәырҵра зыбзоуроу Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидент Дуаите Еизенхауер ԥхынҷкәынмза 8, 1953 шықәса рзы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа хада аҟны «Атом адунеи азы» ажәахә ала иқәгылара ауп.
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура аофициалтә иирамшны иԥхьаӡоуп рашәарамза 29, 1957 шықәса – ари амш азы ауп Еизенхауер хадас дызмаз Еиду Америкатәи Аштатқәа амаҵзура аԥҟаԥҵәа аратификациа аназыруз.
Вашингтон Агәилԥшшәы змоу абаҳча аҟны имҩаԥгаз апресс- конференциаҿы анапаҵаҩра ацеремониа анымҩаԥыс ашьҭахь, ахада Еизенхауер Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа хада аҿаԥхьа иқәгылараҟны ажәалагала ҟаиҵеит Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура аԥҵазарц.
«Ҳара, аиашазы, адунеи зегьы аҟны ауаа ирызцәырҵыз агәыӷра аформа аҳҭеит….атом аиҩырҷҷара иалнаршоит еиҟәыҭханы иҟоу адунеи аизакра», — иҳәеит Еизенхауер иқәгылараҿы.
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура аусура (МАГАТЭ)
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура аусура иузаҟәымыҭхо иадҳәалоуп аиадертә технологиақәа, насгьы урҭ ҩ-хырхырҭакны рхархәаразы алшарақәа ыҟоуп: абџьарк аҳасаб ала, мамзаргьы ауаа ирыхәо ахархәара змоу мыруганы. 1953 шықәса рзтәи апрезидент Еизенхауер иқәгылара аан зыӡбахә ҳәаз аидеиақәа иалдыршеит Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура Аԥҟаԥҵәа аԥҵара, аӡәыкны уи азы 81 ҳәынҭқарра рыбжьы арҭеит 1956 шықәса рзы.
Ари амаҵзура аԥҵан Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара асистема аҟны жәларбжьаратәи еиҿкаарак аҳасаб ала, уи аконцепциа «Атом адунеи азы» аларҵәара иацхраауан. Аханатә ари аиҿкаара аҳәынҭқаррақәа- алахәылацәеи, адунеи зегьы аҟны хыԥхьаӡара рацәала апартниорцәеи ашәарҭара зцым адунеитә иадертә технологиақәа раԥҵаразы азинмчы дуқәа аман. Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура аҩбатәи амиссиас иҟан атом ахархәара хылаԥшра аҭара, уи атәы ҳәоуп аиҿкаара Аԥҟаԥҵәа аҩбатәи ахәҭаҷ аҟны.
«Амаҵзура иаарласны инарҭбааны аҭынчра адгылара аҭаразы атомтә енергиа ахархәара хықәкыс иамоуп. Иахьынӡауа амаҵзура ацхыраара ҟанаҵоит, насгьы хылаԥшра анаҭоит атомтә фымца џьара арратә хықәкыс ахархәара амоурц азы», — ҳәа азгәаҭоуп аԥҟаԥҵәа ахәҭаҷқәа руак аҟны.
Жәларбжьаратәи амаҵзура атомтә фымцазы – ари аиҿкаара аҭынч ԥсҭазаара аҟны атомтә енергиа ахархәаразы аусеицуразы наука- техникатә еиҿкаароуп. Ари аҿкаара ахықәкы хада – аиадертә бџьар аламырҵәара, насгьы атәылақәа маӡала ари аҭынчра иазырхоу атом арратә хықәкқәа рзы рхы иадмырхәарц аҟаҵара ауп.
Жәларбжьаратәи атомтә фымцаз амаҵзура аиадертә материалқәа рхархәаразы хылаԥшра ҟанаҵоит, хыхь ишаҳҳәахьоу еиԥш, ари ахылаԥшра мҩаԥыргоит Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура аинспекторцәа аҭыԥқәа рҟны.
Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура еиуеиԥшым атәылақәа апрактикатә цхыраара рзыҟарҵоит, насгьы абжьгарақәа рырҭоит атомтә фымца ахархәашьазы апрограммақәа рымҩаԥгаразы. Арҭ апрограммақәа рхықәкы хада – адыррақәа реимдара, атәылақәа атомтә программақәа рхархәара еиҳа ашәарҭара ацымкәа рхархәара алдыршарц ауп. Амаҵзура абжьгаҩцәеи амыругақәеи рзы адгаларақәа ҟанаҵоит, аҟазацәа аҵара днарҵоит.
Жәларбжьаратәи амаҵзура атомтә фымцазы аиадертә технологиақәа рзы аинформациа еизнагоит, урҭ раларҵәара азы Вена иҟоу Жәларбжьаратәи аиадертә информациатә система ахархәара анаҭоит. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҵарадырреи, анаукеи, акультуреи рызҵаарақәа рзы ҷыдалатәи аусбарҭеи (ЮНЕСКО) Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы Амаҵзуреи еицхырааны Триест, Италиа иҟоу атеориатә физика азы Жәларбжьаратәи ацентр напхгара арҭоит. Иара убасгьы аиадертә физика ахархәара апринципқәа апрактика аҟны рхархәаразы аҭҵаарақәа ахьымҩаԥырго алабораториақәа хԥа аԥҵаны иамоуп, Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы Амаҵзура Агәабзиарахьчаразы Адунеизегьтәи аиҿкаара (ВОЗ) аус ацнауеит амедицинеи абиологиеи рҟны арадиациа ахархәаразы апроблемақәа рызҵаарақәа рзы.
Аиадертә бџьар аламырҵәара
Жәларбжьаратәи амаҵзура атомтә фымцазы ихадараҵәҟьоу хырхарҭаны иамоуп – аиадертә бџьар аламырҵәара аус аиҿкаара. 1962 шықәса рзы 102 тәыла рнапы аҵарҩит аиадертә бџьар аламырҵәаразы аиқәышаҳаҭра (ДНЯО).
Аиадертә бџьар аламырҵәаразы аиқәышаҳаҭра инақәыршәаны Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура иадҵан, ари аиқәышаҳаҭра знапы аҵазҩыз уи шынарыгӡо хылаԥшра аҭарагьы. Амҵзура ахылаԥшратә функциақәа – мамзаргьы Жәларбжьаратәи амаҵзура атомтә фымцазы агарантиақәа – хықәкыс ирымоуп аиадертә бџьар змам атәылақәа рҟны аҭынчратә атомтә фымца аиадертә ахь ииаргаратәы аҟамҵара.
Ас еиԥш агәаҭарақәа рымҩаԥгара алыршахоит аинспекциа мҩаԥысраны иахьыҟоу атәылеи Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзуреи аиқәышаҳаҭра рыбжьазар. Аилкаара агарантиа хатәгәаԥхаратәи еилкаароуп. Ус еиԥш хатәгәаԥхаралатәи агарантиақәа Амаҵзура иқәнаргылеит Еиду Америкатәи Аштатқәа, Британиа ду, Франциа, Китаи, Урыстәыла. Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура ахәдықәҵарақәа аланарҵәеит, хыхь зыӡбахә ҳәоу хә-ҳәынҭқаррак рнаҩс даҽа 95% рҟынӡа аиадертә шьақәгылақәа ахьыҟоу аҭыԥқәа рҟны. Иахьанӡа 225 еиқәышаҳаҭра аус руеит 141 ҳәынҭқарра рҟны.
Аиҿкаара аилазаара
Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура анапхгараҭаратә органны иҟоуп аконференциа Хада, анапхгаҩцәа Рхеилак, Амаӡаныҟәгарҭа.
Аконференциа Хада — ари амаҵзура иреиҳаӡоу органуп. Иара аиҿкаара иалоу атәылақәа зегьы рхаҭарнакцәа алахәуп, аконференциа хада ауп анапхгаҩцәа Рхеилак алызхуа, насгьы амаӡаныҟәгарҭа аусура хылаԥшра азҭо, адиректор хада далызхуа.
Аконференциа Хада шықәсык ахь знык иаарыԥхьоит.
Анапхгаҩцәа Рхеилак акәзар, иара 35-ҩык ахылаԥшратә директорцәа рыла ишьақәгылоуп, амаҵзура анагӡаратә органуп. Иара иалшоит аӡбамҭақәа рыдкылара Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура иалоу атәылақәа зегьы рзы зынагӡара хымԥадатәины иҟоу. Анапхгаҩцәа рхеилак иалоу шықәсыкахь хәынтә еизоит.
Амаӡаныҟәгарҭа - административтә органуп, иара аилазаараҿы иҟоуп ашәырҭадареи аиадертә фымцеи аҟәша, уи аиадертә енергетикеи ареакторқәеи, аиадертә шәарҭадареи, иааҳакәыршаны иҟоу аԥсабара ахьчареи анаука- техникатә информациеи рызҵаарақәа аӡбоит. Иҟоуп убасгьы аизотопқәа рыҭҵаара аҟәша, атехникатә усеицура аҟәшеи администрациа аҟәшеи. Амаӡаныҟәгарҭа адиректор Хада дызхагылоу, Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура апрограммақәа рынагӡара ихахьы игоит, урҭ апрограммақәа Ахеилаки аконференциа Хадеи ианышьақәдырӷәӷәалак ашьҭахь.
Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура адиректор хадацәа
Адиректор Хада ԥшьышықәса аҿҳәарас иҭаны далырхуеит.
Еиуеиԥшым ашықәсқәа рзы директор хадацәас иҟан:
Коул Стерлинг — Еиду Америкатәи Аштатқәа, 1957—1961 шш.;
Сигвард Еклунд — Швециа, 1961—1981 шш.;
Ханс Бликс — Швециа, 1981—1997 шш.;
Мохаммед ель-Барадеи — Мысра, 1997—2009 шш.;
Амано Иукиа — Иапониа, 2009—2019 шш.
Аиҿкаара абиуџьет
Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура аусура шьақәгылоуп аҳәынҭқаррақәа- алахәылацәа, аҳәынҭқаррақәа- адонорцәа, аиҿкаара иалам рбиуџьентнҭыҵтәи лагалақәа рыла. Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура аконференциа Хада есышықәса ишьақәдырӷәӷәоит.
Ҿырԥштәыс иаагозар, Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура абиуџьет 2010 шықәсазы ишьақәнаргылеит 315 400 000 евро.
Атәылақәа-алахәылацәа
2019 шықәса, жәабранмза 5 рзы ари амаҵзура иалаз атәылақәа рхыԥхьаӡара 171 рҟынӡа инаӡеит. Ҵаҟа иаагоу асиа иаанарԥшуеит иарбан тәылоу, насгьы иарбан шықәсоу Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура ианалалаз.
1957 шықәса: Австралиа, Австриа, Албаниа, Аргентина, Афганистан, Беларусиа, Болгариа, Бразилиа, Венгриа, Венесуела, Виетнам, Гаити, Гватемала, Германиа, Грециа, Даниа, Доминикантәи Ареспублика, Египет, Израиль, Индиа, Индонезиа, Исландиа, Испаниа, Италиа, Канада, Куба, Марокко, Монако, Мианма, Нидерланды, Зеландиа ҿыц, Норвегиа, Пакистан, Парагваи, Перу, Польша, Португалиа, Кореиатәи ареспублика, Урыстәылатәи Афедерациа, Румыниа, Сальвадор, Иԥшьоу Престол, Еиду Акралра, Еиду Америкатәи Аштатқәа, Асоциалисттә Федеративтә Республика Иугославиа, Таиланд, Тунис, Ҭырқәтәыла, Украина, Франциа, Швеицариа, Швециа, Шри-Ланка, Ефиопиа, Ҩадатәи Африка, Иапониа
1958 шықәса: Бельгиа, Иран, Лиуксембург, Мексика, Судан, Филиппины, Финлиандиа, Еквадор
1959 шықәса: Ирак
1960 шықәса: Гана, Колумбиа, Сенегал, Чили
1961 шықәса: Адемократиатә Республика Конго, Ливан, Мали
1962 шықәса: Либериа, Саудтәи Аравиа
1963 шықәса: Алжир, Боливиа, Кот-д'Ивуар, Ливиа, Сириа, Уругваи
1964 шықәса: Габон, Камерун, Кувеит, Нигериа
1965 шықәса: Кениа, Кипр, Коста-Рика, Мадагаскар, Иамаика
1966 шықәса: Иорданиа, Панама
1967 шықәса: Сингапур, Сиерра-Леоне, Уганда
1968 шықәса: Лихтенштеин
1969 шықәса: Замбиа, Малаизиа, Нигериа
1970 шықәса: Ирландиа
1972 шықәса: Бангладеш
1973 шықәса: Монголиа
1974 шықәса: Маврикиа
1976 шықәса: Катар, Еизаку Арабтәи Аемиратқәа, Танзаниа
1977 шықәса: Никарагуа
1983 шықәса: Намибиа
1984 шықәса: Китаи
1986 шықәса: Зимбабве
1992 шықәса: Словениа, Естониа
1993 шықәса: Ермантәыла, Литва, Словакиа, Хорватиа, Чехиатәи Ареспублика
1994 шықәса: Иемен, Ҟазахстан, Маршаллтәи Адгьылбжьаха, Аҩадатәи Македониа, Узбекистан
1995 шықәса: Босниеи Герцеговинеи
1996 шықәса: Қырҭтәыла
1997 шықәса: Латвиа, Мальта, Молдова
1998 шықәса: Буркина-Фасо
1999 шықәса: Ангола, Бенин
2000 шықәса: Таџьикисҭан
2001 шықәса: Азербаиџьан, Сербиа, Агәҭатәи Африкатәи Ареспублика
2002 шықәса: Ботсвана, Еритреиа
2003 шықәса: Гондурас, Кыргызсҭан, Сеишелтәи Адгьылбжьахақәа
2004 шықәса: Мавританиа
2005 шықәса: Чад
2006 шықәса: Белиз, Малави, Мозамбик, Черногориа
2007 шықәса: Кабо-Верде*
2008 шықәса: Непал, Палау
2009 шықәса: Бахреин, Бурундиа, Камбоџьиа, Конго, Лесото, Оман
2011 шықәса: Лаос Жәлар Рдемократиатә Республика, Тонга*
2012 шықәса: Доминика, Папуа-Гвинеиа ҿыц, Руанда, Того, Тринидади Тобагои, Фиџьи
2013 шықәса: Сан-Марино, Есватини
2014 шықәса: Багамтәи Адгьылбжьаха, Брунеи-Даруссалам, Комортәи Адгьылбжьахақәа*
2015 шықәса: Антигуеи Барбудеи, Барбадос, Вануату, Гаиана, Џьибути
2016 шықәса: Гамбиа*, Туркменисҭан
2017 шықәса: Сент-Винсенти Гренадинеи
2018 шықәса: Гренада
2019 шықәса: Сент-Лиусиа
Кореиа Жәлар Рдемократиатә Республика (КНДР), Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура (МАГАТЭ) 1974 шықәса рзы иалалаз, уи аилазаара иалҵит 1994 шықәса рзы.
Хыхь иаагоу асиа аҟны курсивла иалкаау егьырҭ аҳәынҭқаррақәа ари аиҿкаара аҟны ишьақәырӷәӷәан Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура аконференциа Хада ала, иахәҭоу аиуристтә документқәа аналарҵа анаҩс (Гамбиа, Кабо-Верде, Комортәи Адгьылбжахақәа, Тонга).
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура аштаб-квартира
1957 шықәса, жьҭаарамзазы аконференциа Хада актәи асессиа аделегатцәа ирыдыркылеит аӡбамҭа, Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура аштаб-квартира Вена, Австриа, аиҿкааразы. Венатәи жәларбжьаратәи ацентр аадыртаанӡа, нанҳәамза 1979 шықәса, Амаҵзура аамҭалатәи аштаб-квартираны иҟан асасааирҭа «Гранд- отель», Венатәи аопера азааигәара игылаз.
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура иамоуп, иара убасгьы, арегионалтә ҟәшақәа ҩба –Торонто, Канада (аус ауеит 1979 шықәса раахыс), Токио, Иапониа (аус ауеит 1984 шықәса раахыс), иара убасгьы ҩ-биурок: Ниуи-Иорк, Еиду Америкатәи Аштатқәа (1957 шықәса раахыс), Женева, Швеицариа (1956 шықәса раахыс). Амаҵзура Венеи Заиберсдорфи, Австриа (1961 шықәса раахыс иаартыз), аиадертә технологиақәа рлабораториа напхгара анаҭоит, иара убасгьы Монако иҟоу алабораториа (1961 шықәса раахыс). Насгьы аҭҵааратә центр аԥҵоуп Италиа.
Нобельтәи Адунеизегьтәи апремиа
Нобельтәи Адунеизегьтәи апремиа ахеилак, жьҭаарамза 7, 2005 шықәса рзы Осло ирыланаҳәеит Нобельтәи Адунеизегьтәи апремиа Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзуреи (МАГАТЭ) уи ахада Мохаммед ель-Барадеи ишранаршьо. Уи ишьақәнаргылеит 10 миллионк швециатәи акронқәа, имҩаԥысит Норвегиа аҳҭнықалақь аҟны, ԥхынҷкәынмза, 2005 шықәса рзы.
1997 шықәса раахыс аиҿкаара иахагылаз Мохаммед ель-Барадеи (Mohamed ElBaradei) Мысратәи (Египет) профессианалтә дипломатын. Ари аҭыԥ ахь иара ҩынтәны далхын – аҩынтәраан Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура (МАГАТЭ) 2001 шықәса инаркны 2005 шықәсанӡа ахадас дыҟан.
Азхьарԥшқәа
Адунеижәларбжьаратә организациақәа
1957 шықәсазы ицәырҵит
Вена |
27100 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%B0%D1%82%D3%99%20%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B5%D0%B8%20%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0 | Адемократиатә дунеи атеориа | Адемократиатә дунеи атеориа (алиберал-демократиатә теориа, мамзаргьы адемократиатә) – акыр ахархәара змоу теориоуп. Иара аилкаара ҵакы хадас иамоуп адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара амеибашьра.
Адемократиатә дунеи атеориа адгылаҩцәа адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара иалыркаауеит аҭынчра шьақәзыргыло еиуеиԥшым афакторқәа:
адемократиатә ҳәынҭқарра анапхгаҩцәа дара иалызхуа ажәлар рҿаԥхьа аҭакԥхықәра ду рыдуп;
адипломатиатә институтқәа аԥырҵоит аконфликтқәа рҭышәынтәларазы;
адемократиатә ҳәынҭқаррақәа дара-дара еиӷацәаны рхы рыԥхьаӡаӡом;
адемократиатә ҳәынҭқаррақәа ауаажәларратә беиара ду рымоуп, убри абеиара аибашьраҿы ибжьамӡырц азы аибашьра рхы аларгалаӡом.
Аҭоурых
Зегь раԥхьа европатәи афилософиа аҿы адемократиатә дунеи атеориа аарԥшын анемец философ Иммануил Кант итрактат «Наунагӡа аҭынчрахь» ала. Ари аусумҭаҿы афилософ ишьақәиргылеит агипотеза: адемократиатә ҳәынҭқаррақәа жәларбжьаратәи аизыҟазаашьақәа рҿы рхы даҽакала имҩаԥыргоит идемократиатәым раасҭа, адоуҳатә принцип абзоурала адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара аҭынчра шьақәгылоит ҳәа. Кант изнеишьа аҿиара аиуит XX ашәышықәса азы. Аҵарауаҩ Рудольф Руммель адемократиатә дунеи атеориа аемпирикатә дыррақәа рыла дазнеит . Адемократиатә дунеи атеориа хыҵхырҭас иамоуп Иммануил Кант итрактат «Наунагӡа аҭынчрахь».
Еиуеиԥшым аҭҵаарадырҩцәа, жәларбжьаратәи аизыҟазаашьа апроблема ҭызҵаауаз, ари адемократиатә дунеи атеориа иақәшаҳаҭхеит. Аха, иара убасгьы, ари атеориа иаҿагылоз аҵарауаа ҟалеит. Урҭ ргәаанагара абас иҟан: адемократиатә ҳәынҭқаррақәа реизыҟазаашьа аҭоурых уи аҟара идуӡам астатистикатә лкаа аҟаҵаразы, насгьы иҟаӡам ииашоу аилкаара, иарбан ҳәынҭқаррақәоу адемократиатә ҿиара змоу азы.
Адемократиатә дунеи атеориа адгылаҩцәеи аҿагылаҩцәеи еиуеиԥшым досу дара ргәаанагарақәа ирыдгылоит.
Адемократиатә теориа ашьақәыргылараҿы аинтерес аҵоуп аҭҵаарадырҩцәа М. Доил, Б. Рассет рдунеихәаԥшра. Доил игәаанагарала (еиҳарак Кант итеориа дадгылоит), адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыдәныҟатәи аполитика амҩаԥгараҿы иазхьаԥшуеит аҩныҵҟатәи аполитика. Адемократиатә ҳәынҭқарра аиҳабыра аибашьра ианалаго рыжәлар рҿаԥхьа аҭакԥхықәра ду рхы иадырҵоит. Еицырзеиԥшу хәызмоу апринципқәеи адемократиатә ҳәынҭқаррақәеи рыбжьара ишьақәгылоит «аҭынчратә дунеи».
Б. Рассет даҽа дунеихәаԥшышьак имоуп адемократиатә дунеи афеномен азы. Рассет игәаанагарала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа ирымоуп иҷыдоу адемократиатә хдырра. Адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҿы инхо ауаа рхы рыԥхьаӡоит зхы иақәиҭу, насгьы егьырҭ ауаа рхақәиҭра апату ақәызҵо ракәны. Иара убасгьы адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҿы инхо ауаа ашьцылахьеит аимак-аиҿак еицәажәарала аӡбара.
Аҩбатәи Рассел иазгәаҭара аҟны адемократиатә дунеи атеориа афеномен хырхарҭас иамоуп аибашьра алагара апроцесс. Аибашьра иалагар зҭаху адемократиатә ҳәынҭқаррақәа реиҳабацәа ироуроуп аибашьра алагара ақәшаҳаҭразы еиуеиԥшым аҳәынҭқарратә органқәа рҟынтәи азин. Ари апроцесс иаҭахуп аамҭа, уи рхы иархәаны аҳәынҭқарра аиҳабацәа аамҭа рымоуп аибашьра алагара азҵаара аиҭахәаԥшразы, уи иалҵшәахар алшоит аибашьра алагаразы агәаанагара аԥсахра.
Жәларбжьаратәи аполитика анырра
Еиду Америкатәи Аштатқәа уаанӡатәи ахада Билл Клинтон ибзоурала Америка адәныҟатәи аполитикаҿы адемократиатә дунеи атеориа иаиуит аҵакы хада..
Адемократиатә дунеи атеориа иабзоураны ишьақәыргылан иҿыцу Еиду Америкатәи Аштатқәа рыдәныҟатәи аполитика. Адемократ Билл Клинтон иажәахәқәа руак аҿы абас иҳәоит: «Аҭынчра ашьақәыргыларазы адунеи аҟны зегь иаарылукаауа стратегиоуп адемократиа аларҵәара».
Џьорџь Буш иакәзар, адемократиатә дунеи атеориа азы абас еиԥш агәаанагара иман: «Сара адемократиа сзадгыло, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа дара-дара аибашьра иахьаламго азы ауп. Адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҿы инхо ауаажәлар аибашьра бзиа ирбаӡом, дара ирдыруеит аибашьра иаанаго. Сара сгәы иаанагоит адемократиа адунеи ахьынӡанаӡааӡо аҭынчра шьақәнаргылоит».
Атеориа
Алибералтә теориа ахаҭарнакцәа ргәаанагарала, адемократиатә дунеи иамоуп ачҳара. Ауаҩытәыҩса изыҳәан раԥхьа игылоуп ахыхьчара, иара убасгьы аматериалтә ҭагылазаашьа. Арҭқәа рзы ауаа дара-дара рыбжьара ацәгьаура иаҟәыҵроуп, аусеицура иалагароуп.
Атеориа адгылаҩцәа ишазгәарҭо ала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара аибашьра алагаразы алшарақәа даара имаҷуп. Ас еиԥш атеориа аҿагылаҩцәа, даҽазныкгьы алшара рнаҭеит атеориа аҵакы аҿагыларазы. Дара ишазгәарҭо ала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа еиндаҭло иалагар, аибашьра аҟынӡагьы икылнагар алшоит.
Аҭҵааҩцәа иалыркаауеит х-знеишьак адемократиатә дунеи атеориа аҭҵаараҿы: аинституционалтә, анормативтә, аекономикатә еицхьыԥшымра.
Аинституционалтә знеишьа
Алиберал -демократиатә ҳәынҭқаррақәа рымчрақәа еихшоуп, урҭ аҭыԥ ду ааныркылоит атәылауаҩра змоу ауаажәлар рыла. Аиҳабыра аполитикатә шьаҿақәа аныҟарҵо иазхәыцуазароуп ауаажәларратә гәаанарага. Ргәаанагара еиқәымшәозар, дара уаҳа алхрақәа рҟны иалрымхыр алшоит.
Анормативтә знеишьа
Адемократиатә дунеи адгылаҩцәа ишазгәарҭо ала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыгәра угар ауеит, избанзар дара жәларбжьаратәи аизыҟазаашьақәа рҿы рхымҩаԥгашьа еилкаауп. Адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рхы ршьоит аҭынчра бзиа избо ҳәынҭқаррақәан-
Аекономикатә еицхьыԥшымра
Аџьармыкьатә економика, иара убасгьы адемократикатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара ахәаахәҭра дара-дара рыбжьара агәрагара шьақәнаргылоит. Атеориа ишаҳәо ала, аҳәынҭқаррақәа рыбжьара ахәаахәҭратә еизыҟазаашьақәа афеида ду рымоуп. Ибеиоу аҳәынҭқаррақәа аибашьрала азҵаарақәа рыӡбара иазҿлымҳаӡам, избанзар урҭ ирымоу абеиара рцәыӡыр алшоит.
Адемократиатә дунеи атеориа адгылаҩцәа еиуеиԥшым жәларбжьаратәи ахәаахәҭратә еиҿкаарақәа раԥҵара иадгылоит. (Адунеизегьтәи ахәаахәҭратә еилазаара, Жәларбжьаратәи авалиутатә фонд.)
Иҭбаау аекономикатә еизыҟазаашьақәа аҳәынҭқаррақәа рыбжьара аибашьра алагара алнаршом.
Акритика
Еиду Аштатқәа иреиҳаӡоу ачынуаа 21-тәи ашәышықәса алагамҭаз адәныҟатәи аполитикеи аҳәынҭқарра ашәарҭадареи знапы ианыз ишазгәарҭоз ала, дара адемократиатә дунеи атеориа агәра ргаӡом. Аԥыжәара арҭоит адемократиатә дунеи атеориа иаҿагылоз аилазаашьатә реализм.
Арелистцәа
Ареалистцәа акритика азыруеит адемократиатә дунеи атеориа аемпирикатә шьаҭа. Иаагап ҿырԥштәык. 1815–1850 шықәсқәа рзы Европа аҭышәынтәалара иахылаԥшуан Иԥшьоу Аидгыла (Урыстәыла, Австриа, Пруссиа), даҽакала иуҳәозар, идемократиатәым аҳәынҭқаррақәа. Ареалистцәа ҿырԥштәыс иааргоит адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рхатәы арратә, мамзаргьы аекономикатә интересқәа инарықәыршәан атәым ҳәынҭқаррақәа рыҩныҵҟатәи усқәа ианрылалоз (Чили, 1973), (Иран, 1950 алагамҭаз), (Индонезиа, 1960). Убасгьы иазгәарҭоит адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара ицәырҵуаз аимак-аиҿак (Венесуелатәи акризис Еиду Америкатәи Аштатқәеи Великобританиеи, 1895–1890, Франциеи Великобританиеи Фашод азҵаара азыҳәан, Руртәи акризис, Франциеи Веимартәи Ареспубликеи, 1923).
Иалыркаауеит аекономикатә, аполитикатә, арратә потенциал адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҿы реиҟарамра, уи иахылҵуеит аиҿагылара дара рыбжьара аресурсқәа рзыҳәан. Иара убасгьы аекономикатә еицхьыԥшымра еиҟараны ишаӡам атәылақәа-алахәылацәа рыбжьара.
Акыр акритика азыруеит аабыкьа адемократиа ахьышьақәыргылаз аҳәынҭқаррақәа рхымҩаԥгашьа. Ареалистцәа ргәаанагара ала, ари аҩыза аҳәынҭқаррақәа аибашьра алагара еиҳа иазыхиоуп. Убасгьы иазгәарҭоит идемократиатәым аҳәынҭқаррақәа ирылшоит аҭынчра ашьақәыргылара ҳәа.
Ареалистцәа ргәаанагарала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа афеида алыргар ауеит адемократиатә режим егьырҭ аҳәынҭқррақәа рҿы ахыбгалара. Убасгьы ареалистцәа ргәаанагарала, авторитартә ҳәынҭқаррақәагьы аҭынчра ашьақәыргылара иазҿлымҳауп. Избанзар, авторитартә ҳәынҭқаррақәа реиҳабыра аибашьраҿы иаҵахар рыуаажәлар амчра аҟынтәи иахырҳәар ауеит. Убри азыҳәан дара рзы ихадоуп адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҟны еиԥш аҭынчра ашьақәыргылара.
Ареалистцәа аҭоурых аҟынтәи аҿырԥштәқәа ааргоит (иаҳҳәап аколониақәа рзыҳәан аибашьра). Абарҭ ахҭысқәа адемократиатә дунеи атеориа иаҿагылоит. Иаҳнарбоит адемократиатә ҳәынҭқаррақәа ринтерес ахьчаразы зегьы ишазыхиоу, аибашьра убрахь иналаҵан. Адемократиатә теориа аҿагылаҩцәа иазгәарҭоит авторитартә режимқәагьы аибашьра алагара шырҭахым, избанзар урҭ зегьы рцәыӡыр ауеит, рыԥсҭазаарагьы уахь иналаҵан.
Аконструктивизм
Акрызҵазкуа критиканы аконструктивистцәа ирыԥхьаӡоит асоциокультуртә контекст атәамбара. Адемократиатә дунеи атеориа, иара убасгьы адемократиа аилкаа шьақәыргылан мраҭашәаратәи афилософиа аҟны, убри азыҳәан ари атеориа мраҭашәаратәи аполитологцәеи аҳәынҭқарра ахадацәеи ацхыраара рнаҭоит. Аконструктивистцәа ргәаанагарала, мчылатәи адемократизациа аҭагылазаашьа еиҳа иарцәгьоит, ҿырԥштәыс иааргоит асоциалисттә лагерқәа рҳәынҭқаррақәа.
Аҵак ду арҭоит атермин «аибашьра», «аҭынчра». Аилкаара «аибашьра» уажәшьҭа арбџьартә конфликт мацара акәӡам иаҵанакуа, уахь иахыԥхьаӡалахоит маӡала абџьар аҭирагьы.
Аконструктивистцәа ргәаанагарала, аҳәынҭқарра ахадацәа есымша алиберал-демократиатә нормақәа ирызхьаԥшӡом. Аҭакԥхықәра змоу ахадацәа иаларгалар ҟалоит дара рдунеихәаԥшра, адемократиатә норма иацәыхароу.
Адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара аилибакаара ыҟазар, уи иаанагаӡом даҽа режимк змоу аҳәынҭқаррақәеи дареи рҳәатәы еиқәшәоит ҳәа. Иара убасгьы, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа ирымаӡам ииашоу аилкаа, иарбан ҳәынҭқарроу идемократиатәу, мамзаргьы иавторитартәу азы.
Иара убасгьы, аконструктивистцәа адемократиа иахәаԥшуеит асимволтә ҵакы аҭаны. Уи абзоурала дара еилыркаауеит иарбан ҳәынҭқарроу ирҩызоу, иарбан ирҿагылоу. Насгьы "адемократиатә дунеи" цхыраагӡоуп аҭоурыхтә гхақәа рыҟамҵразы. Иаҳҳәозар, даҽа жәларбжьаратә еибашьрак аламгаразы.
Алитература
Thomas S. Szayna, Daniel Byman, Steven C. Bankes, Derek Eaton, Seth G. Jones, Robert Mullins, Ian O. Lesser, William Rosenau (2015) The Emergence of Peer Competitors A Framework for Analysis — C.148
F. Chernoff. The Study of Democratic Peace and Progress in International Relations // International Studies Review. 2004. No 6.-C. 51
John M.Owen How Liberalism Produces Democratic Peace// International Security 19.2 (1994)-C.87
Цыганков А. Кризис идеи «демократического мира» // Международные процессы. — 2005. — Т.3, № 3.-C.33
John M.Owen How Liberalism Produces Democratic Peace// International Security 19.2 (1994)- C.93-94
A. Moravcsik.Taking Preferences Seriously: A Liberal Theory of International Politics. International Organization Volume 51, Number 4 (Autumn 1997) -C.518-520
John M.Owen How Liberalism Produces Democratic Peace// International Security 19.2 (1994)-C.94
Thomas S. Szayna, Daniel Byman, Steven C. Bankes, Derek Eaton, Seth G. Jones, Robert Mullins, Ian O. Lesser, William Rosenau (2015) The Emergence of Peer Competitors A Framework for Analysis-C.151
Paul C. Avey, Michael C. Desch. What Do Policymakers Want From Us? Results of a Survey of Current and Former Senior National Security Decision-makers Архивная копия от 12 апреля 2016 на Wayback Machine. // International Studies Quarterly, Vol. 58, No. 4 (December 2014)
Цыганков А. Кризис идеи «демократического мира» // Международные процессы. — 2005. — Т.3, № 3.-C.35
J.Mearsheimer. Back to the Future: Instability in Europe After the Cold War. International Security, 15(1) (1990)-C.45
Цыганков А. Кризис идеи «демократического мира» // Международные процессы. — 2005. — Т.3, № 3.-C.36
Цыганков А. Кризис идеи «демократического мира» // Международные процессы. — 2005. — Т.3, № 3.-C.38
Farnham B. The Theory of Democratic Peace and Threat Perception // International Studies Quarterly. — 2003. — Vol. 47. — No. 3-C.398
Кант И. К вечному миру — М.: Московский рабочий, 1989.
Цыганков А. Кризис идеи «демократического мира» // Международные процессы. — 2005. — Т.3, № 3.
Окунева Е. С. Критика теории «демократического мира»: от реализма к конструктивизму. Сравнительная политика. 2015;6(4(21)).
А.Moravcsik.A Liberal Theory of International Politics. International Organization Volume 51, Number 4 (Autumn 1997)
Thomas S. Szayna, Daniel Byman, Steven C. Bankes, Derek Eaton, Seth G. Jones, Robert Mullins, Ian O. Lesser, William Rosenau (2015) The Emergence of Peer Competitors A Framework for Analysis.
John M.Owen How Liberalism Produces Democratic Peace// International Security 19.2 (1994).
F. Chernoff. The Study of Democratic Peace and Progress in International Relations // International Studies Review. 2004. No 6.
J.Mearsheimer. Back to the Future: Instability in Europe After the Cold War. International Security, 15(1) (1990).
Hermann M.G., Kegley C.W. Rethinking Democracy and International Peace: Perspectives from Political Psychology // International Studies Quarterly. — 1995. — Vol. 39. — No. 4.
Farnham B. The Theory of Democratic Peace and Threat Perception // International Studies Quarterly. — 2003. — Vol. 47. — No. 3.
Risse-Kappen T. Democratic Peace — Warlike Democracies? A Social Constructivist Interpretation of the Liberal Argument // European Journal of International Relations. — 1995. — No. 1 -December.
Layne, Christopher. Kant or cant: The myth of the democratic peace // International security 19.2 (1994):
Аполитологиа |
27181 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B8 | Банги | Банги () – Африкагәҭантәи Ареспублика аҳҭнықалақь.
Африкагәҭантәи Ареспублика ақалақьқәа
Аҳҭнықалақьқәа |
27201 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B8%20%D0%B0%D1%86%D2%9B%D1%8C%D0%B0%20%D0%B8%D1%85%D1%8C%D3%A1%20%D0%B7%D1%85%D1%83%20%D0%A5%D3%99%D0%B0%D4%A5%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Николаи ацқьа ихьӡ зху Хәаԥтәи ауахәама | Николаи ацқьа ихьӡ зху Хәаԥтәи ауахәама () — Аԥсны Хәаԥ ақыҭан иҟоу архитектуратә баҟа. Аԥсны ашьхарԥы аҿы иҟоу ахәы иқәгылоуп. 18 километр рыла Гәдоуҭа иацәыхароуп, амшын аҩаӡара аҟынтә 280 м. аҳаракыраҿ. Ауахәама ахыжәжәарақәа рҿы иаарԥшу ақырҭуа адҩылақәа инрықәыршәаны, ауахәама иргылан Николаи ацқьа ихьӡала, X ашәышықәсазы.
Ахцәажәара
1967 шықәсазы, Хәаԥ анхаҩцәа, адгьылаарыхра аан аадырԥшит адҩылақәа зныз ахаҳәқәа, дара абарҭ ахаҳәқәа Д. Гәлиа ихьӡ зху аԥсуа бызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи ринститут ашҟа инаргеит. Хара имгакәа, аҟазараҭҵааҩы Леон Шервашиӡе Хәаԥ азалтә уахәамақәа ҩба ааирԥшит. Урҭ аныдрыцқьоз, руакы аҿы аарԥшын адҩылақәа зну ахаҳәқәа рфрагментқәа. Абарҭ афрагментәқеи уаанӡа иаарԥшыз адҩылақәа рфрагментқәеи рыла иаԥҵан ақырҭуа асомҭаврули зну иаку ахаҳәҟьаԥс, уи Хәаԥтәи ауахәама афасад ахаҳә ауп. Ахаҳәҟьаԥс агәҭаны аарԥшуп абри адҩыла зну арелиефтә Мальтатәи аџьар
Аханатә, адҩыла афрагментқәа ишьҭан Д. Гулиа ихьӡ зху аԥсуа бызшәеи,алитературеи, аҭоурыхи ринститут аҿы, уажәазы ишьҭоуп Д. Гулиа ихьӡ зху Аԥсны аҳәынҭқарратә музеи аҿы. Хәаԥтәи ауахәамақәа аҳҭынра ауахәамақәа рҳасабала иргылан, руакы аҿы иаарԥшу адҩыла инақәыршәаны, Николаи ацқьа ихьӡала абри ауахәама иргылеит Егриси- Аԥсны аҳ Гьаргь II (922 -957 шш.).
Хәаԥтәи ауахәама адҩыла
Раԥхьаӡа акәны адҩыла аазырԥшыз Леон Шервашиӡе идыррақәа рыла, атекстаҿы еиҭаҳәоуп аҳ Гьаргь, иԥҳа Гурандухт лира инамаданы, Николаи ацқьа ихьӡала ауахәама ширгылаз:
Апалеографиатә ганахьала, адҩыла кидурҵаисрули аҩыра иаҵанакәеит, аха, ақырҭуа епиграфикаҿы X ашәышықәса иаҵадыркуа кидурҵиасрули ахаҳәтә калиграфиа абаҟақәа иҟоуп, убри аҟынтә, Хәаԥтәи адҩыла 922-957 шықәсқәа ирыҵанакуеитҳәа ҳҳәар ҟалоит. Хәаԥтәи ауахәама зыргылаз аҳ Гьаргь Егриси-Аԥсны аҳ Гьаргь II (922-957 шш.) иоуп, иара аԥҳа даниоу, аҭабура ҳасабала, Николаиацқьа ихьӡала ауахәама иргылеит. ԥыҭраамҭак ашьҭахь, Гурандухт „ақырҭуаараҳ“ Баграт II иԥа диццан, дара дырхылҵит иеиду Қырҭтәыла раԥхьатәиаҳ Баграт III (978-1014 шш.), иара „х-тәарҭак“ рҭынхас дҟалан, „аԥсуааи ақырҭуааи раҳ“ ҳәа ихьӡарҵеит.
Азхьарԥшқәа
ხოფის წმინდა ნიკოლოზის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
27202 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D1%86%D3%99%D0%B0%20%D0%B4%D0%B7%D1%8B%D1%85%D1%88%D0%B0%D0%B7%20%D0%BB%D1%8B%D1%85%D1%8C%D3%A1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%20%D2%B4%D0%B0%D2%9F%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%91%D0%B8%D1%80%D1%86%D1%85%D0%B0%20%D0%B8%D2%9F%D0%BE%D1%83%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Анцәа дзыхшаз лыхьӡала Ҵаҟатәи Бирцха иҟоу ауахәама | Анцәа дзыхшаз лыхьӡала Ҵаҟатәи Бирцха иҟоу ауахәама () — Аԥсны Ҵаҟатәи Бирцха ақыҭаниҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан абжьарашәышықәсақәа раан. Азалтә ргыламҭоуп. Анцәадзыхшаз лыхьӡала иҟоу ауахәама ахәы иқәгылан. Уажәазы иаанханы иҟоуп аныҳәарҭа аҩада-мрагыларатә фрагмент. Аргыларатә маҭәахәқәа рҳасабала ахархәара рыман аҳаши аиларшьышьи.
Азхьарԥшқәа
სოფ. ქვემო ბირცხის ღმრთისმშობლის ნაეკლესიარი
Аԥсны ауахәамақәа |
27204 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D4%A4%D0%B0%D2%9B%D3%99%D0%B0%D1%88%D1%8C%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0%20%E2%80%9E%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B0%E2%80%9C | Ԥақәашьтәи ауахәама „Абаа“ | Ԥақәашьтәи ауахәама „Абаа“ () — Аԥсны Ԥақәашь ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан абжьарашәышықәсақәа раан. Анефктәи азалтә ргыламҭоуп. Иргылоуп избаиҵәҟьаны ихыу ахаҳәдуқәа рыла. Ауахәама аҭӡамцқәа 1,5 м. аура иаанханы иҟоуп. Ауахәама ихкаауп ахаҳәырҷҷеи ақьыртәеиларшьшьи ирылху агалуан ала, уи алада-мрҭашәаратә ган аҟынтә аҩналарҭа амоуп. Аҭыԥантәи аԥсуаа уи „Абаа“ ҳәа иашьҭоуп. 2018 шықәса нанҳәазы, Қырҭтәыла акультуратә ҭынха ахьчара амилаҭтә агентра ала абриауахәама акультуратә ҭынха абаҟа астатус анашьан.
Азхьарԥшқәа
ფოქვეშის ეკლესია „აბაა“
Аԥсны ауахәамақәа |
27209 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%81%D1%8B%D0%B3%D3%99%D1%85%D3%99%D0%B0%20%D0%B0%D1%88%D1%8C%D1%85%D0%B0%D0%BD%20%D0%B8%D2%9F%D0%BE%D1%83%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Мсыгәхәа ашьхан иҟоу ауахәама | Мсыгәхәа ашьхан иҟоу ауахәама () — Аԥсны Арсаул (Приморское; ԥаса ақыҭа «Аҟәара») ақыҭа азааигәара иҟоу ауахәама, 3 километрк рыла Амшын еиқәа иацәыхараны, аӡиас Цәкәара аҩхааҿы иҟоу аҳаракыраҿ игылоуп, аҭыԥантәи ауааԥсыра абриаҳаракыра Мсыгәхәа ашьха ҳәа иашьҭоуп.
Ауахәама ахыжәжәарақәа рҿы иаарԥшу ақырҭуа адҩылақәа инрықәыршәаны, ауахәама иргылан VIII-IX ашәышықәсқәа рзы, Амаалықь хада Михаил ихьӡала. Ахцәажәара 1962 шықәсазы Мсыгәхәа ашьхаҿ аарԥшын ажәытәӡәатә акульттә ргыламҭа ахыжәжәарақәа, раԥхьаӡа акәны абри аҭыԥ аҿы археологиатә ҭҵаарақәа мҩаԥигеит аԥсуа аҭоурых-культуратә ҭынхара аҭҵааҩы Вианор ԥачулиа, аха, анеҩс, Қырҭтәыла абаҟақәа рыхьчара ауаажәларреи Қырҭтәыла аҵарадырратә академиа иаҵанакәа Д. Гәлиа ихьӡ зху абызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи ринститути рыдҵала, абаҟа аҭҵаара иалагеит аԥсуа аҵарауаҩ Анатоли Кациа дызхагылаз аекспедициа ҷыда, иара иоуп зыхьӡ ҳәоу ауахәама иара иахьгылоу ашьха ахьӡ ахызҵаз. Аекспедициа алахәылацәа Мсыгәхәа ашьхаҿ иҟоу ауахәама аҟынтә аҩадахьала, 2 километрак рнеҩс, Аҷануа ашьха анаараҿ даҽа уахәамак аадырԥшит, уи, иара иахьыҟаз аҭыԥ инақәыршәаны, «Аҷануа ауахәама» ҳәаахьӡарҵеит. Мсыгәхәа ашьхаҿ иҟоу ауахәамеи „Аҷануа ауахәамеи“ иазкны аҩыратә хыҵхырҭақәа рҿы адыррақәа иҟам, абарҭ ауахәамақәа ирызку ҿырҳәалатәи аинформациагьы аанымхеит. А. Кациа ишиҩуа ала, Мсыгәхәа ашьхаҿ иҟоу ауахәама абжьарашәышықәсақәа ирыҵанакәа аҟәырӷтә ргыламҭоуп, инаау ахыргьагьа ала. Аҟазараҭҵааҩцәа ргәаанагарала, зыӡбахәы ҳәоу ашьхатә уахәама ақырҭуа архитектура адыргақәа амоуп, Қырҭтәыла егьырҭ аҭоурыхтә ҭыԥқәа рҿы иҟоу ауахәаматә ргыламҭақәа излареиԥшу адыргақәа убарҭоуп. Ауахәама ахыжәжәарақәа рҿы иубарҭоуп аргыламҭа еиуеиԥшым аструктуратә детальқәеи, адекорациеи, нада - аадала еиҟароу ахаҳәҟьаԥсқәа рфрагментқәеи, еиуеиԥшым архитектуратә декор ала иҩычоу ахаҳәтә ныҳәарҭа афрагментқәеи, ауахәама ахыб афрагментқәеи, ақырҭуа адҩыла змоу „Мальтатәи аџьар“ зну акерамикатә ахаҳәҟьаԥсқәеи.
Адҩылақәа
Ауахәама ахыжәжәарақәа рҿы иаарԥшу акрамиттә антефиқсқәа ирнуп ақырҭуа асомҭаврули адҩылақәа. Акрамиттә аибаркыгақәа формак ала иҟаҵоуп, урҭ еихшьааланы иалҵуеит „Мальтатәи аџьар“. Инеизакны аарԥшуп адҩылақәа змоу 46 акрамиттә антефиқсқәа. Урҭ рҟынтә 43 Пицундатәи ауахәамаҿ ишьҭоуп, егьырҭ хԥа – Корнели Кекелиӡе ихьӡ зху анапҩырақәа амилаҭтә центр аҿы. Антефиқсқәа рҿы иҟоу адҩылақәа ҩбаны еиду арамка иҭасаны иҟоуп, аҵакы инақәыршәаны иуҳәозар, 2 гәыԥк ирыҵанакәеит. Актәи агәыԥ адҩылақәа:
Абри аҵакы змоу 30 цыра адҩылақәа идыруп. Аҩбатәи агәыԥ адҩылақәа:
Абри атекст ихьчоуп 16 акрамиттә аибаркыгақәа рҿы. Адҩылақәа рҵакы аҟынтә ишубарҭоу ала, Михаил ҳәа захьӡыз аӡәы анажьра даҳәон Амаалықь хада Михаил ихьӡала иара ихаҭа ииргылаз ауахәамаҿы. Апалеографиатә ганахьала иуҳәозар, Мсыгәхәа ауахәама адҩылақәа рҿы иубарҭоуп ақырҭуа асомҭаврули анбан азы иҟазшьарбагоу ажәытәӡатә дыргақәа: адҩылақәа арелиефтә аихҵәарсҭа ду рыла иҟаҵоуп — аграфемақәа арелиеф иҭаԥҟаны иҟоуп. Аихҵәара аан ихьчоуп ҩ-цәаҳәактәи аҩыратә аҳа атрадициеи асомҭаврули азы иҟазшьарбагоу амонументалреи.
Аамҭарбара
Мсыгәхәа ашьхаҿ иҟоу ауахәама архитетуратә детальқәеи апалеографиатә дыргақәеи иазԥхьагәаҭаны иуҳәозар, ауахәама аргылареи адҩылақәа рыҟаҵареи ҵаҟатәи ахронологиатә аҳәаа VIII ашәышықәса акәзар ҟалап, хыхьтәи ахронологиатә аҳәаа - X ашәышықәса алагамҭа.
Азхьарԥшқәа
ფსიგხვის მთის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
27210 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D3%B6%D1%83%D0%BC%D1%83%D1%80%D0%B8%D1%88%D1%8C%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Ӷумуришьтәи ауахәама | Ӷумуришьтәи ауахәама () — Аԥсны Ӷәымрышь ақыҭа агәҭаны иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан XIX ашәышықәсазы.
Анефктәи азалтә ргыламҭоуп. Иргылан 1888-1889 шықәсқәа рзы, аҭааҩцәа рԥарала. Ауахәама аҳәырԥс апринципла еиқәҵоу ахаҳәдуқәа ирылхуп. Аладатәи аҭӡамц аҿы ахыргьагьа аформа змоу аԥенџьыри ашәи иҟоуп. Мраҭашәаратә аҭӡамц хыхьтәи ахәҭаҿгьы ахыргьагьатә аԥенџьыр иҟоуп.
Азхьарԥшқәа
ღუმურიშის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
27212 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D3%B6%D1%83%D0%BC%D1%83%D1%80%D0%B8%D1%88%D1%8C%D1%82%D3%99%D0%B8%20%28%D0%A1%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BE%D1%82%D3%99%D0%B8%29%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Ӷумуришьтәи (Сагергаотәи) ауахәама | Ӷумуришьтәи (Сагергаотәи) ауахәама () — Аԥсны Ӷәымрышь ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан XI ашәышықәса I азбжеи XIX ашәышықәсеи рзы. Ауахәама игылоуп ақыҭа аҩада-мраҭашәаратә ахәҭаҿы, Оқумисҵҟали арӷ ьаратәи аҟәараҿы, анаараҿы, Сагергао ҳәа изышьҭоу аҭыԥан. Ауахәама адәахьала ихҟьан ихыу ахаҳәла. Ауахәама иргылан XVI ашәышықәсазы уаанӡа абрааҵәҟьа иҟаз, XI ашәышықәса иаҵанакәаз нефктәи азалтә уахәама ауасхыр аҿы. 1955 шықәсазы ауахәама ахыжәжәарақәа рҿы аарԥшын ақырҭуа асомҭаврули адҩыла зныз ахаҳәҟьаԥс:
Адҩыла ҟаҵан XI ашәышықәсазы. Ахаҳәҟьаԥс Аҟәатәи аҳәынҭқарратә музеи аҿы ишьҭоуп. Ауахәама ихкаан ахаҳәгәалқәа ирылхыз агалуан ала.
Азхьарԥшқәа
ღუმურიშის (საგერგაიოს) ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
27215 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%80%D1%83%D0%BF%D1%86%D0%B8%D0%B0 | Акоррупциа | Акоррупциа (, ) – атермин иаанагоит амаҵзуратә хаҿы имчра, изинқәа ихы иархәаны, иара убасгьы иофициалтә статус аҳаҭыр, илшарақәа, аимадарақәа рхархәара ала ихазы ифеидоу, аха азакәанԥҵареи аморалтә шьақәгылақәеи ирҿагыло аусқәа рымҩаԥгара.
Акоррупциа ҳәа азырҳәоит, иара убасгьы, амаҵзуратә хаҿқәа раахәара, урҭ рыҭира, раахәара алыршара, ус еиԥш рҟазшьоуп амафиозтә ҳәынҭқаррақәа. Европатәи абызшәақәа рҟны ари атермин инарҭбаау асемантикатә еилкаара амоуп.
Аилкаара акоррупциа
Иахьатәи аамҭазы акоррупциа аӡбахә ахьырымҳәо ҭыԥк аԥшаара уадаҩзар ҟалап, уи арыцҳарақәаеи аҭышәантәаламрақәеи ирхарарҵоит. Зегьы ирдыруеит, ауаа рсоциалтә ҭышәынтәалара зхьыԥшу атәыла аекономикатә ҿиара аӷас ишамоу акоррупциа, аха иҟоуп ари аҭагылазаашьа аҟны иџьаушьаша, уи иаҿагыланы ақәԥара аӡәгьы дахьахымыццакуа. Зегьы ҳәарада ирдыруеит атермин «акоррупциа» иаанаго, аха имаҷҩуп издыруа ари апроблема адунеи ишақәлоу. Иџьашьатәызаргьы, аԥхьабзазаратә еилазаарақәа рҟынгьы аԥхьагылацәеи аныхаԥааҩцәеи рхәы шнаргоз, аҳамҭақәа шрырҭоз, урҭ назгоз рахь рзыҟазаашьа рыԥсахырц азы.
Акоррупциа иаҿагыланы иқәԥоз раԥхьатәи анапхгаҩцәа дыруаӡәкны аҭоурых аҟны зыӡбахә аанхаз шумертәи аҳ Уруинимгиан иоуп, ҳера ҟалаанӡа XXIV ашәышықәса аҩбатәи азбжазы ақалақь-аҳәынҭқарра Лагаш напхгара азҭоз. Зегьы ирбо-ираҳауа акоррупциа иалаҟьашьыз шахьдырхәуазгьы, уи иаҿагыланы ақәԥара лҵшәа дук амамызт. Акоррупциа аӡбахә ахьҳәаз трактатуп «Артха-шастра» — уи Бхарата (Индиа) аминистрцәа руаӡәк Каутилиа апсевдоним ганы, ҳера ҟалаанӡа IV ашәышықәсазы икьыԥхьит ари аусумҭа. Ас еиԥш апроблема рыман Ажәытәӡатәи Мысра (Египет) афараонцәагьы, арагьы ачынуаа рбиурократиатә аппарат зхы иақәиҭыз анхаҩцәеи, анапҟазацәеи, аруааи рганахь ала изакәанмыз аусқәа мҩаԥыргон. Иаанхеит Итахотел захьӡыз аӡәы ихшыҩырҵара, уи абас иҩуан: «Убӷа рҟәла аиҳабыра рҿаԥхьа, усҟан уҩны зегьы бзиахоит, ууалафахәгьы ишахәҭоу еиԥш иуоулоит, избанзар иусқәа ҽеим аиҳабы иҿагыло, аха аԥсҭазаара мариахоит аиҳабы ибзианы изыҟазаара аан».
Ауаа реиҳараҩык акоррупциа закәу еилыркаауеит амаҵзура ахархәара ала рхатәы феида шалырхуа џьоукы. Насгьы, ари ажәа аҵарҭышагара аилкаара иадырҳәалоит. Аха, абра иазгәаҭатәуп акоррупциа аҵарҭышагара мацара аҟны ишаанымгыло. Иазгәаҭатәуп акоррупциа аҭыԥ шамоу аҳәынҭқарратә маҵзурақәа рҟны мацара акәымкәа, ахатәы сектор аҟынгьы. Ари афеномен ҷыдарақәас иамоу иреиуоуп амаҵзуратә хаҿи уи аусурҭа ҭыԥла аиқәыршәаҩи рыбжьара, аинтересқәа рыбжьара, даҽакала иуҳәозар, анаплакқәа, асоциум, аҳәынҭқарра уҳәа рҟны ицәырҵуа аконфликт. Акоррупциа аҟазаара афактор хаданы иҟоуп феидак алгара, аиура (уи материалтәымзаргьы ауеит), акоррупциа ахаламгаларазы ауаа аанызкыло факторны иҟоуп ацәгьоуразы ахьырхәра. Даҽа факторны акоррупциа аҟазаара алшара ҟазҵо иреиуоуп азинтә скепсис, атәылауаа рзинқәа рзымдырра, аграждантә хдырра алаҟәра. Акоррупциа - ари социалтә цәырҵроуп, ари иаанаго апроцесс ҩ-ганк ралахәхара ауп. Ганкы егьи аган феидак злоу уск азыҟанаҵоит уи аинтересқәа рынагӡаразы, иара убасгьы ари алшара ҟанаҵоит аҩбатәи аган амаҵзуратә ҭагылазаашьала цәгьашақә ахархәаразы. Аҩбатәи аган акәзар, афеида зауа акәхоит, актәи аган адҵақәа рынагӡара ала. Арахь иаҵанакыр алшоит амаҵзуратә уалԥшьақәа рынагӡара, мамзаргьы рынамыгӡара, иарбанызаалак аинформациа адгалара уҳәа.
Акоррупциа ахкқәеи аформақәеи
Акоррупциа аилкаара даара аганрацәа амоуп, еиуеиԥшым апараметрқәа ирхьырԥшны иара ахкыхадақәа алыркаауеит. Акоррупциа ахырхарҭа ала уахәаԥшуазар, иҟоуп административтә коррупциа, уи аиԥшымзаара ауп аусутә коррупциа ҳәа изышьҭоу. Иҟоуп абзазаратә, аполитикатә коррупциа. Уи зхьыԥшу афеида иалырхырц ирҭаху зеиԥшроу ауп. Иҟоуп убасгьы аҵарҭыша, ахаҵкыкамыршәрақәа реимдара (апатронаж, анепотизм), иара убас ҷыдалатәи, аинституционалтәи, жәларбжьаратәи.
Урҭ раарԥшышьа аформақәа рахь иаҵанакуеит аҵарҭышагара, амчреи аҭагылазаашьеи рхархәара, аҩныҵҟатәи аинформациа ала ахәаахәҭра, анепотизм (ахылаԥшра), абӷа ӷәӷәа амазаара, алоббизм, аԥарафара, аԥарақәа ихықәкылатәым рныхра.
Акоррупциа зыхҟьо
Акоррупциа еиԥш иҟоу ацәырҵра аҟазаара зыхҟьо даара ирацәоуп. Урҭ зегьы реиқәыԥхьаӡара даара иуадаҩзаргьы, акык-ҩбак ирзааҭгылазар ауеит:
зегь реиҳа иалкаатәу мотивзар ауеит, ауаа ас еиԥш ацәгьоура дзырҟаҵо, ауааԥсыра рыԥсыцәгьара. Аԥсыцәгьара ауп ауаа ас еиԥш ахныҟәгашьақәа рахь ирыхо, уи ирханаршҭуеит аморалтә шьақәгылашьақәа ртәгьы;
егьырҭ зегь раԥхьа иргылатәу амотивқәа иреиуоуп: аҵарадырра, ааӡара, асоциалтә ҭакԥхықәра, ахдырра алаҟәра, аҭакԥхықәра амамзаара, иара убасгьы акоррупциа акт иалахәу егьырҭ рхатәы ҟазшьарбагақәа, раагарҭа амаҷра;
азинтәи аӡбарҭатәи система адисфункциа, ас еиԥш азинеилагаразы иашьашәалоу ахьырхәра аҟамзаара, азакәанқәа иалкаау еилкаарак ахьрымам (статиак еиуеиԥшым ахцәажәара, аилкаарақәа амазар ауеит);
анагӡаратә мчра акзаара аҟамзаара, ипрофессионалтәу аус дырра аҟамзаара, абиурократизм;
ауааԥсыра рзинтә дырра алаҟәра;
аҩганкгьы алахәцәа акоррупциа акт ралахәхара.
Акоррупциа еиҳа аҿиара ахьамоу ахырхарҭақәа
Transparency International — иҳәынҭқарратәым жәларбжьаратәи еиҿкаароуп акоррупциа иаҿагыланы иқәԥо, насгьы адунеи зегьы аҟны уи ашьаҭақәа ахьынӡаҳахьоу ҭызҵаауа. Ари аиҿкаара есышықәса аҳасабырбақәа акьыԥхьуеит, урҭ ирныԥшуеит рыҭҵаарақәа рылҵшәақәа, иара убасгьы адунеи атәылақәа зегьы акоррупциа шрыдыркыло Аиндекс азгәарҭоит.
Transparency International аҳасабырба инақәыршәаны, 2017 шықәса рзы атәылақәа Украина, Казахсҭан, Урыстәыла рҟны аӡәырҩы атәылауаа рҿырықәшаҳаҭхеит, дара изныкымкәа аҵарҭыша шрырҭахьо ала, иара убасгьы акырынтә «агәыҳалалратә» лагалақәа ҳәа изышьҭоу шыршәахьо.
«Адунеитә коррупциа абарометр» захьӡу аҳасабрба аҟны Transparency International адырра ҟанаҵоит, аҵарҭышагара еиҳарак аҿиара шамоу аҳәынҭқарратә мчрақәа, аҳәынҭқарратә аахәарақәа, аҵарадырра, агәабзиарахьчара, азинхьчаратә усбарҭақәа, аҳазалхратә маҵзурақәа, аполициа, аӡбарҭақәа, арбџьарамчқәа, аргылареи аспорти рҟны.
Иара убасгьы, иҳәатәуп анцәа имаҵзурауаа рыбжьарагьы иԥшьоу ҳәа акагьы шаанымхаз, ауахәамақәа рҟынгьы акоррупциа ашьаҭақәа ӷәӷәаны иаҳаит. Аҭҵаарақәа рылҵшәақәа иаадырԥшит акоррупциа анхара — коммуналтә усбарҭақәа рҟынгьы даара аларҵәара бзиа шамоу.
Аҵарҭышагара ҳаамҭазы даара ирацәаны аҭыԥ амоуп. Лассы- лассы ажәабжьқәа рҟны уаҩы иԥылоит акоррупциатә схемақәа раарԥшра иазку адыррақәа. Ҿырԥштәыс иаагозар, Онишьенко иус, Курченко исхемақәа ртәы, аоперациа «Иантар», Алексеи Улиукаев иус, «Оборонсервис» аус уҳәа ирацәаны.
Аҳәынҭқарратә аахәарақәа ирызку акоррупциа ахырхарҭа акәзар, ари хазы игоу темоуп. Асистема ахаҭа аҳәынҭқарратәи амуниципалтәи аахәарақәа зегь реиҳа «иманшәалоуп» акоррупциатә схема аларҵәаразы. Астатистикатә дыррақәа инарықәыршәаны, 60% инаркны 90% рҟынӡа аҳәынҭқарратә аахәарақәа азакәан аилагарақәа аҭыԥ рыманы имҩаԥысуеит. Иааизакны аекономикатә хырхарҭақәа зегьы акоррупциа аҿиара иазырхоуп уҳәар алшоит.
Аха имаҷҩуп издыруа, есҽны акоррупционерцәа рҟны аус шҳамоу. Еиҳаракгьы ари ацәгьоура ауаа иахьырԥыло аҵарадырра ахырхарҭа аҟны шакәу. Иаҳҳәозар, ашколқәа рдиректорцәа аремонт, мамзаргьы аԥарда ҿыцқәа раахәаразы лассы-лассы аԥара еизыргоит. Иреиҳау аҵараиурҭақәа рҟны акәзар, астудентцәа акафедра аҭахрақәа раахәара азын аԥара еизыргоит. Ас еиԥш иааугаша аҿырԥштәқәа даара ирацәоуп.
Амедицина аҟны акәзар, акоррупциа аҟазаара иахәҭоу акы акәны иахәаԥшуеит. «Агәыҳалалратә» лагалақәа ҳәа изышьҭоу, ахәышәтәырҭақәа рҟны лассы-лассы иуԥыло цәырҵроуп, насгьы аҳақьымцәеи амедиаҳәшьцәеи рзы аҳамҭақәа ртәы аҳәара аԥсамзар акәхап. Ар рҟны акәзар, акоррупциа ари зегьы зышьцылахьо усуп, арратә комиссариат аҟны арра ирымгарц азы аҵарҭыша рызҭогьы, изгогьы ауаа маҷҩым.
Аусӡбаратә хеилак аҟны акәзар, апрокуратуреи аӡбарҭеи рҟны реиҳараҩык атәылауаа ирыдҳәалам, аха аҵарҭышагара ари ахырхарҭа аҟны лассы-лассы аҭыԥ змоу усуп. Ажәабжьқәа рҟны ҿырԥштәыс иаагозар, акры зку ауаҩы машьынала дисны дишьыр, уи ихы дшақәиҭу, ихы шҿихыз атәы уаҳауеит, иҟоуп аҿырԥштәқәа маҷымкәа аусқәа зынӡагьы ианхацдмыркуа.
Акоррупциа иаҵоу ашәарҭара
Аӡәырҩы агәаанагара роурц алшоит акоррупциа ари аӡәы иԥырхагам цәырҵроуп ҳәа, аха аусқәа зынӡа даҽакала ауп ишыҟоу. Уи аҳәынҭқаара, ауаажәларра, хаз игоу атәылауаа ирнаҭо анырра бааԥсы ахәшьара аҭара уадаҩуп. Акоррупциа аилазаара аморалтә шьақәгылашьақәеи, аҳәынҭқарра аекономикатә ҿиареи, жәларбжьаратәи арена аҟны аимидж аларҟәреи, еиуеиԥшым ауадаҩрақәа раԥҵареи ҟазшьас иамоуп:
аҳәынҭқарратә биуџьети аресурсқәеи, мамзаргьы аилазаара ахашәалақәеи аныхтәқәеи ииашамкәа рхархәара, рныхра, реихшара ҟазшьас иамоуп;
ашәахтәқәа зегьы рылымгара (ахашәала);
аекономикеи уи асубиктқәеи рҵакы ланарҟәуеит;
аекономикеи уи асубиектқәеи русура аҭагылазаашьақәа реицәатәра;
аекономикеи уи асубиектқәеи рахь аинвестициатә лагалақәа рыҟаҵара алаҟәра;
ауаажәларратә сервис, акоммерциатә сектор аҟны амаҵзурақәа рхаҭабзиара алаҟәра;
аҿиара иаҿу атәылақәа ирымоу жәларбжьаратәи ацхыраара хықәкыла анымхра аҳәынҭқарра ауал дуқәа ақәнаҵоит, акредитқәа ишахәҭоу ахамырхәара анаплакы ахыбгаларахьы икылнагоит;
асоциалтә еиҟарамра еизҳауеит;
еиҿкаарыла имҩаԥысуа ацәгьоурақәа рацәахоит;
асоциалтә гәынамӡара иацлоит.
Акоррупциа иаҿагыланы ақәԥара
Акоррупциа аҿагылара – ари комплексла ишьақәыргылоу усқәоуп, иара ззырхоу заанаҵы уи аарԥшра, азԥхьагәаҭара, акоррупциатә зинеилагарақәа ианаамҭоу раԥырҟәҟәаара, урҭ рзын аусеилагарақәа рымҩаԥгара, насгьы ас еиԥш ацәгьоурақәа маҷхарц аусура ауп.
Иахьатәи аамҭазы акоррупциа иаҿагыланы иқәԥоит адунеи атәылақәа зегьы, уи аиааира зылшазгьы еснагь аҭагылазаашьа хылаԥшра арҭоит, апрофилактикатә усқәа лассы-лассы имҩаԥыргоит.
Уи анаҩсангьы, акоррупциа иаҿагыланы иқәԥоит жәларбжьаратәи аиҿкаарақәа, ас еиԥш аҭагылазаашьа ҿырԥштәыс иамоуп - Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаареи Transparency International, Акоррупциа иаҿагыланы ақәԥара аус аҟны акыр аихьӡарақәа рымоуп абас еиԥш атәылақәа: Сингапур, Гонконг, Даниа, Швециа.
Ас еиԥш иҟоу ауаажәларратә проблема аԥыхразы иалкаау, изықәныҟәаша знеишьак шыҟамгьы, азнеишьақәа ридеиа атәылақәа зегьы ирзеиԥшуп — акоррупциа иахьынӡауа армаҷра, уи аҟазаареи аҿиареи иацхраауа афакторқәа раԥыхра.
Акоррупциа иаҿагыланы ақәԥара аметодқәа рахьтә зегь реиҳа ирадикалтәуп ҳәа иԥхьаӡоуп асистема зегьы арҿыцра – аиҳабыра реиужьра, аӡбарҭатә система аҟны ареформақәа рымҩаԥгара, аҳәынҭқарратә напхгараҭара ашьаҭақәа рыԥсахра. Абри анаҩсгьы, иалыркаауеит акоррупциа иаҿагыланы ақәԥаразы х-методк;
ари ацәгьоуразы ахьырхәра арӷәӷәара, иара убасгьы иаарласны акоррупциа афакт ахьырхәразы аҭагылазаашьақәа раԥҵара;
иҷыдоу азинмчи амчреи змоу ауаа аԥарарҳара рылзыршо, убри аан азакәан еиламгакәа, аекономикатә механизмқәа раԥҵара;
аџьармыкьатә економика арӷәӷәара, уи иалнаршоит акоррупциа аҟнытә афеида армаҷра.
Акоррупциа иаҿагыланы ақәԥаразы аинновациатә методқәаны иалыркаауеит атехнологиа «блокчеин» алагалара, зегьы ирбо-ираҳауа адыррақәа рыхьчара, рыҵәахра азы. 2017 шықәса рзы ари атехнологиа тәылақәак реиҳабырақәа рҟны рхы иадырхәо иалагеит. Аекспертцәа агәра ганы иҟоуп, блокчеин алагалара иабзоураны аинформациа иаарту ареестр аҟны аҵәахра, илегалтәым акоррупциатә схемақәа реиҵатәра шалнаршо. Убри анаҩсгьы, акоррупциа иаҿагыланы ақәԥараҟны ауаажәларра аус рыцура ахатәы лҵшәақәа аанарԥшит. Ара зыӡбахә ҳәоу ауааԥсыра рзинтәи рполитикатәи ҵарадырра аизырҳара, атәылауаа информациала реиқәыршәара, аграждантә ҭакԥхықәреи ахдырреи реизырҳара уҳәа роуп.
Азхьарԥшқәа
http://www.dumavlad.ru/protivodeystvie-korruptsii/chasto-zadavaemye-voprosy/chasto-zadavaemye-voprosy_260.htm
https://kpfu.ru/docs/F769475982/2_Xalil_korub.pdf
https://prostocoin.io/blog/corruption
https://www.korruptsioon.ee/ru/chto-takoe-korrupciya
https://www.un.org/ru/youthink/corruption.shtml
https://xn----7sbajhcomabd4bgiubcb0ajkw8grk.xn--p1ai/chasto-zadavaemye-voprosy/
https://www.korruptsioon.ee/ru/chto-takoe-korrupciya/formy-korrupcii
https://mirec.mgimo.ru/2009/2009-01/korrupciya-prichiny-vozniknoveniya-vliyaniya-i-metody-borby2
http://www.law.nau.edu.ua/ru/molod-i-zakon/650-causes-of-corruption
https://news.un.org/ru/story/2019/12/1368731
https://linguanet.ru/ob-universitete/protivodeystvie-korruptsii/istoriya-korruptsii/
https://www.worldpsi.org/sites/default/files/documents/research/ru_psi_exec_summary_corruption_and_public_services.pdf
https://spravochnick.ru/pravo_i_yurisprudenciya/korrupciya_kak_opasnost_obschestvu/
https://prostocoin.io/blog/corruption
https://irkzan.ru/Documents/Detail/aaa2360c-60b7-4f13-8be8-747def63f8b4
http://xn--73-6kci4ddh.xn--p1ai/wp-content/uploads/2015/04/pamyatka_korrupciya.pdf
Ацәгьаурақәа
Аполитика
Аекономика |
27216 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B0%D1%82%D3%99%20%D0%B0%D0%BC%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D1%80%D0%B0 | Амассатә амлакра | Амассатә амлакра – ари акраамҭа афатә аалыҵ азымхара иадҳәалоу социалтә рыцҳароуп, уи иахҟьаны арегион дуқәа рҵакырадгьылқәа рҟны массала ауаа рацәа ҭахоит. Амлакара ҩ-хкыкны ишоит — иабсолиуттәуи акы иадҳәалоуи ҳәа.
Иахьатәи аамҭазы адунеи фатәаалыҵла аиқәыршәаразы иҟоу аресурсқәа шазхогьы, аекономикатәи, асоциалтәи, аполитикатәи ҟазшьақәа змоу ауадаҩрақәа ыҟоуп, урҭ иахәҭоу аҭахрақәа рызхарҭәаауам.
АМЛАКРА АҬОУРЫХ АҞНЫ
Аԥшьаҩыраҟны амлакра атәы
Иосиф — ари Аԥшьаҩыра аҟынтә хаҿсахьоуп («Бытие», гл. 37—50), Иосиф иҟынтә абжьгарак иоурц азы дидҵаалоит афараон ихаҭа. Уи иибаз аԥхыӡ ииашаны аилыркаара аҟаҵара илшеит, иагьиҳәеит быжьшықәса инеиԥынкыланы аҽаҩра бзиа шыҟало, аха урҭ ашықәсқәа ирыцааиуа даҽа быжьшықәса амлакра шыҟалоз азгәеиҭеит аарыхра аҟамлара иахҟьаны, убри аҟынтә Иосиф афараон иабжьигеит аарыхра бзиа аныҟоу ашықәсқәа рзы арыц рҵәахырц. Афараон ас еиԥш абжьгара даара игәы иахәеит, Иосиф иҟәыӷара азгәаҭаны анхамҩа зегьы аҟны еиҳабыс дҟаиҵеит. Убас Иосиф амлакра ашықәсқәа раан арыц аҭира напхгара аиҭон. Аԥҵамҭа аҟны ишазгәаҭоу ала, урҭ ашықәсқәа раан адгьыл зегьы аҟны амлакра ыҟан. Иосиф иашьцәа ракәзар, рыԥсҭазаара ахҭынҵаны изныкымкәа Мысраҟа ицахьан ачарыц аархәарц азы.
Аԥааимбар Илиа («3-я Книга Царств», гл. 16—19 и «4-я Книга Царств» гл. 1—2, 1—15) израильтәи аҳ Ахав ихаан дынхон, уи изымҵахырхәо Ваалу (амра) диашьапкуан, ижәларгьы ари аидол иашьапкларц рыдиҵон. Илиа Ахав иахь днеины Анцәа ихьӡала иеиҳәеит урҭ ашықәсқәа рзы арыцҳарақәа шыҟало, избанзар ақәа ауам, аӡаӡа аҳәом, анцәа ианимыҳәа аамҭазы ҳәа.
Ус иагьыҟалеит. Аарҩара ӷәӷәа ҟалеит, ашьацҵәҟьа хҩааит, амлакра аҭыԥ аиуит. Илиа Анцәа имчала адәысакарак аҟны иҟаз аӡыхь азааигәара дынхеит, уахь иара аҟәраанқәа ачеи акәаци изнаргон, аӡиас аҟынтә аӡы ижәуан. Аӡиас анҭаба, Анцәа аԥааимбар идиҵеит амырҭаҭратә қалақь Сидонынтәи Сарептуҟа дцарц, уа инхоз аԥҳәысеиба рыцҳа лҟны дынхарц.
Ари аԥҳәысеиба лԥеи лареи еицынхон, лара фатәыс илзынханы илымаз уаԥсҵәык ашылеи хәша хәыҷыки ракәын. Сарепту иааз Илиа ари аԥҳәыс илеиҳәеит ача изылӡырц, убри аан агәралиргеит илымоу ахәшеи ашылеи ахаан ишагымхо, Анцәа адгьыл аҟны ақәа аируаанӡа.
Аԥҳәыс аԥааимбар иажәа агәра лгеит, ишиҳәазгьы дныҟәеит. Иаргьы иажәа наӡеит. Аха иаарласны ари аԥҳәыс лԥа даачмазаҩханы дыԥсуеит. Аԥааимбар Илиа иԥсыз аҷкәын дихагыланы хынтә Анцәа даниҳәа иԥсы ҭалоит. Хышықәсеи бжаки Израиль аарҩара ыҟан, уи адгьыл иқәынхоз ажәлар рыҽкажьны анцәа иашьапкра иалагеит, Анцәагьы дазхарҵеит. Абри анаҩс Илиа ашьха дхаланы ақәа ауразы анцәа иҳәара далагеит. Иасит амшын аҟынтә аԥша, ажәҩан аԥҭа еиқәаҵәақәа ихырҩеит, ақәаршаҩы аура иалагеит.
Европа амассатә млакра
XIX ашәышықәсанӡа амассатә млакра атәылақәа зегьы рзын ирбац-ираҳац цәырҵран. Уи зыдҳәалаз аарыхра аҟамлара ауп. Абжьаратәи ашәышықәсазы, ес 8—10 шықәса рахьтә шықәсык аԥсыҭбара рацәа зцыз амлакра ҟалон. Зегь реиҳа иуадаҩыз ашықәсқәа Франциа азы 1030—1032-тәи, 1280—1282-тәи ашықәсқәа ракәын — Богемиа азы.
Ҳаамҭазтәи аҭоурыхҭҵааҩцәа ишазгәарҭо ала, 1125 шықәса рзы Германиа аҭыԥ змаз амлакра ара инхоз ауааԥсыра рыбжаҵәҟьа ықәнагеит. Амлакра иацын ачымазарақәа, арҳәрақәа, ауаҩшьрақәа, аҽшьрақәа, анҵәара. Ауаа убранӡа инеиуан, иҟан зхәыҷқәа шьны изфозгьы – 1505ш. Венгриа. Закәанла ишьақәырӷәӷәан аӷарцәа ақалақьқәа ирылцаны ркацара, урҭ уа аԥсра изацәцомызт; Франциа ас еиԥш азакәан ахархәара аман XVII ашәышықәсазгьы.
1772 ш. рзы Саксониа 150-нызқьҩык ауаа ача азымхара иахҟьаны рыԥсҭазаара иалҵит. 1817 шықәса рзы акәзар, амлакра Германиа аҭыԥ аман, ус еиԥш иҟан 1847 шықәса рзгьы.
Ирландиа амлакра ӷәӷәа
1845 шықәса инаркны 1849 шықәсанӡа ибжьанакыз аамҭахәҭазы Ирландиа (ирл. An Gorta Mór, англ. Great Famine, Ирландиа акортоштә млакра ҳәагьы изышьҭаз) аҭыԥ аман амлакра ӷәӷәа. Уи зыхҟьаз илаҵаны ирымаз акортош зегьы аҿкы Phytophthora infestans иахьаҟьашьыз ауп.
Китаитәи амлакра ӷәӷәа аан, уи аҭыԥ аман 1959 шықәса инаркны 1961 шықәсанӡа, аиҳабыраа иҟарҵо адыррақәа рыла, рыԥсҭазаара иалҵит 15 миллионҩык ауааԥсыра, аха иофициалтәым адыррақәа рыла, иԥсыз 36 миллионҩык иреиҳауп. Китаи ари атрагедиа «Три года стихийных бедствий» мамзаргьы, «Три горьких года» ҳәа азырҳәоит.
Урыстәыла акәзар, амлакра аҭыԥ аман 1891 шықәса инаркны 1892 шықәсанӡа – ари аамҭа Урыстәылазы аекономикатәи аепидемиатә кризисны иазгәаҭан. Иара иаҵанакит жәибыжь губерниа, 36 миллионҩык ауаа ахьынхоз.
Европа амассатә млакра ажәытәра иагеит ҳәа уҳәар алшоит XIX ашәышықәса азбжазы, аимадаратә мҩақәа рыҿиара иабзоураны, уи иалнаршеит афатә аалыҵ аҽаҩра ахьыҟамлаз аҭыԥқәа рахь рнагара.
Ишьақәгылеит афатәаалыҵ адунеизегьтәи аџьармыкьа. Ача ахә атәыла аҟны аҽаҩра аҟалареи аҟамлареи иахьыԥшымызт. Ауааԥсыра ракәзар, раагарҭақәа ирызҳаит, анхаҩцәа аҽаҩра аныҟамлалакгьы ирзымхоз афатә аалыҵ аахәаразы алшарақәа роуит.
Аҩажәатәи ашәышықәсазтәи амассатә млакрақәа
Европа амассатә млакра ажәытәра иагеит ҳәа уҳәар алшоит XIX ашәышықәса азбжазы, аха, егьа ус акәзаргьы, еиҳа аҿиара маҷ змаз атәылақәа рҟны аҩажәатәи ашәышықәсазгьы амлакрақәа аҭыԥ рыман. Иаҳҳәозар, африкатәи атәылақәа рҟны амассатә млакра аҭыԥ аман 1968-тәии 1973-тәии ашықәсқәа рзгьы. Усҟан аарҩара иахҟьаны иҟалаз амлакра аан 100-нызқьҩык рҟынӡа ауаа ԥсит. Уи азы адырра ҟаиҵеит амедицинатә усзуҩы Џьон А. Дреисбек, иара Нигериа 30 шықәса инеиԥынкыланы дынхон.
Амилаҭтә географиатә еилазаара аҟны 1978 шықәса рзы аҭыԥ змаз арыцҳара атәы аҳақьым Дреисбек абас еиԥш дахцәажәоит:
«Сара избон зқьыла иԥсны икажьыз аԥстәқәа, аиҭаҵуаа, арҭ аԥстәқәа аԥшәымацәас ирымаз ракәзар, алагерқәа рҟны иҟан, уа дара адунеизегьы аҟынтә еизганы иааргоз афатә рырҭон. Ҳара иаабон ауаа афатә азымхареи ачымазареи идыргәаҟуаз. Иҵшәааз ргәабзиара иахҟьаны аӡәырҩы арԥҳа чымазареи, абҷи, аимҳәаршәааи ирхыԥсаауан. Ас еиԥш амлакра иахҟьаны иҟалаз арыцҳара аҩыза џьаргьы исымбац».
Нигериа Африка иҟоу ҭыԥуп, иара адунеи зегьы аҟны еиҳа аарҩарақәа аҭыԥ ахьамоу ҵакырадгьылуп. Ақәа анамуа, ара иахьа уажәраанӡагьы ауаа ԥсуеит, аӡиасқәа ҭабоит, аҽаҩра аарҩара иқәнахуеит.
Адунеи аҟны амлакра
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иаҵанакуа афатә — ажәтәи ақыҭанхамҩеи рзы аиҿкаара адыррақәа рыла, 2010 шықәса, цәыббрамзазы амлакра иаргәаҟуа ауаа рхыԥхьаӡара 925 миллионҩык ыҟоуп, ари ахыԥхьаӡара 2008-тәи ашықәс иаҿырԥшны уахәаԥшуазар, 98 миллинҩык рыла еиҵоуп. Урҭ рахьтә 578 миллионҩык имлашьуа ауаа нхоит Азиеи — Аокеан ҭынчи ирыҵанакуа арегион аҟны, 239 миллионҩык – Африка, 108 миллионҩык — егьырҭ атәылақәа рҟны.
Имлашьуа рахьтә ҩба — ахԥатәи ахәҭа иаҵанакуа ауаа нхоит – Бангладеш, Китаи, Адемократиатә Республика Конго, Ефиопиа, Индиа, Индонезиа, Пакистан.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара 2008 шықәса, ԥхынҷкәынмзазы иҟанаҵаз адыррақәа рыла, адунеи зегьы аҟны имлашьуа рхыԥхьаӡара 960 миллионҩык ауаа инареиҳаны иҟоуп. Зегь реиҳа хыԥхьаӡарала (907 миллионҩык ауаа) изфо змам ауаа ахьынхо аҿиара иаҿу атәылақәа рҟны ауп. 65 процент урҭ рахьтә Индиа, Китаи, Конго, Бангладеш, Индонезиа, Пакистан, Ефиопиа инхоит.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иаҵанакуа афатә — ажәтәи ақыҭанхамҩеи рзы аиҿкаара адыррақәа рыла, 2002 шықәса инаркны 2004 шықәсанӡа, ҵаҟа зсиа аагоу атәылақәа рҟны хә - миллионҩык инарзынаԥшуа имлагоз ауаа нхон.
Масштабла аҭыԥ змаз амлакра иахҟьаны Мрагыларатәи Африка 2011 шықәса рзы 50-нызқьҩык инадыркны 100-нызқьҩык рҟынӡа ауаа рыԥсҭаазара иалҵит, 2012 шықәса рзы Сахара рызхара афатә рмоуит 856 миллионҩык ауаа.
1979 шықәса рзы иаԥҵан Адунеизегьтәи афатә аалыҵ амш. Еиду Америкатәи Аштатқәа NSA аинформациа ала 2004—2005-тәи ашықәсқәа рзы есҽны амла иаганы иԥсуан 24-нызқьҩык ауаа.
Амассатә млакра ахҟьаԥҟьақәа абас еиԥш иҟоуп:
Убас, ҿырԥштәыс иаагозар, аҽшьрақәа рхыԥхьаӡара иацлоит, ииуа рхыԥхьаӡара иагхоит. Амлакра аниаслак анаҩс ииуа рхыԥхьаӡара дырҩегьых еизҳауашәа иҟалозаргьы, аҭаацәара иалало рхыԥхьаӡара еиҵахоит. Амассатә млакра адемографиатә еилазаара даара иаԥсахуеит, ахәыҷқәеи абыргцәеи ас еиԥш ахҭысқәа раан рус иагхозар, аҳәса рус иацлоит.
Аполитикеи амлакреи
Стив Деверо, амлакра зыхҟьо азы акыр аҭҵаарақәа авторс ирымоу, 2000 шықәса рзы «Голод в 20-м столетии» захьӡу ашәҟәы ҭижьит (Famine in the Twentieth Century), уа иҷыдоу азхьаԥшра амоуп Африка ишьақәгылаз аҭагылазаашьа, аброуп иахьазгәаҭоу акыр амлакратә хҭысқәа. Автор игәаанагарала, ари адунеи арегион аҟны амлакра мзыз хадас иамоу бџьаршьҭыхлатәи аиҿагыларақәа роуп, урҭ ирхырҟьаны ақыҭанхамҩақәа ықәӡаауеит, атәылахь афатә — ажәтә аагара асистема аус ауам. Деверо иажәақәа рыла, «амлакра зыхҟьо уи ауп, уи аӡәгьы иахьаԥимырҟәҟәааз – амлакра арахь ааира аӡәгьы аанкылара дахьашьҭам».
Британиатәи африкаҭҵааҩы Алекс да Ваал (Alex de Waal), Африка аҭыԥ змоу амлакра акыр ашәҟәқәа азызкхьо, аҵыхәтәантәи ишәҟәы «Голод, который убивает: Дарфур, Судан» аҟны ишьақәирӷәӷәоит, «иарбанызаалак аҳәынҭқарра анапхгара, дара ирҭахханы ианыҟала аамҭазы, ирылшоит амлакра аанызкыло аусқәа рыдкылара» — ҳәа.
Иазгәарҭоит Африка ақыҭанхамҩа арҿиара азҵаара апотенциал ду шамоу, иҟаӡам ус еиԥш аҵаҵӷәы, ари аконтинент аҟны афатә аалыҵ азы адефицит ҟаларц азы.
Маик Девис (Mike Davis) ишәҟәы «Холокост Викторианскои епохи» (The Late Victorian Holocausts) аҟны дазааҭгылоит азеижәтәи ашәышықәса анҵәамҭазы адунеи арегионқәа акыр рҟны ишьақәгылаз аҭагылазаашьақәа.
Усҟан амлакра аҭыԥ аман Индиа, Китаи, Бразилиа, Африка, амла иакны иԥсуаз рхыԥхьаӡара даараӡа ирацәан, амҩадуқәа аԥсцәа рыла ихҟьан уҳәар алшоит. Амлакра иахҟьаны амассатә емиграциақәа ирылагеит, урҭ инарывагылеит арҳәрақәа, ақәыларақәа, ауаҩшьрақәа, аепидемиақәа уҳәа реиԥш иҟоу арыцҳарақәа.
Девис иҳәоит акыр ахҭысқәа амчрақәа шазхьамԥшуаз, хьаас ишырымкуаз, ҿырԥштәыс иаагозар, урҭ ашықәсқәа рзы Индиантәи Европаҟа иганы иҭииз ачарыц адунеитә рекордқәа ираԥыргеит, убри аан миллионла аиндусцәа афатә-ажәтә рымамзаара иахҟьаны иԥсуан. Аиҳабыреи ачарыц зҭиуази ас еиԥш рыжәлар рызныҟәара зыхиақәиҭу ахәаахәҭразы азакәан иахьдырԥшуан, насгьы индиаа раасҭа ачарыц азы ахә бзиа ршәон европаа. Девид игәаанагарала, аиҳабыра ас еиԥш рыжәлар рызныҟәара геноцидуп ҳәа иахәаԥшызар ауеит.
Иахьатәи аамҭазы амлакра иаҿагыланы иқәԥо рахьтә зегь реиҳа активра ааирԥшуеит америкатәи академик Раџь Пател.
Амлакра азеиԥш згәаҭага (Общий ОГ)
Адунеи аҟны амлакреи азхарамфареи рыстатистика зыԥхьаӡо еиҿкаароуп Афатәи ажәтәи рполитиказы Жәларбжьаратәи аҭҵааратә институт (МИИПроП). Амлакразы азеиԥш згәаҭа раԥхьаӡа акәны ицәырган 2006 шықәса рзы аҳәынҭқарратә еиҿкаарақәа ҩба рыбзоурала – анемец еиҿкаара «Вельтхунгерхильфеи», ирландиатәи аиҿкаара «Всемирная Забота» (Concern Woldwide) рыла.
Амлакразы азеиԥш згәаҭа ианыԥшуеит адунеи аҟны амлакра иаҿагыланы ақәԥара алҵшәа шамоу. Амлакразы азеиԥш згәаҭа еиҿкаан 2008 шықәса рзы, аҿиара иаҿу 120 тәылеи, иҿыцыз аиндустриалтә тәылақәеи рзы.
Алитература
Большая Российская энциклопедия. Том 7. стр. 351—352.
Азхьарԥшқәа
Аӷарра
Амашәырцәгьақәа |
27225 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B8%D0%B4%D1%83%20%D0%90%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D2%AD%D2%9B%D3%99%D0%B0%20%D0%A0%D0%B5%D0%B8%D2%BF%D0%BA%D0%B0%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D0%B0%D0%B1%D0%B6%D1%8C%D0%B0%D2%9F%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D3%99%20%D0%BC%D1%87%D2%9B%D3%99%D0%B0 | Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа | Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа (, , ) – атәылақәа рырбџьармчтә контингент — Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара алахәылацәа, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аԥҟаԥҵәа инақәыршәаны иазоужьу, аҭынчреи ашәарҭадареи раԥыхра, мамзаргьы раԥырҟәҟәаара, аекономикатә, мамзаргьы аполитикатә ҟазшьа змоу ашәага-загақәа аназымхо аамҭазы, иаку мчылатәи аусқәа рыла (арратә демонстрациа, арратә блокада уҳәа реиԥш иҟоу) иаԥызхуа архәҭақәоуп.
1988 шықәса рзы, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа иранашьан Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа Хада акәзар – Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара (ЕАР) Абжьаҟазаратә мчқәа рымш аԥнаҵеит.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә операциақәа
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа — ари Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иалоу атәылақәа рырбџьармчратә контингент ауп. Иара Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара ашәарҭадаратә хеилак аӡбамҭа ала абџьаршьҭыхралатәи аконфликт аан, ҩба ма инацны жәларбжьаратәи азин асубиектқәа рыбжьара аекономикатә, мамзаргьы аполитикатә ҟазшьа змоу асанкциақәа анаҭаххалак ирзалырхуа шәага-загоуп. Абжьаҟазаратә мчқәа амилаҭрацәала еилоу еиҿкаароуп.
Ас еиԥш архәҭақәа акыр шықәса инеиԥынкыланы Африка, Азиа, Европа, Агәҭантәи Америка, Ааигәатәи Мрагылара уҳәа рҟны абжьаҟазаратә операциақәа ирылахәын. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаҩцәа рдырра мариоуп, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аемблема алеи, ажәҩангәыԥшшәы змоу ахылԥақәеи рыла (голубые береты), урҭ дара амаҵзура аҟны ианыҟоу иныҟәыргоит. Ажәҩангәыԥшшәы змоу акаскақәа, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаҩцәа рзы исимволхаз, иарбанызаалак аоперациақәа раан ирхарҵоит, ашәарҭара аныҟоу. Абжьаҟазаҩцәа дара иахьатәиу атәыла аформа ауп иныҟәырго.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара адунеи аҟны аҭынчра адгыларазы
Раԥхьаӡа ари аиҿкаара аҭынчра адгыларазы аоперациақәа, аиқәышаҳаҭрақәа рынагӡареи, ахымца аанкылареи, еиҿагылоз аганқәа аҳәынҭқаррабжьаратә еибашьрақәа рышьҭахь реидгареи уҳәа реиԥш иҟаз усқәан имҩаԥнагоз.
Аха «аибашьра хьшәашәа» аилгара Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҭынчра адгыларазы аоперациақәа рҟазшьа шьаҭанкыла иаԥсахит. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ашәарҭадаратә Хеилак аҭынчра адгыларазы еиҳа иҭбааз, иуадаҩыз амиссиақәа аԥнаҵо иалагеит, урҭ реиҳарак ззырхаз аҳәынҭқарра аҩныҵҟатәи аконфликтқәа ирылахәыз рыбжьара, аҭынчратә еиқәышаҳаҭрақәа рынагӡара аҟны ацхыраара аҟаҵара акәхеит. Уи анаҩсгьы, аҭынчра адгыларазы аоперациақәа ирыҵаркуа иалагеит арра иаҵанамкуаз аелементқәа. Ас еиԥш аоперациақәа акоординациа рзуразы, 1992 шықәса рзы иаԥҵан Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҭынчра адгыларазы аоперациақәа Рдепартамент (ДОПМ).
Ашәарҭадаратә хеилак, аибашьра аанкыларазы аиқәышаҳаҭрақәа рынагӡара ахьыҟамыз азы, абжьаҟазаҩцәа убас еиԥш аконфликтқәа рзонахь инанашьҭуа иалагеит, насгьы аконфликт иалахәыз аганқәа зегьы абжьаҟазаратә мчрақәа уа рыҟазаара иахьақәшаҳаҭмыз аҭыԥқәа рахь (аҿырԥштәқәа: Сомалитәии Босниатәии абжьаҟазаратә операциа).
Арҭ абжьаҟазаратә миссиақәа ирыдыз ҳасабтәқәак рынагӡара залыршамхеит, ирымаз аресурсқәеи аперсонали рзымхарала. Арҭ аманшәаламрақәа ирыхҟьаны, зегь реиҳа ихьаа ӷәӷәаны иҟалаз массатә уаҩшьрақәахеит Сребреница (Босниа) 1995 шықәса рзы, 1994 шықәса рзы Руандатәи агеноцид. Абарҭқәа зегьы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара инҭырҳәыцааны аҭынчра адгыларазы аоперациақәа рконцепциа анализ рзурахьы икылнагеит.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҭынчра адгыларазы аоперациақәа Рдепартамент (ДОМП) аҟәшақәа арӷәӷәеит, амиссиа аруааи аполициатә абжьгаҩцәеи рыла еиқәзыршәоз. Еиҿкаан аҟәша ҿыц — абжьаҟазаратә ус азы аԥхьагыларатә гәыԥқәа, ари агәыԥ иҭнаҵаалар акәын еизоз аԥышәа, насгьы амиссиахь инанашьҭлар акәын агендертә зҵаарақәа рзы абжьгарақәа; абжьаҟазаҩцәа рхымҩаԥгашьа аиӷьтәразы аусқәа аднакылалар акәын; абџьар алгаразы, адемобилизациа, ареинтеграциа рзы апрограммақәа шьақәнаргылалар акәын; иара убасгьы азинмч ахьчара аметодқәеи, егьырҭ азҵаарақәа рыӡбареи рзы аметодқәа еиқәнаршәар акәын.
2006 шықәса лаҵарамзазы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҭынчра адгыларазы аоперациақәа Рдепартамент жәаа операциа напхгара анаҭон аҭынчра ашьақәыргыларазы, адунеи еиуеиԥшым акәакьқәа рҟны. Уи иадԥхьалан, иааизакны иуҳәозар, 89-нызқьҩык аррамаҵзурауаа, аполициеи аграждантә усзуҩцәеи. Жьҭаарамза 31, 2006 шықәса рзы аҭынчра ашьақәыргыларазы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аоперациақәа зырбџьармчқәа адызгалоз жә-тәылак рыбжьара иҟан — Бангладеш, Пакисҭан, Индиа, Иорданиа, Непал, Ефиопиа, Уругваи, Гана, Нигериа, Аладатәи Африка. Арҭ атәылақәа рырхәҭақәа ишьақәдыргылон Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара арратәи аполициатәи еилазаара аҟынтә 60 процент.
1948 шықәса рзы 130 тәыла, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә операциақәа рымҩаԥгаразы, рыруааи, рполициатә маҵзуҩцәеи, рграждантә усзуҩцәеи рыдыргалон. Актәи аҭынчра ашьақәыргыларазы абжьаҟазаратә операциа ашьҭахь, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абираҟ аҵаҟа аррамаҵзура иахысуан миллионҩык инарзынаԥшуа аррамаҵзурауаа, аполициа аусзуҩцәа, аграждантә хаҿқәа.
Аррамаҵзурауаа, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҟны аррамаҵзура иахысуа аҭынчра адгыларазы, досу дара ртәыла аҟынтә ауалафахәы роуеит. Убриаан арҭ атәылақәа Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҟынтәи акомпенсациа роуеит. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа аҭынчра адгыларазы аоперациақәа ирыхҭнырҵо аԥарақәа рыхәҭак ашәоит ишьақәыргылоу аформула инақәыршәаны, уи ари аиҿкаара ахаҭа ишьақәнаргылеит. Аха ус ишыҟоугьы, 2006 шықәса жьҭаарамза 31 иаҵанакуа аамҭазы аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа аҭынчра адгыларазы аоперациақәа рымҩаԥгаразы иҟарҵараны иҟаз алагалақәа, аха иҟарымҵаз ауал ишьақәнаргылеит Еиду Америкатәи Аштатқәа иртәу 2,66 миллиард доллар.
90-тәи ашықәсқәа XX ашәышықәса инаркны Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә усура мҩаԥысуан арегионалтә еиҿкаарақәа русеицура иабзоураны. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара актәи аоперациа, аҭынчра адгыларазы арегионалтә мчрақәа роперациа аҭыԥ аҟны ихацыркыз акәны иҟалеит 1993 шықәса рзтәи Либериатәи амиссиа. Арегионалтә мчрақәа уахь инашьҭын Мраҭашәаратәи Африка аҳәынҭқаррақәа Рекономикатә еилазаара (ЭКОВАС) абзоурала.
1994 шықәса рзы, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара амиссиа Қарҭ иҟаз СНГ абжьаҟазаратә мчрақәа аус рыцнауа иалагеит. 1990-тәи ашықәсқәа аҩбатәи азбжазы абжьаҟазаратә операциақәа Босниеи, Герцеговинеи, Косовеи рҟны Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара имҩаԥнагон Европатәи Ахеилаки (ЕС), Аҩадаатлантикатәи аиқәышаҳаҭра аиҿкаареи (НАТО), Европа ашәырҭадареи аусеицуреи рзы аиҿкаареи (ОБСЕ) рыдгылара ала. Афганисҭан акәзар, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара напхгара зырҭо Афганисҭан ашәарҭадаразы ацхыраара Жәларбжьаратәи амчрақәеи Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара амиссиеи аполитикатә цхыраара аҟаҵаразы еиныруеит.
Абжьаҟазаратә операциақәа рзы аперсонал алԥшаара
Аҭҵааҩцәа гәыԥҩык ргәаанагара ала, акраамҭа абжьаҟазаратә операциақәа рмаҵзурауаа ралԥшаара даара иубарҭаз адискриминациатә, аполитикатә ҟазшьа аман. Иалырхуаз реиҳарак акадртәи арезервтәи офицарцәа ракәын, мраҭашәаратәи атәылақәа рырхәҭақәа рҟынтә, урҭ ишиашоу, мамзаргьы ишакәызаалакгьы аконфликт аҭыԥқәа ахьамаз аҳәынҭқарратә интерес змаз роуп, уи алагьы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара амиссиа анагӡараҟны аҿиарамҩа иқәыз атәылақәа рҟны анеитралитети ганкы мацара адымцәылареи атәы аҳәара уадаҩуп.
1970-тәи ашықәсқәа рыбжьаранӡа, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара апрактика аҟны асоциалисттә тәылақәа (Иугославиа алахәхара ада, Иемен аҟны арратә наԥшыҩцәа ргәыԥ 1963—1964 шш., Мысратәи (Египет) абжьаҟазаратә миссиа 1950-тәи ашықәсқәа) абжьаҟазаратә операциақәеи арратә наԥшыҩцәа рмиссиеи ианалахәыз ҳәа ыҟамызт. Убриаан, америкатәи афицарцәа Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Бырзентәыла (Греция), Палестина, Пакисҭан, Кашмир, Ливан, Мраҭашәаратәи Иран имҩаԥнагоз аоперациақәа раан Еиду Амилаҭқәа реиҿкаара наԥшыҩцәақәак раҳасабала иалахәын. Наԥшыҩцәақәак раҳасаб ала ауаа рацәа азоузыжьыз иреиуоуп НАТО, СЕНТО, ЛАГ, АСЕН уҳәа арратә блокқәа рыла Еиду Америкатәи Аштатқәа рыдгылаҩцәа.
1970-тәи ашықәсқәа рҽеиҩшамҭазы аҭагылазаашьа аҽаԥсахуа иалагеит: асоциалисттә тәылақәа абжьаҟазаратә миссиақәа ирылахәхо иалагеит: Польша — ИУНИФИЛ (ЮНИФИЛ) 1982 шықәса инаркны, СССР арратә наԥшыҩцәа ргәыԥқәа рҟны Мысра (Египет), Намибиа, Кувеит, Мраҭашәаратәи Сахара, Камбоџьа.
Урыстәыла абжьаҟазаратә операциақәа рҟны
1992 шықәса, хәажәкыра 8 рзы Урыстәыла Иреиҳаӡоу ахеилак аӡбамҭа ала 900-ҩык урыстәылатәи абжьаҟазаҩцәа уаанӡатәи Иугославиа ашҟа Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара амчқәа реилазаара иалаҵаны инашьҭын. 1996 шықәса рзы аконтингент аилазаара 1600-ҩык рҟынӡа инаӡеит (урҭ рахьтә 1340-ҩык — Босниеи Герцеговинеи). Босниантәи урыстәылатәи абжьаҟазаратә мчқәа зегьы алган рашәарамза 14, 2003 шықәса рзы. Хорватиеи Босниеи имҩаԥгаз аоперациақәа раан иҭахеит 22-ҩык урыстәылатәи аррамаҵзурауаа.
Рашәарамза 25, 1999 шықәса рзы Урыстәылатәи Афедерациа Афедерациа Ахеилак аӡбамҭа ала Косовоҟа инашьҭын 3.600-ҩык абжьаҟазаҩцәа. Уи аамҭазы уахь ирышьҭхьан 400-ҩык Урыстәыла аруаа Босниеи Герцеговинеи аконтингент ахыԥхьаӡара аҟынтә, урҭ амарш-ныҟәара ҟарҵеит Приштинаҟа, уахь иагьалалеит рашәарамза 12, 1999 шықәса рзы. Ари амиссиа ԥхынгәымза 24, 2003 шықәсанӡа имҩаԥысуан. Косово рыҟазаара аан иҭахеит 12-ҩык урыстәылатәи абжьаҟазаҩцәа.
Рашәарамза 7, 2000 шықәса рзы Урыстәылатәи Афедерациа Афедерациа Ахеилак аӡбамҭа аднакылеит 114-ҩык арратә ԥырҩцәа Сиерра-Леоне ашҟа рышьҭразы, урҭ уа Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аилазаараҿы абжьаҟазаратә операциақәа ирылахәхаразы. Иара убасгьы, аполициатә мчқәа жәларбжьаратәи аконтингент аилазаараҟны аоперациа иалахәын Урыстәылатәи Афедерациа Аҩныҵҟатәи аусқәа рминистрра аусзуҩцәа фҩык. Аоперациа нанҳәамза 2000 шықәса инаркны цәыббрамза 2005 шықәсанӡа имҩаԥысуан.
Ԥхынҷкәынмза 10, 2003 шықәса рзы Урыстәылатәи Афедерациа Афедерациа Ахеилак ақәшаҳаҭхеит Аҩныҵҟатәи аусқәа рминистрра 40-ҩык аусзуҩцәа Либериаҟа рышьҭра, рашәарамза 30, 2004 шықәса рзы даҽа 40-ҩык Бурундиаҟа. Абжьаҟазаратә операциақәа иахьа уажәраанӡагьы ирыцҵоуп.
Ԥхынҷкәынмза 27, 2005 шықәса рзы Урыстәылатәи Афедерациа Аҩныҵҟатәи аусқәа рминистрра 133-ҩык аусзуҩцәа Суданҟа идәықәҵан. Хәажәкырамза 2012 шықәса рзы урҭ рҿаԥхьа иқәгылаз аҳасабтәқәа анынарыгӡа ашьҭахь, урыстәылатәи абжьаҟазаратә контингент аилазаара зегьы еиҩшаз Судан аҵакырадгьыл аҟынтә иалган.
Цәыббрамза 1, 2008 шықәса рзы усҟантәи Урыстәыла Ахада Дмитри Медведев аусԥҟа инапы аҵеиҩит «Ареспублика Чад и ЦАР аҟны Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҟазаара адгылара аҭаразы, Европатәи ахеилак аоперациа алахәхаразы, Урыстәылатәи Афедерациа Арбџьармчқәа рырратә еиҿкаарақәа уахь рдәықәҵаразы».
Ара зыӡбахә ҳәоу аоперациа амҩаԥгарҭа аҭыԥахь урыстәылатәи атранспорттә вертолиотқәа ԥшьба Ми-8МТ, ҩышәҩык инарзынаԥшуа аруаа рынашьҭра акәын. Убри алагьы, хәажәкыра 10, 2009 шықәса рзы Ареспублика Чад и ЦАР аҟны абжьаҟазаратә операциа иалахәын авертолиотқәа ԥшьба Ми-8МТ-и ҩышәҩык Урыстәыла аруааи. Ԥхынҷкәынмза, 2010 шықәса рзы урыстәылатәи архәҭақәа, апрезидент иусԥҟа инақәыршәаны Чади ЦАР-и аҵакырадгьыл аанрыжьит.
Урыстәылатәи арратә еиҿкаарақәа рнаҩсангьы, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара амиссиақәа еснагь ирылахәуп афицарцәа-арратә наԥшыҩцәа, урҭ абџьар ҳәа акагьы рымам, адипломатиатә статуси ркьысра азин аҟамзаареи заҵәык ауп рхы иадырхәо. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара асоветтә арратә наԥшыҩцәа актәи ргәыԥ 36 афицар рыла ишьақәгылаз, Ааигәатәи Мрагылараҟа идәықәҵан Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара анаԥшратә орган аилазаара иалаҵаны, Пакисҭан (ОНВУП) аамҭалатәи аинышәара анагӡара ахылаԥшразы, 1973 шықәса, жьҭаарамзазы араб-израильтәи аибашьра ашьҭахь.
Абжьаҟазаҩцәа рзинқәеи рҭакԥхықәрақәеи
Лаҵарамза 29 рзы иазгәарҭоит Еиду Амилаҭқәа реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа жәларбжьаратәи рымш. Ари арыцхә 2002 шықәса рзы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа Хада иаднакылеит (арезолиуциа № A/RES/57/129). Ари аныҳәа абжьаҟазаҩцәа адунеи зегьы аҟны змаҵзура зхызго ирныҳәоуп. Иара иаанарԥшуеит еиуеиԥшым атәылақәа рҟны Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иабзоураны еиҿагылоз аганқәа реиныршәара, агәаҟрақәа рырԥсыҽра, абжьаҟазаҩцәа рхамеигӡара.
Абжьаҟазаҩцәа рхыдҵа хадақәа – еиҿагыло аганқәа реиныршәара ауп. Абри ахықәкы инақәыршәаны абас еиԥш аусқәа мҩаԥыргоит:
аконфликт иалахәу зызнеиз жәларбжьаратәи аиқәышаҳаҭрақәа иахьынӡарықәныҟәо ахылаԥшра;
аконфликт иалахәу рыбжьара бџьаршьҭыхлатәи аидысларақәа рыҟамлара ахылаԥшра;
адәныҟатәи амчрақәа аконфликт зыбжьоу бџьарла еиқәыдмыршәаратәы аҟаҵара хылаԥшра аҭара;
аимак зцу азҵаарақәа рҭышәныртәалара, насгьы апровокациақәа рыҟамлара хылаԥшра аҭара;
еиуеиԥшым аделегациақәа рыхьчара аҭагылазаашьа аԥҵара;
аҭынч уааԥсыра ацхыраара рыҭара.
Абжьаҟазаҩцәа абџьар ахархәаразы ирымоу азин
Еиду Амилаҭқәа реиҿкаара аҟны иҟоуп абжьаҟазаратә операциақәа ҩ-хкык, урҭ абџьар ахархәаразы еиуеиԥшым азинқәа рымоуп:
ДҚ анаԥшыҩцәа рмиссиа — абџьар ныҟәыргаӡом, адипломатиатә статуси ркьымсразы аҭагылазаашьеи рымоуп.
абжьаҟазаратә мчқәа злахәу аоперациақәа — ирмариоу, иласу бџьарла еиқәыршәоуп, уи рхы иадырхәарц анрылшо ахыхьчареи аҭыԥантәи ауааԥсыра рыхьчареи мацара раан ауп.
Абжьаҟазаҩцәа аҭыԥқәа рҟны аҭынчра анышьақәдыргыло аамҭазы, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҟнытә еибашьуа аганқәа рзы еиныршәаҩцәоуп, мамзаргьы атәылақәа рнапхгара ирԥылоит, аҭынчра аазгаша аӡбамҭақәа рыԥшаауеит. Убриаан, абжьаҟазаҩцәа азин рымам абџьар ахархәаразы аграждантә хаҿқәа рганахь ала, мамзаргьы аконфликт зыбжьоу рахьтә ганкы адгылара.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә операциақәа рыхкқәа
Абжьаҟазаратә операциақәа ҩ- хкыкны ишоуп:
аҭынчра адгылара аҭаразы аоперациақәа – урҭ мҩаԥысуеит аконфликт зыбжьоу аганқәа зегьы реиқәышаҳаҭра ала, иззырхоугьы аибашьра аанкыларазы анапы зҵаҩу аиқәышаҳаҭрақәа рынагӡара хылаԥшра аҭара ауп; аҭынчра адгылара азы аоперациақәа – урҭ рхықәкы аинышәара, мамзаргьы ахысра аанкыларазы аҭагылазаашьақәа раԥҵаразы, амҩақәа рзыԥшаара ауп.
Азхьарԥшқәа
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара
Аҭынчра
1956 шықәсазы ицәырҵит |
27227 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B8%D1%83%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%2C%20%D0%90%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B0 | Миурдаль, Альва | Альва Миурдаль (; , Уппсала — , Стокгольм) — швециатәи адипломат, аполитик, асоциолог, Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа алауреат (1982 ш. рзы Альфонсо Гарсиа Роблеси лареи еицроуит). Аекономист, иара убасгьы, Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа алауреат Гуннар Миурдаль иԥшәмаԥҳәыс, ашәҟәыҩҩы Иан Миурдали, афилософ Сиселла Боки, асоциолог Каи Фиольстери ран.
Альва Миурдаль (Alva Myrdal). Анысмҩа
Альва Миурдаль диит ажьырныҳәамза 31, 1902 шықәса рзы Уппсала ақалақь аҟны, Швециа. Илызҳаит аргылаҩ иҭаацәараҿы. Альва еснагь лаб инапы злакыз аусқәа зегьы дрызҿлымҳан. Лаб иакәзар, иусура анаҩсангьы, швециатәи асоциал-демократиатә партиа далахәылан. Альва Миурдаль иреиҳау аҵарадырра лоуит Стокгольмтәи ауниверситет аҟны. Анаҩс, лара аҵара лҵон Лондон, Леипциг, Стокгольм, Женева ақалақьқәа рҟны. Альва дызхысыз амаҭәарқәа рхыԥхьаӡараҿ иҟоуп асоциологиа, афилософиа, аԥсихологиа, апедагогика.
Альва Миурдаль аҭаацәара далалеит 1924 шықәса рзы. Уи длынасыԥхеит аекономист Гуннар Миурдаль, Стокгольм ақалақь аҟны аиуристтә практика знапы алакыз. Дара ирыхшеит хҩык ахшара — аԥа, анаҩс ишәҟәыҩҩхаз Иан Миурдали, аԥҳацәа —ифилософхаз Сиссела Боки, исоциологхаз Каи Фиольстери.
Альва Миурдаль аҵарадырра ахырхарҭа аҟны аус луан, 1936 шықәса инаркны 1948 шықәсанӡа. Ари аамҭа иалагӡаны лара ашколтә рҵаҩы лҟынтә адиректорра аҟынӡа днеит. Директорс даман лара иаԥылҵаз ашколқәранӡатәи аҵарадырразы Апедагогикатә институт, дагьықәгылон апедагогика аҟны апрогрессивтә методқәа ралагаларазы. Иара убри аамҭазы Альва Миурдаль аҵарадырра ареформа азуразы Акралратә комиссиа аилазаара далаҵахоит. Лара далхын ашколқәранӡатәи аҵарадырразы Адунеизегьтәи ахеилак акомиссиа аамҭалатәи ахантәаҩыс.
Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра аан ахҵәацәа рпроблемақәа аӡбараҿ дрыцхраауан, урҭ инеитралтәу Швециа акәшамыкәша ахыҵакырҭа иашьҭан. Альва Миурдаль Европа акультуратә цхыраара аҭаразы швециатәи атәылауаҩратә еиҿкаарақәа еизаку рхеилак ахантәаҩы ихаҭыԥуаҩыс дыҟан.
Адемографиеи асоциалтә реформақәеи рызҵаарақәа ирыдҳәалаз акыр акьыԥхьымҭақәа рнаҩс, Альва ауаажәларратә усуразы лкариера хацлыркуеит. 1938 шықәса инаркны 1947 шықәсанӡа лара аҳәса аусдкылаҩцәеи аусуҩцәеи Жәларбжьаратәи рфедерациа ахада ихаҭыԥуаҩ имаҵзура аанылкылон.
1949 шықәса инаркны 1955 шықәсанӡа Еиду Америкатәи Аштатқәа, Ниуи- Иорк ақалақь аҟны Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара администрациа аҟны аус луан. Анаҩс, 1961 шықәсанӡа Швециа ацҳаражәҳәаҩыс Индиа дыҟан.
Миурдаль, 1962 шықәса инаркны 1973 шықәсанӡа, абџьар алгаразы Женеватәи ахеилак аилазаара аҟны швециатәи аделегациа хантәаҩра азылуан. Акраамҭа ИУНЕСКО асистема аҟны аус луан, абџьар алгара апроблемақәа лыӡбон. 1967 шықәса рзы Таге Ерландер исоциал-демократиатә кабинет аминистрцәа реилазаара далаҵан, абџьар алгара азҵаарақәа рзы ҷыдала аҭакзыԥхықәу усзуҩын.
Альва Миурдаль, 1980 шықәса рзы, Альберт Еинштеин ихьыӡ зху Адунеизегьтәи апремиа ланашьан. Ҩышықәса рнаҩс, абџьар алгаразы ллагала дуқәа рзы Альва Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа ланашьан. Лара ари аҳамҭа ду ицеиҩылшеит Альфонсо Гарсиа Роблес.
Альва Миурдаль илымаз агәыхь иахҟьаны лыԥсҭазаара аҵыхәтәантәи аҩышықәса стокгольмтәи ахәышәтәырҭа аҟны илхылгар акәхеит. Уа Альва лыԥсҭазаара далҵит жәабранмза 1, 1986 шықәса рзы.
Жәларбжьаратәи аусура, абџьар алгара азықәԥара
Ҩажәижәабатәи ашықәсқәа рзы швециатәи асоциал-демократцәа анырра ӷәӷәа ҟарҵо иалагеит, иагьрылшеит асоциалтә реформақәа рымҩаԥгара. Хаҵеи ԥҳәыси Миурдаль еицырҩыз ашәҟәы аиҳабыра ирыҵанаҳәеит ахәыҷқәа зегьы рзы иҭышәынтәалоу аԥсҭазаара роуразы, насгьы рҭаацәа рфинанстә ҭагылазаашьа иахьыԥшымкәа рыҟазааразы аӡбамҭа рыдкылара. Ашәҟәы зҩыз ируаӡәкыз, зыхьӡ нагаз аҵарауаҩ Альва Миурдаль лакәзар, анхарҭа ала ауаа реиқәыршәаразы Аиҳабыратә хеилак далаҵан.
1935 шықәса рзы, лара ауааԥсыра рызҵаарақәа рзы Акралратә комиссиа абжьгаҩыс дҟарҵоит, шықәсык анаҩс ашколқәранӡатәи аҵаразы апедагогигатә институт аԥылҵоит, 1948 шықәсанӡа уи адиректорсгьы дыҟан. 1946 шықәса рзы лара илымаз аԥышәеи аҳаҭыри ирыбзоураны Акралратә комиссиа аҵарадырразы ареформақәа рымҩаԥгаразы далаҵахоит.
Абарҭ ашықәсқәа рзы, Альва Миурдаль даара лроль дуун швециатәи аҳәса рполитикатәи рекономикатәи еиҟарара аиҿкаара аус аҟны. Аҳәса рџьа азы аҳәынҭқарратә комиссиа аҭакзыԥхықәу амаӡаныҟәгаҩ иаҳасаб ала, Миурдаль 1935–1938 шықәсқәа рзы есымзатәи аҳәса ржурнал, асоциал-демократиатә партиа иалаз иртәыз, редакторра азылуан. Аҳәса аусдкылаҩцәеи аусзуҩцәеи Стокгольмтәи реиҿкаара апрезидент-ихаҭыԥуаҩык иаҳасаб ала, 1935–1936 шықәсқәа рзы, Альва афеминизм азҵаарақәа рыӡбара лҽазылшәон, еиҳаракгьы аекономикатә хырхарҭа аҟны, аполитикатәи, мамзаргьы апсихологиатәи хырхарҭақәа рҟны акәымкәа.
Абас, маҷ-маҷ Альва Миурдаль лусура жәларбжьаратәи аҳаракыра аҟынӡа инаӡеит. 1938–1947-тәи ашықәсқәа рзы аҳәса аусдкылаҩцәеи аусзуҩцәеи Жәларбжьаратәи рфедерациа напхгара алҭон. Ауниверситет аусзуҩцәа Жәларбжьаратәи афедерациа аҳәаақәа ирҭагӡаны Миурдаль ажәахә азыҟалҵеит аҭаацәара иалоу аҳәса рџьабаа зеиԥшроу азы.
Адунеизегьтәи аҩбатәи аибашьра аан, Швециаҟа хыԥхьаӡара рацәала ахҵәацәа аауа ианалага, Альва Миурдаль Европа акультуратә цхыраара азыҟаҵаразы ауаажәларратә еиҿкаара ахантәаҩы-ихаҭыԥуаҩыс дҟалеит. Аибашьра ашьҭахь лара есымчыбжьа иҭыҵуаз «Шведский путь» редакторра азылуан, уи акыр абызшәақәа рыла иҭрыжьуан, иара ахҵәацәа рассимилиациа арццакра иазынархан.
1946 шықәса рзы Альва Миурдаль аҵарадырреи, анаукеи, акультуреи рызҵаарақәа рзы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Парижтәи аконференциа аҟны Швециа ахьӡала дықәгылеит. Шықәсык анаҩс лара «Ашколқәа рыла жәларбжьаратәи аилкаара» апроект аконсультантс дҟалоит, уи афинансттә цхыраара азыҟанаҵон ауаажәларратә ҵарадыррақәа рдепартамент ИУНЕСКО. Хышықәса рнаҩс Миурдаль Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара асоциалтә проблемақәа рзы адепартамент адиректорс дҟалоит. Ари аҭыԥ аҟны лара ауаа рзинқәа, аинформациатә хақәиҭра, аҳәса рҭагылазаашьа, арҩышьыгатә маҭәашьарқәа рыдкылара, ауааԥсыра рхыԥхьаӡара аизҳара уҳәа реиԥш иҟаз апроектқәа акоординациа рзылуан.
Асоциал-демократиатә партиа алахәылас лыҟазаара Миурдаль, усҟантәи аамҭазы лусқәа ирныԥшуамызт, акомитет аҟны аус шылуазгьы, аибашьра ашьҭахьтәи апартиа аполитика ашьақәгылара лнапы шалакызгьы, уи анаҩсгьы, 1945 шықәса рзы, Париж аџьа аиҿкааразы Жәларбжьаратәи аконференциа аҟны апартиа ахьӡала далахәын. Ус шакәызгьы, Альва Миурдаль Индиа швециатәи ацҳаражәҳәаҩыс дҟаҵан, Швециа аусутә гәыԥқәа рыбжьара, уи даара ацәажәарақәа шахылҿиаазгьы. Ас еиԥш ацәажәарақәа зыхҟьаз, Миурдаль лсоциалисттә дунеихәаԥшрақәа акыр гәҽанызаарыла иахьазыҟаз ауп. Лара илылаз аиҿкааратә ԥышәеи алшарақәеи ирыбзоураны индиааи урҭ рԥыза-аминистр Џьавахарлал Неруи рганахь ала даара ҳаҭыр зқәыз лакәны дыҟан.
1961 шықәса рзы, Швециаҟа даныгьежь, Альва Миурдаль абџьар алгара азҵаарақәа рзы Адәныҟатәи аусқәа рминистр ицхырааҩ ҷыдас дҟалоит, уи инамаданы лара ари азҵаара инарҵауланы иҭылҵаар акәхеит. 1962 шықәса рзы швециатәи апарламент ахь иалхыз Альва швециатәи аделегациа напхгара алҭон, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абџьар алгаразы Женева имҩаԥнагоз аконференциа аҟны.
Миурдаль Альва Женева имҩаԥысуаз, иаламлази анеитралла зкызи атәылақәа, «аибашьра хьшәашәа» алагара иаҿагылоз ргәыԥ напхгара аҭо, абџьар алгара иадҳәалаз аиҿцәажәарақәа рҟны даараӡа лроль ӷәӷәан. Лара ари аҭагылазаашьазы лдунеихәаԥшышьеи, адунеи аҟны аибашьра апроблемеи лышәҟәы «Игра в разоружение: Как Соединенные Штаты и Россия раздувают гонку вооружений» аҟны иаалырԥшит.
1962 шықәса рзы Альва убасгьы Риксдаг адепутатс далхын, 1967 шықәса рзы Таге Ерландер исоциал-демократиатә министрцәа ркабинет далалоит, абџьар алгара азҵаарақәа рзы ҷыдалатә аҭакԥхықәра змаз аӡәы лакәны, ус дагьыҟан Улоф Пальма иеиҳабыра рҟны апортфель змамыз министрны 1973 шықәсанӡа. 1966 шықәса рзы Альва Миурдаль дызхагылаз акомиссиа ажәалагала ҟанаҵеит адунеи апроблемақәа рыҭҵааразы Стокгольмтәи жәларбжьаратәи аинститут аԥҵаразы (СИПРИ). Лара адунеи аҟны аҭынчра ашьақәыргыларазы лџьабаа акыр апремиақәа рыла иалкаан.
Евгеника ахырҟьарақәа
Зегьы ирдыруеит евгеника ҳәа ззырҳәо, араса ацқьара иадҳәалоу афашистцәа ргыгшәыграқәа ртәы. Аха, имаҷҩызар ҟалап издыруа анемец генетикцәа ари азҵаара аҭҵааразы Швециа шакәу аԥышәа аизырҳаразы аҵарадырра ахьроуаз. Евгеника - ари ауаҩы иганахь ала ахархәара зыҭаз селекциоуп, уи ала ауаажәларра рышьҭра арбзиара амҩақәа рыԥшаауан.
Швециа, ақалақь Уппсала аҟны, 1921 шықәса рзы амчрақәа рыдгылара иабзоураны иаԥҵан арасатә биологиа Аҳәынҭқарратә институт. Уи аусзуҩцәа ариитәи ажәларқәа егьырҭ, иаҳҳәозар, свеи, лаппы, финны реиԥш иҟоу раасҭа ишыҳаракыз шьақәдырӷәӷәон, урҭ аимшьҭрақәа ари атәыла аҵакырадгьыл аҟны аханатәгьы инхоз ракәын. Дара ирыԥхьаӡон араса ацқьара аилагара уи аԥсадахарахь, аччиахарахь ишкылнагоз.
Убас ишыҟаз ауп «иаԥсамыз» атәылауаа астерилизациа рзура ишазааиз. Ашведцәа ари апроцедура хатәгәаԥхарала имҩаԥысша акоуп ҳәа ирыԥхьаӡон, аха уи азын хатәгәаԥхарала агәазыҳәара зауз ҳәа уаҩ дҟамлеит. Убасҟан ауп асоциал-демократиатә партиа алахәыла Альва Миурдаль аидеологиатә платформа анаԥылҵа, азакәан аԥсахразы.
Астерилизациеи арыцқьареи «иаԥсамыз» ирзырхаз даара рҽазҵәылхны иашьҭалеит. Ичмазаҩцәаз, ариитәи араса иаҵанамкуаз, акрызмамыз, ирыцҳаз, зхала иҟаз анацәа, ахшарарацәа змаз, ацыганцәа, ауриацәа, зхымҩаԥгашьа ҽеимыз ауаа, иара убасгьы ахацәа згәазыҳәарақәа реиқәыкра уадаҩыз зегьы астерилизациеи арыцқьареи иахрыжьуан. 1935 шықәса инаркны 1976 шықәсанӡа ибжьанакыз аамҭахәҭазы мчыла астерилизациа зызуз ауаа рхыԥхьаӡара наӡеит 63-нызқьҩык рҟынӡа. Ари аус аанкыларазы, еиҳаракгьы Ниурнбергтәи апроцесс ашьҭахь, ашведцәа арҵаҩцәа нацистцәаны, ицәгьоуцәаны ианазхарҵа нахысгьы, ари аус аанкыларазы иҟаҵаз егьыҟамызт, ирыԥсахыз азакәан акәмызт, ара ирыԥсахит аинститут ахьӡ заҵәык. Абас ала, астерилизациа амҩаԥгара Швециа азеиԥш ҿиара апрограмма иахәҭакхеит, ари аус аҟны аҳәынҭқарра ишиашоу атәылауаа рҭаацәаратә ԥсҭазаара ахы аланагало иалагеит. Ас еиԥш швециатәи адемографиатә модель идеологцәас иҟалеит хаҵеи ԥҳәыси Альвеи Гуннари Миурдальаа, дара ауаажәларразы ихәарҭамхоз алахәылацәа астерилизациа рзура иадгылон.
Гуннар Миурдаль иоуп издырҳәало атезис, астерилизациа – ари ихадароу, зда ԥсыхәа ыҟам елементуп («великого социального процесса приспособления»), ауаҩы ҳаамҭазтәи ақалақьтәи аиндустриалтәи еилазаара дахәҭакны дҟаларц азы ҳәа. Альва Миурдаль лакәзар, агра змаз, аилазаара ирмыхәоз ауаа рыҿиара аанкылара аҭахуп ҳәа дықәгылон, абри аԥҳәыс лоуп 1982 шықәса рзы Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа занашьазгьы. Швециаа рзы ари иҭазырхоз ашьцыларазы аҵыхәтәантәи ԥсгагахеит, 2012 шықәса рзы ауаҩы ихаҵара- ԥҳәысра аниԥсахуа астерилизациа аҟаҵара хымԥадатәины аҟаҵара ахьаԥырхыз. Уи азакәан аконституциа еиланагоит ҳәа иԥхьаӡан зхаҭара шьақәыргылам ауаҩы ишшыԥхьыӡ ала.
Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа
1982 шықәса рзы «абџьар алгаразы ллагалазы» Альва Миурдаль Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа далауреатхеит, ари апремиа Альфонсо Гарсиа Роблеси лареи еиҩыршеит.
«…Лара лыхьӡ ахацәеи аҳәсеи еидызкыло факторхеит, урҭ иахьагьы агәра ргоит, ианамуӡах, ахшыҩ аԥыжәара шаго аматериа аасҭа», – абас лзиҳәеит Альва Миурдаль Нобельтәи ахеилак ахантәаҩы.
«Аха, иҟаҵатәу рацәоуп», – ҳәа азгәалҭеит Нобельтәи алекциа аҟны. Аиадертә арсеналқәа СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рҟны реизырҳара дазааҭгыло, Миурдаль абас аҳәамҭа ҟалҵеит:
Аибашьра – ари уаҩшьроуп. Аруаа уи азын имҩаԥырго аҽазыҟаҵарақәа, аколлективтә уаҩшьра ауп иизырхоу. Аиадертә шәышықәсазы иҭахо рхыԥхьаӡара миллионла иҟалоит».
Лықәгылара хыркәшо, Миурдаль Альва илзыӡырҩуаз иргәалалыршәеит, аҵыхәтәантәи шәышықәса ирылагӡаны аҭынчратә конгрессқәа шымҩаԥырымгац – ус еиԥш мҩаԥымсыц Альфред Нобель ипремиа адунеи аҟны иаԥырҵеижьҭеи ҳәа. Лара ас еиԥш аконференциа аԥхьаҟа имҩаԥгазарц ааԥхьара ҟалҵеит.
Ареформақәа рыдгылаҩ европатәи адемократиатә социализм атрадициақәа рыла, Миурдаль лымҩа хацыркын амилаҭбжьаратә ҭынчратә еиҿкаара ала. Швециа Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара ианалала анаҩс, лара гәыҵхас илымаз аиҟарареи асоциалтә иашареи аҳаракыра ҿыц ахь ихалеит.
Аха, уи еиҳаз агәҭынчымра лара илызцәырызгоз абџьарлеибыҭаразы аҭыԥ змаз ахыццакра акәын. Ҳәарада, Миурдаль даараӡа дазгәдуун Швециа 1968 шықәса рзы аиадертә бџьар мап ахьацәнакыз, аха лара лгәынамӡара еснагь иаалырԥшуан, шықәсырацәала аиҿцәажәарақәа шымҩаԥысуазгьы, абџьарлеибыҭаразы аццакра аҭыԥ ахьамаз азы.
Аҭаацәа
Альва Миурдаль лыԥшәма Гуннар Миурдаль Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа далауреатын аекономика ахырхарҭа ала, уи лыԥҳацәа ҩыџьа рахьтә руаӡәык – Сиселла Миурдаль-Бок – дфилософын, Каи Фиольстер – дсоциологын. Лԥа Иан Миурдаль – дышәҟәыҩҩын, джурналистын.
Азхьарԥшқәа
Alva Myrdal Biographical - The Nobel Prize
МЮРДАЛЬ, АЛЬВА - Енциклопедиа Круголет
Мюрдаль Альва — биография, факты из жизни, фотографии, справочная информация - piplz.ru
Нобелевская премия мира 1982, Альва Мюрдаль (1902-1986) - http://nobeliat.ru/
Альва Мюрдаль - redday.ru
ПАМЯТИ АЛЬВЫ МЮРДАЛЬ - liveinternet.ru
Альва Мюрдаль швед. Alva Myrdal - Persona Grata
Ужасы западной цивилизации - Евгеника - LIVEJOURNAL
– Стерилизовать, нельзя помиловать. Расовая гигиена по-шведски - Военное обозрение
Швециатәи аполитикцәа
Швециатәи асоциологцәа
Швециатәи адипломатцәа
1902 шықәсазы ииз
Ажьырныҳәамза 31 рзы ииз
1986 шықәсазы иԥсыз
Жәабранмза 1 рзы иԥсыз |
27231 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B5%D1%80%D1%83%2C%20%D0%8F%D1%8C%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BB | Неру, Џьавахарлал | Џьавахарлал Неру (; , Аллахабад — Ниу-Дели, Индиа) – адунеи ахи аҵыхәеи рҟны еицырдыруаз политикатә усзуҩын, Индиа аԥыза-министр, М. Ганди ицнагаҩ, Адәныҟатәи аусқәа рминистр, индиатәи амилаҭ-хақәиҭратә қәԥара аԥхьагыла. Иара иԥҳа Индира Гандии имаҭа Раџьив Гандии Индиа ахԥатәии афбатәии аԥыза-министрцәас иҟан.
Ақәыԥшра
Џьавахарлал Неру диит абҵарамза 14, 1889 шықәса рзы Аллахабад, акаста варна иаҵанакуаз кашемиртәи абрахманцәа рҭаацәараҿы. Иара иан – Сваруп Рани (1863–1954), иаб – Мотилал Неру (1861–1931) – атәылаҟны зегьы иреиҳаз апартиа Индиатәи амилаҭтә конгресс анапхгаҩцәа дыруаӡәкын, раԥхьа – 1919–1920-тәи ашықәсқәа рзы, анаҩс – 1928–1929-тәи ашықәсқәа рзы.
Аб иԥа Џьавахарлал (уи ихьӡ хинди аҟынтә еиҭагазар иаанагоит «драгоценный рубин») Харроу (Лондон ду) иҟаз даара заҳаҭыр ҳаракыз англиатәи ашкол ахь аҵара ҵара дишьҭуеит. Иара Британиа Ду иҟазаара аан убасгьы деицырдыруан Џьо Неру (Joe Nehru) ҳәа.
1912 шықәса рзы Неру Кембриџьтәи ауниверситет аҟны аиуристтә факультет далгеит. Иара убасгьы, Англиа иҟазаара аан иара дазҿлымҳахоит, усҟантәи аамҭазы Ладатәи Африкантәи игьежьыз, индиаа рмилаҭ-хақәиҭратә қәԥара аԥыза Махатма Ганди иусура, уи иоуп анаҩс иара Џьавахарлал Неру абжьгаҩыс, политикатә рҵаҩыс изыҟалазгьы. Неру Индиаҟа даныгьежь Аллахабадҟа нхара дцоит, уа иаб напхгара зиҭоз адукаттә контора аҟны аусура далагоит.
1916 шықәса, жәабранмза 8 рзы, ааԥынра ааира иадҳәалаз аиндусцәа рныҳәа аҽны, Џьавахарлал жәаф шықәса зхыҵуаз Камала Каул ԥҳәысс дигоит. Ианеибага нахыс шықәсык ааҵхьаны, диуеит рыԥҳазаҵә, Индира зыхьӡырҵаз.
Аҿар рԥыза
Аамҭаказы Неру дҟалеит ИНК активистцәа дыруаӡәкны, урҭ Индиа ахьыԥшымра иазықәԥоз ракәын амч рхы иамырхәакәа. Иара иԥсадгьыл гәакьа дахәаԥшуан, Европа аҵарадырра зауз, уаатәи акультура злаҽны иҟаз уаҩны.
Махатма Ганди иабадырра, насгьы уи ауаа ирызнеигоз аҵара иалнаршеит Неру дызлыҵыз ижәлар рзааигәахара, урҭ рытрадициақәеи европатәи аидеиақәеи рзеиԥшыркра. Неру, ИНК егьырҭ аԥызацәа реиԥш, Махатма Ганди идоктрина азхеиҵон. Британиа ду аколониалтә мчрақәа изныкымкәа Неру дыкны дҭаркхьан, иааизакны иара абахҭаҟны ихигеит жәашықәса. Аха, ус шакәызгьы, Неру, Ганди иабжьгарала, аколониалтә мчрақәа аус рыцмура акомпаниа активла ихы алаирхәт, уи далахәын, убасгьы, британинтәи атауарқәа абаикот рзыҟаҵара акомпаниагьы.
ИНК ахантәаҩы
1927 шықәса рзы, Неру ИНК ахантәаҩыс далхын. Иара убри ашықәсан Џьавахарлал Октиабртәи ареволиуциа жәашықәса ахыҵра иазкыз аныҳәа далахәын, иаб Мотилал Неруи, иаҳәшьа Кришнеи, иԥшәмаԥҳәыс Камалеи ицны.
1938 шықәса рзы апартиа алахәылацәа рхыԥхьаӡара хә-миллионҩык рҟынӡа инаӡеит, уи ахыԥхьаӡара жәантә еиҳахеит аханатә иҟаз аасҭа. Аха, уи аамҭазы аинуистцәеи аԥсылманцәеи рыбжьара аилибамкаарақәа аҭыԥ роуит. Аҵыхәтәантәиқәа рпартиа – Индиазегьтәи аԥсылманцәа рлига – ихьыԥшым аислам ҳәынҭқарра Пакистан – «ацқьақәа ртәыла» аԥҵаразы иқәгыло иалагеит.
1936 шықәса рзы, абахҭа данҭыҵ ашьҭахь, Лакхнау Аконгресс аҟны дықәгыло, Неру абас еиԥш аҳәамҭа ҟаиҵеит:
«Сара агәра згоит, ари апроблема, адунеи зегьи Индиеи рҿаԥхьа иқәгылоу, ӡбашьас иамоу акызаҵәык ауп иҟоу – асоциализм. Сара ари ажәа анысҳәо, ус баша агуманисттә ҵакы аҵаҵаны исҳәом, уи иагәылоуп идыру анаука-аекономикатә ҵакы….
Сара избаӡом даҽа мҩак, аусура аҟамзаара, адеградациа, индиа жәлар рхьыԥшра аԥызхуа асоциализм ада даҽакы. Уи азын зда ԥсыхәа амам акәны иҟоуп инарҭбаау ареволиуциатә еиҭакрақәа, ҳара ҳполитикатәи ҳуаажәларратәи ргылараҿы, насгьы ақыҭанхамҩеи ааглыхреи рҟны амалуаа рықәгара… Уи иаанаго, ахатәы мазара амазаара аԥыхны, амал аагара иазырхоу акооперативтә аарыхра асистема ала аԥсахра ауп…»
Индиа раԥхьатәи аԥыза-министр
Нанҳәамза 24, 1946 шықәса рзы Џьавахарлал Неру Индиа Аамҭалатәи аиҳабыра – Индиатәи акрал ихаҭыԥуаҩ иҟны Анагӡаратә хеилак аԥыза – министрс дҟалеит, 1947 шықәса рзы – ихьыԥшым Индиа актәи аԥыза – министрси, Адәныҟатәии Атәылахьчареи рминистррақәа аминистрси дҟалеит.
1947 шықәса, рашәарамзазы, Индиазегьтәи ахеилак ИНК абжьқәа реиҳарак ала, британиатәи ажәалагала ала Индиа ҩ-ҳәынҭқарракны ашара иақәшаҳаҭхеит. Уи алагьы иаԥҵан Индиатәи Ахеилаки Пакистани. Нанҳәамза 15, 1947 шықәса рзы Неру раԥхьаӡа акәны Дели афорт Ҟаԥшьы иахашәыршәыруа иҟаиҵеит ихьыԥшым Индиа абираҟ. Нанҳәамза 15 ауха Джавахарлал Неру абас иҳәеит:
«Аҵх аҽанааиҩнашо, адунеи зегьы ацәа ианынҭанагало, Индиа ааԥшуеит аԥсҭазааразы, ахақәиҭразы, абри игәырӷьахәу амомент азы ҳара Индиа, уи ажәлар, ихадароу ауаатәыҩса зегьы рымаҵ аура ҳаԥсҭазаара зегьы шазаҳкуа азы ҭоуба аауеит. Ҳара ҳхақәиҭра гәаҟрала иаагоу акоуп, ҳагәқәа уи иацыз ахьаа иахьагьы ирныруеит, аха уи аамҭа иазынҳажьуеит, уажәтәи ҳхәыцрақәа зегьы зызку аԥхьаҟатәи аԥеиԥш ауп. Аԥхьаҟатәи аԥеиԥш мариахом. Индиа амаҵ аура – ари иаанаго миллионҩыла ирыцҳау агәаҟра зхызгахьо рымаҵ аура ауп. Уи иаанаго шәышықәсалатәи амамзаара, ачымазарақәа, аиҟарамра рҵыхәа аԥҵәара ауп. Ҳара иҳаргылароуп аҩнра ду, зых иақәиҭу Индиа – ари аҩны аҟны инхаларц алшара роуеит ҳтәыла ахәыҷқәа зегьы».
1948 шықәса жәабранмзазы, Индиа иаанханы иҟаз аҵыхәтәантәи британиатәи архәҭақәа алҵны ицеит. 1947–1948-тәи ашықәсқәа рзы Кашмир азы Индиеи Пакистани еибашьит. Уи алҵшәақәа рыла, еимактәыс иҟаз аштат ахԥатәи ахәҭа Пакистан анапаҵаҟа иҟалеит, аха ахәҭа хада Индиа аилазаара иалаҵан.
Аиндусцәа реиҳараҩык ИНК агәра ргон. 1947 шықәсазтәи алхрақәа раан Неру ицнагаҩцәа апарламент аҟны 86% аҭыԥқәа раанкылара рылшеит. Неру ибзоурала индиатәи аҳратәрақәа зегьы Индиатәи Ахеилак адҵара илшеит – 555 рахьтә 601. 1954 шықәса рзы Индиа иадҵан франциатәи, анаҩс, 1962 шықәса рзы, португалиатәи агаҿатә анклавқәа. 1950 шықәса, ажьырныҳәамзазы, Неру иажәалагалала Индиа илыԥшааху демократиатә республиканы ирылаҳәан. Индиа Аконституциа акәзар, уи иаҵанакуан ихадароу адемократиатә хақәиҭра апринципқәа, адинхаҵара, амилаҭ, акаста ала адискриминациа аҟамҵара. Анапхгараҭара асистема акәзар, апрезидент-парламенттәын, аха амчра аиҳарак аԥыза-министр инапаҟны иҟан, иара апарламент далнахуан. Апарламент акәзар, ҩ-палатакны ишьақәгылан – ажәлар рпалатеи аштатқәа рхеилаки. 28 штат ироуит аҩныҵҟатәи автономиа, дара азин рыман рхатәы закәанԥҵареи аполициеи амазааразы, аекономикатә усура аҭышәныртәаларазы. Аамҭа цацыԥхьаӡа аштатқәа рхыԥхьаӡара иацлеит, избанзар амилаҭттә еилазаара азгәаҭаны аштат ҿыцқәа аԥҵан. 1956 шықәса абҵарамзазы иаԥҵан 14 штати аиҩызаратә ҵакырадгьылқәа фбеи. Дара зегьы ажәытәтәи аштатқәа излареиԥшымыз – еиҳа аетникатә еизыҟазаашьақәа рганахь ала еижәлантәыз ракәын. Иалагалан зегьы ирзеиԥшыз ишиашоу, еиҟароу, маӡалатәи абжьаҭара атәылауаа рзы, 21 шықәса зхыҵуаз уи азы азин иман, убасгьы иаԥҵан амажоритартә система ахаҭарнакра.
Аҩныҵҟатәи аполитика.
Аекономикеи асоциалтә хырхарҭеи рҟны ареформақәа Неру аҩныҵҟатәи аполитика аҟны хықәкыс имаз Индиа ажәларқәа зегьы реинышәара акәын. Аекономика аҟны акәзар – апланркра апринципи аџьармыкьатә економикеи дрықәныҟәон. Иара шьаҭанкылатәи аиҭакрақәа, аӡбамҭақәа рыдкылара дашьҭамызт, уи алагьы илшон арыӷьаратәигьы, арымаратәигьы, агәҭатәии афракциа Аконгресс акзаара ахьчара, урҭ рыбжьара абаланс еиқәырхан. Неру ажәлар ргәырҽаниҵон: Ишәхашәмыршҭлан, аӷарра иаразнак абеиарахь ишузиамго нашанак, мамзаргьы асоциализми акапитализми аметодқәа рхархәара ала. Мҩас иҟоу акоуп – аус улатәуп, аџьа алҵшәақәа еиӷьтәтәуп, насгьы афатәаалыҵқәа ииашаны аихшара еиҿкаатәуп. Ари имариам, аамҭа зҭаху, иуадаҩу процессуп. Аҿиара змам атәылазы акапиталисттә метод ас еиԥш алшарақәа унаҭом. Планла иарбоу асоциалисттә знеишьа ацхыраара ала ауп излалыршахо ԥкра змам апрогресс, уигьы, жәаҳәарада, аамҭа аҭахуп.
Иара убасгьы, инаҵшьны иазгәеиҭон акласстәи асоциалтәи ҳәоуеиқәымшәарақәа рыршшара дшашьҭоу.
Неру ирылеиҳәеит «асоциалисттә ҿырԥшы» ала Индиа ауаажәларра раԥҵара хықәкыс ишимоу, уи иаанагоз аҳәынҭқарратә аекономикатә сектор арҿиара ахылаԥшра ӷәӷәа аҭареи, анаплак маҷқәа ацхыраара рыҭареи, асоциалтә ԥгаԥсатә система аԥҵареи ракәын.
Раԥхьатәи иакыз алхрақәа раан, уи мҩаԥган 1951–1952-тәи ашықәсқәа рзы, Аконгресс 44,5% бжьы аиуит, иара убасгьы 74% аҭыԥқәа жәлар рпалата аҟны. Убри аан Неру аҳәынқарратә аекономикатә сектор арӷәӷәара дадгылаҩын. Ааглыхратә политика азы арезолиуциа аҟны Неру иазгәеиҭеит аҳәынҭқарра абџьар, атомтә енергиа, аихамҩатәи амҩатәи транспорт ахырхарҭала аҳәынҭқарра амонополиа шышьақәыргылахо. Иара убасгьы, акыр аусхкқәа, аҳаирпланргылара, амашьынаргылара, анефти арацәеи рааглыхрақәа, аметаллургиа еиқәаҵәа уҳәа рганахь ала аҳәынҭқарра заҵәык акәын азин змаз анаплак ҿыцқәа рыргыларазы.
Ихадаз 17 обиект ааглыхра иадҳәалаз ҳәынҭқарратәқәаны ирылаҳәан. 1948 шықәса рзы Индиа Арезервтә банк милаҭтә банкны иҟаҵан, 1949 шықәса рзы ахатә банкқәа русурагьы аҳәынҭқарра хылаԥшра анаҭо иҟаҵан. 1950-тәи ашықәсқәа рзы Неру аграртә сектор аҟны афеодалтә, аџьатә уалдҵа аԥихит.
Амалуаҩ азин имамызт қьырала адгьыл иқәаарыхуаз рықәцара, ақьырагьы ахәқәа ԥсахын. 1957 шықәса рзы имҩаԥгаз аҩбатәи алхрақәа раангьы Неру даҽазныкгьы аиааира игеит. Анаҩстәи алхрақәа раан, 1962 шықәса рзы Неру 3% процентк абжьқәа шицәыӡызгьы, амажоритартә система иабзоураны аԥыжәара игеит.
Адәныҟатәи аполитика
Неру адунеи аҟны даара пату иқәын, иара аполитикатә блокқәа реидымҵара аполитика авторцәа дыруаӡәкхеит. Зегь раԥхьа Неру иеиҳабра азхазҵаз Китаитәи Жәлар Рреспублика ауп, аха уи иалнамыршеит аҳәаатә конфликтқәа рҭышәныртәалара.
Адәныҟатәи аполитика аҟны Неру 1950-тәи, 1960-тәи ашықәсқәа ралагамҭаз хырхарҭас имаз Индосҭантәи адгьылбжьахабжа аҟны европатәи аҳәынҭқаррақәа иаԥҵаны ирымаз аколониалтә анклавқәа рықәгара акәын. 1949 шықәса рзы, ҭагалан, Неру Еиду Америкатәи Аштатқәа дырҭаауеит. Ари аныҟәара иабзоураны аиҩызаратә еизыҟазаашьақәа шьақәыргылан, Индиаҟа Америкатәи акапитал аауа иалагеит, акыр аекономикатәи атехникатәи цхыраара иадҳәалаз ахырхарҭа змаз аиқәышаҳаҭрақәа анапы рыҵаҩын. Аха Неру арратә цхыраара мап ацәикит, 1962 шықәса рзы индиа-китаитәи бџьаршьҭыхралатәи аконфликт аан.
Неру аекономикатә цхыраара идикылон СССР аҟынтәгьы, аха Асовет Еидгыла азы адгылаҩыс дҟамлеит, иара еиуеиԥшым ауаажәларратә шьақәгылара змоу аҳәынҭқаррақәа ҭынч реицынхара азы дықәгылон. 1955 шықәса рзы Неру Москва даҭааит. Асовет Еидгыла аҟны иҟазаара иалагӡаны Неру еиуеиԥшым ақалақьқәа дырҭааны ибеит. Неру иԥҳа Индира Гандии иареи зықьҩыла ауаа рԥылон, иара ас еиԥш адкылара даара изыџьашьатәын. Екатеринбург ақалақь аҟны – усҟан Свердловск, Индиа аԥыза - министр азауад «Уралмаш» ахьгьы днеит, анаҩс Индиеи ари азауади аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵеит. Уиижьҭеи азауад 300 инарзынаԥшуа ексковатор Индиаҟа идәықәнаҵахьеит. Абасалагьы асоветтәии индиатәии аизыҟазаашьақәа шьақәгылеит.
Аԥсра
Ишазгәаҭоу ала, Китаии Индиеи реибашьра инаҭаз агәыхь Неру даара игәабзиара ҵнашәааит. Неру иԥсҭазаара далҵит лаҵарамза 27, 1964 шықәса рзы Дели, изцәырҵыз агәыхь иахҟьаны. Иара иуасиаҭ шәҟәы инақәыршәаны, иԥсыбаҩ былны иԥшьоу аӡиас Иамуна аҟны иԥсаҟьан.
Агәалашәара
Москва, Москватәи аҳәынҭқарратә университет азааигәара Неру игәалашәара иазку абаҟа гылоуп. Ломоносов ихьӡ зху апроспект аҟни, Вернадски ихьӡ зху апроспекти реихысырҭа амҩа Џьавахарлал Неру ихьӡ ахуп.
Иаԥҵоуп Џьавахарлал Неру ихьӡала апремиа.
Иҟоуп, иара убасгьы, Џьавахарлал Неру ихьӡ зху алитературатә премиа.
Дели ақалақь аҿы иргылоуп Џьавахарлал Неру ихьӡ зху ашьапылампыласырҭатә дәы. Џьавахарлал Неру ихьӡ зху ауниверситет.
Екатеринбург – Џьавахарлал Неру ихьӡ зху абаҳча.
Урысшәала иҭыжьыз иусумҭақәа
Неру Дж. Автобиография / Джавахарлал Неру / Пер. с англ.; Переводчики: В.В. Исакович, Д.Э. Кунина, В.Ч. Павлов, В.Н. Мачавариани, Б.В. Поспелов. — М.: Издательство иностранной литературы, 1955. — 656 с. (в пер.)
Неру Дж. Открытие Индии / Джавахарлал Неру / Пер. с англ.; Переводчики: В.В. Исакович, Д.Э. Кунина, И.С. Кливанская, В.Ч. Павлов; Ред. перевода В.Н. Мачавариани. — М.: Издательство иностранной литературы, 1955. — 652, [24] с. (в пер.)
Неру Дж. Внешняя политика Индии. — М.: Прогресс, 1965, — 352 с.
Азхьарԥшқәа
Индиа аԥыза-министрцәа
Индиатәи аполитикцәа
Индиатәи ашәҟәыҩҩцәа
Асоциалистцәа
1889 шықәсазы ииз
Абҵарамза 14 рзы ииз
1964 шықәсазы иԥсыз
Лаҵарамза 27 рзы иԥсыз |
27234 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%83%D0%B0%D0%B0%D4%A5%D1%81%D1%8B%D1%80%D0%B0%20%D1%80%D1%8B%D2%BF%D0%B8%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BA%D1%81 | Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс | Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс – уи атәылақәа реиҿырԥшразы иҭырҵаауа аинтегралтә рбагоуп. Уи ауааԥсыра рыԥсҭазаареи рҵарадырреи рыҩаӡара, ауааԥсыра шаҟа ақәра нырҵуа, иара убас ауаа рыԥсҭазаара егьырҭ аганқәа зеиԥшроу шьақәнаргылоит аҭҵааразы.
Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс ианаго
Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс – уи атәылақәа реиҿырԥшразы иҭырҵаауа аинтегралтә рбагоуп, иара ашьақәыргыларазы иахәаԥшуеит ауааԥсыра рыԥсҭазаареи рҵарадырреи рыҩаӡара, ауааԥсыра шаҟа ақәра нырҵуа, иара убас ауаа рыԥсҭазаара егьырҭ аганқәа зеиԥшроу аилкааразы арбагақәа. Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс атәылақәеи арегионқәеи реиҿырԥшразы зегьы еицырзеиԥшу мыругоуп. Атермин ахаҭа англыз бызшәала Human Development Index (HDI) абас ирыҩуеит. Иҟоуп еиҭагоу аматериалқәа рҿы уи агуманитартә ҿиара аиндекс ҳәа иахьашьҭоугьы.
Ауааԥсыра рыҿиара ауаҩы изинқәа рыхьчара иадҳәалоуп, уи атәылаҿы иқәынхо ауааԥсыра зегьы рзы апотенциал ашьақәыргылараҿы ицхыраагӡоуп. 1990 шықәса раахыс Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иҭнажьхьеит 800 инарзынаԥшуа ауааԥсыра рыҿиара иазкыз ажәахәқәа. 2018 шықәсазы ауааԥсыра рыҿиаразы ажәахә аҿы иарбоуп 189 тәыла, аҟаҵарбақәа рышьақәыргыларазы рхы иадырхәоит 2017 шықәсазтәи адыррақәа. Уахь иаҵанакыз атәылақәа рҟынтә 59 иреиҳаӡоу аҿиара аиндекс рымоуп, 53 – иҳараку аиндекс, 39 – абжьаратә индекс, 38 – тәыла илаҟәу аҿиара аиндекс рымоуп.
Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс аҭоурых
Хаҭала уаҩык иҿиара зеиԥшроу аилкаара уадаҩуп, уи ианыԥшуеит атәылаҿы иҟоу аекономикатә ҭагылазаашьа адагьы, иара ипотенцаил атәылаҿы рхы ишадырхәогьы. Аиндекс шьақәыргылан 1990 шықәсазы гәыԥҩык аекономистцәа рыбзоурала, дара ргәыԥ напхгара аиҭон пакистантәи аекономист Махбуб уль-Хак. Иара 1985–1988 шықәсқәа раан Пакисҭан афинансқәа рминистрс дыҟан. 1996 шықәсазы иара ақалақь Исламабад еиҿикааит ауааԥсыра рыҿиара аиндекс Ацентр. Уаҟа Аладатәи Азиа арегион аҿы иқәынхо ауааԥсыра рыҿиара апотенциал зеиԥшроу аилкааразы анаукатә ҭҵаара мҩаԥыргоит. Махбуб уль-Хак иԥсҭазаара далҵит 1998 шықәсазы, иара иаҳаҭыр азы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иаԥшьнагеит аҵарауаҩ ихьӡ ала апремиа. Уи ранаршьоит адунеии арегионқәеи рҿы аҵарауа ауааԥсыра рыҿиаразы злагала дуу. Исламабад акәзар, еиҿкаауп ацентргьы, Махбуб уль-Хак ихьӡ зху. Аҵарауаҩ иихәыцыз аконцепциа, амилаҭтә ҿиара азҵаараҿы ановатортә ҟазшьа аман. Махбуб уль-Хак дицхрааит иара иҩыза – индиатәи аҵарауаҩ, Нобель ипремиа алауреат Амартиа Сен. Дара ауааԥсыра рыҿиара аиндекс анырыԥхьаӡоз иаларгалеит Платони Аристотели злацәажәоз «анасыԥ аформат». Ауаҩытәыҩса аҿиара аконцепциа агуманисттә ҟазшьа аҭаны раԥхьаӡа далацәажәеит Иммануил Кант. Иара дызусҭазаалак ауаҩы ихаҭара ауп зегь реиҳа ихадоу, зыхә ҳаракны ишьатәу ҳәа иԥхьаӡон. Кант иусумҭа «Критика чистого разума» ҳәа хьӡыс измоу аҿы ус иҩуан: «Хықәкыс иҟоу ауаҩы иоуп, дарбанзаалак, Анцәагьы уахь дналаҵан, имам азин ауаҩы хархәагак еиԥш изныҟәара».
Ауааԥсыра рыҿиаразы еиуеиԥшым ажәахәқәа рҿы ишазгәарҭо ала, ауаатәыҩса рпотенциал аекономикатә ҿиара мацара акәӡам ианыԥшуа. Уи анырра анаҭоит атәылаҿы аалыҵ иҭрыжьуа аҩаӡара зеиԥшроугьы. Аекономика, ауааԥсыра рыҿиара иацхраарц азы, атәылаҿ иҟоу амали аекономикатә лшарақәеи зегьы еицырзеиԥшзар ауп, еиҟараны зегьы ахархәаразы азин рымазар ауп. Иҟазар ауп аусурҭатә ҭыԥқәа, амамзаареи аӷарреи маҷзар ауп, еиҟаразар ауп ахацәеи аҳәсеи рзинқәа, аҵареи амедицинатә цхыраареи зегьы еиҟараны ироуроуп, асоциалтә еиҟарамра аԥыхтәуп. Ус аҳәынҭқарра еиҳа ауаҩы изааигәахоит ҳәа рыԥхьаӡоит. Аекономикатә ҿиара ари аҭагылазаашьаҿы ауаҩы идыррақәа рхархәаразы алшара инаҭар ауп. Ауаҩы ипотенциал ахархәараҿы апроблемақәа анцәырҵуа аҿиара ҟалаӡом, убри аан еиҳа ихадахоит ауаажәларра, аекономика, аҳәынҭқарра.
Аиндекс аконцепциақәа
1990 шықәсанӡа иҿиахьаз, зекономикақәа шьақәгылахьаз атәылақәа рҭагылазаашьа еилыркаауан. Еиҳарак изхәаԥшуаз урҭ атәылақәа рекономикақәа шаҟа ирласны иҿио, ауааԥсыра ирымоу амал зеиԥшроу, атауарқәа рҭыжьразы рҭагылазашьа, иара убас амаҵзурақәа русурақәа шышьақәгылаз ауп. Аха, 1990 шықәсазы еилкаахеит уи амодель алҵшәа шамам. Убри аҟнытә, ауаажәларреи жәларбжьаратәи аиҿкаарақәа ҩбеи (Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара, Адунеизегьтәи абанк) еиқәдыршәеит 4 – концепциак. Аконцепциақәа еицырзеиԥшны иҟаз, дара шьагәыҭс ирымаз – аҿиараҿы ауаҩы иакәын хықәкы хадас иҟаз.
Раԥхьатәи аконцепциа: ауааԥсыра рыҿиара аконцепциа – 25 шықәса раԥхьа ицәырган. Питирим Сорокин абас иҩуан: «Ауаажәларра зеиԥшразаалак, иара алахьынҵа знапы иану уи иалоу ауаа роуп. Ауаажәларра ахшыҩ змам, игаӡоу ауаа рыла ишьақәгылазар, аҿиарагьы залшом. Зыхшыҩ бзиоу, аҟыбаҩ злоу ауаа рацәа ахьыҟоу атәылақәа рҿы ауаажәларрагьы еиҳа хымԥада еиҿкаауп, аицынхаразгьы еиҳа иманшәалоу аформа шьақәгылоуп. Ажәларқәа рҭоурых, дара рыҿиареи рыиаӡӡаареи, ахшыҩ азышьҭны уанахәаԥшуа иубоит, уи зегьы зыхҟьо ауааԥсыра рхаҭашьа аҽаԥсахуеит аҟнытә ауп».
Ауаажәларра ирымоу аресурс хада – ауаа роуп, шаҟа рҵарадырреи, рдоуҳатә культуреи ҳараку еиԥш, иҳаракхоит аресурсгьы. Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс арбагақәа 1990 шықәса раахыс Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара имҩаԥнаго аҿиара апрограмма аҩныҵҟа есышықәсатәи аҳасабрбақәа рҿы ианырҵоит.
Ауааԥсыра рыҿиара андекс анырыԥхьаӡо рхы иадырхәоит арбагақәа х-хкык:
Ауааԥсыра шаҟа шықәса нырҵуа;
Аҩышьа-аԥхьашьа ахьынӡардыруа, иахәаԥшуеит, иара убас, шаҟа шықәса аҵарадырра иақәдырӡуа;
Ауааԥсыра рыԥсҭазаара ахаҭабзиара аҩаӡара ҭырҵаауеит амилаҭтә аваловтә хашәала зеиԥшроу еиԥш.
Иааидкыланы ауааԥсыра рыҿиара аиндекс аилкааразы рхы иадырхәоит ишьақәыргылоу, анаукатә знеишьақәа рыла ишьақәырӷәӷәоу арбагақәа рсистема. Уи асоциалтә ҿиара ахыԥхьаӡаратәии ахаҭашьатәии аҟазшьарбақәа аанарԥшуеит. Уахь иаҵанакуеит: ауаҩытәыҩсатә патенциал аҿиара аиндекс, агәабзиаразы еиуеиԥшым арегионқәа рҿы аҭагылазаашьа зеиԥшроу, аҵарадырра аҩаӡара, аекономикатә ҿиара, иара убасгьы иаҵанакуеит ауааԥсыра шаҟа ахашәала рымоу, аԥсҭбара акоеффициент, апрофессионалтә ҵарадырра аҩаӡареи уҳәа егьырҭгьы. 2010 шықәсазы, Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс аилкааразы рхы иадырхәоз акоеффициентқәа рхыԥхьаӡара иацырҵеит, аиндекс ахаҭагьы аиҭакрақәа алагалан. Уи алагьы аҭҵаараҿы ирыхәаԥшуа иалагеит иҿыцу аиндикаторқәа хԥа: ауааԥсыра рыҿиара аиндекс рыԥхьаӡон атәылақәа рекономикатә ҭагылазаашьеи агендертә аиҟарамрақәеи ирыдҳәаланы, аӷарра аиндексгьы рхы иархәаны.
Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс аҩаӡара зеиԥшроу еиԥш атәылақәа ршоит: зыҩаӡара даара иҳараку (уахь иаҵанакуеит 42 тәыла), зыҩаӡара ҳараку (43 тәыла), абжьаратә ҭагылазаашьа змоу атәылақәа (42 тәыла), зыҿиара аҩаӡара лаҟәу (42 тәыла).
Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс аформула
Аиндекс аилкааразы рхы иадырхәоит арбагақәа 3: ақәра анҵыра, аҵарадырра аҩаӡара, иара убас атәылаҿы аматериалтә ҩаӡара зеиԥшроу. Аиндекс иаанарԥшуеит тәылацыԥхьаӡа ари ауаҩ изы ихадоу аспектқәа реиқәыршәара шалыршахо. Раԥхьаӡа игәарҭоит аспектцыԥхьаӡа процентла шаҟа иҟоу, убри аан атәылақәа зегьы еицырзеиԥшу асхема рхы иадырхәоит. Ус, ақәранҵыраҿы ирыдыркылеит 85 шықәса – иҳараку рбагоуп ҳәа; аҵарадырраҿы – 100% ауаа 3 ҩаӡарак аҵара рымазар ауп, уаҩыцыԥхьаӡа изы 40000 доллар рҟынӡа атәылаҿы иҭрыжьуа атауарқәа рыхә абжьаратә рбага артәозар ауп. Уи анаҩс атәылаҿы ааизакны х-индекск рыбжьаратә арбага рыԥшаауеит.
Ақәранҵыра аиндекс: уи ишьақәырӷәӷәоу рбагоуп (ЕАР аҿиара апрограмма ишьақәнарӷәӷәеит):
амаксималтә рбага – 85 ш.
аминималтә – 25ш.
Аҵарадырра аиндекс (15 шықәса иреиҳау рзы):
амаксималтә – 100%
аминималтә – 0%
Атәылаҿы иҭрыжьуа атауарқәа рыхә абжьаратә рбага:
амаксималтә рбага – 40000 дол
аминималтә – 100 дол.
Иреиҳаӡоу ауааԥсыра рыҿиара рбага – 1, аминималтә – 0. Иреиҳаӡоу арбагақәа змоу атәылақәа рҿы ақәранҵыра 85 ш. рҟына инаӡозар ауп, атәылаҿы иҭрыжьуа атауарқәа рыхә абжьаратә рбага 40000 дол. ыҟазар ауп, уи анаҩс, 100% ауааԥсыра аҩышьа-аԥхьашьа рдыруазароуп, абжьаратәии иреиҳаӡоу аҵараиурҭақәеи рҿы аҵара рҵозар ауп урҭ реиҳараҩык. Зегь реиҳа иреиҳаӡоу арбага иазааигәоу тәылоуп Норвегиа, уаҟа ауаа рыҿиара аиндекс 0,944 рҟынӡа инаӡоит. Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс 0 ахьыҟоу атәылақәа рҿы ақәранҵыра 25 шықәса рҟынӡоуп иахьыҟоу, егьырҭ арбагақәагьы лаҟәуп, 100-ҩык ауааԥсыра аҩышьа-аԥхьашьа рыздырӡом. Уи аҩыза аиҵахара ыҟоуп иахьазы Сиерра-Леоне, уаҟа ауааԥсыра рыҿиара аиндекс 0,275 аҿынӡоуп иахьынаӡо. Аиндекс 0,5 иреиҵоу арбага ахьыҟоу – илаҟәу ҿиароуп ҳәа иԥхьаӡоуп, 0,8 иреиҳау - иҳараку рбагоуп ҳәа азгәаҭоуп.
Атәылақәа ауааԥсыра рыҿиара аиндекс иҳараку арбага анаадырԥшуа, ауааԥсырагьы рыԥсҭазаара ахаҭабзиарагьы ҳаракхоит. 1990 шықәса раахыс апрогресс еиԥшӡамызт. Тәылақәак рҿы аконфликтқәеи ачымазарақәеи ирыхҟьаны апрогресс аанкылан. Ус Мрагыларатәи Европеи Азиеи СССР аилыбгара иахҟьаны, 1990 шықәсазы ауааԥсыра рыҿиара аиндекс каҳауеит. Африка акәзар, уаҟа аконфликтқәеи ачымазарақәеи ирыхҟьаны ақәранҵыра акырӡа илаҟәит, уи ауааԥсыра рыҿиара аиндекс ианыԥшит. Иҟан тәылақәак рҿы апрогресс шьҭахьҟа акырӡа ианцозгьы, аамҭа кьаҿк иалагӡаны, ажәашықәсақәа рыла атәылаҿы иҟаҵаз анхдырбгоз. Аамҭа цацыԥхьаӡа атәылақәа рҿы иҟоу ауааԥсыра рыҿиара аиндекс арбагақәа еиҳа еизааигәахозаргьы, урҭ реиҟарамра убаратәы иҟоуп. Уи афакт апрогресс иаҿагылоу акоуп. Абаланс аҟамзаара, ауаа ирымоу амал ахьеиҟарам, аҵарадырра аҩаӡара аиԥшымзаара, агәабзиара аҭагылазаашьа, атехнологиақәа рхархәара ауааԥсыра иахьрымам уи аиндекс ианыԥшуеит. Уи аиҟарамра иахылҿиаауеит ишәарҭоу асоциалтә цәырҵрақәа, иҟалоит уи аекстремизмгьы цәырнагар.
Уажәтәи аамҭазы излацәажәо – аҳәынҭқарра аҩныҵҟа афинанстә еиҟарамра ауп, ус иҟоуп егьырҭ ауааԥсыра раасҭа процентк амал рацәа змоу ауаа. Хаҭала уи аҭагылазаашьа уалацәажәозар, аиҿкаара «Оксфам интернешнел» иҟанаҵаз ажәахә аҿы иаадырԥшит адыррақәа: ус, иҟоуп 8-ҩык ауааԥсыра, змал 3,6 миллиардҩык иӷару ауаа ирымоу амал иаҟароуп. Ауааԥсыра рыҿиара аиндекс ахьеиҟарам атәылақәа рҿы иҟоуп агәабзиарахьчараҿгьы аиҟарамра. Зиндекс ҳараку аҳәынҭқаррақәа рҿы ақәранҵыра 79,5 рҟынӡа инаӡоит, убри аан, зиндекс лаҟәу рҿы уи 60,8 роуп иахьыҟоу. Гонконг ақәранҵыразы зегь реиҳа иҳараку арбагақәа ыҟоуп, уи 84,1 аҟынӡа инаӡоит, уи 1,6-нтә еиҳауп Сиерра-Леоне иҟоу ақәранҵаразы арбага аасҭа (52,2 ш.). Атәылақәа рыбжьара иара убас иҟоуп аҵарадырраҿгьы аиҟарамра. Зиндекс ҳараку атәылақәа рҿы ауаа аҵара рҵоит 7,5 шықәса рыла еиҳаны.
Алитература
Козырева М. П., Смирнов А.И. Счастье осмысленное или спонтанное. Социологическая наука и социальная политика. №4(20), 2017.
Чепурных М. Индексы счастья: опыт Запада, социологический обзор.
Косьмин А.Д., Косьмина Е.А., Колесников Л.Ф. Качество жизни как функция и аргумент качества человека // Вестник экономической интеграции. – 2014. – No 2. – c.14
Горбунова Ольга Николаевна – методологии расчета, показатели и индикаторы
Намлинская О. Экономика счастья: особенности определения и перспективы развития в условиях модернизации
Азхьарԥшқәа
Аекономика
Асоциал-економиатә географиа
Адемографиа |
27237 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B8%D0%B4%D1%83%20%D0%90%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D2%AD%D2%9B%D3%99%D0%B0%20%D0%A0%D0%B5%D0%B8%D2%BF%D0%BA%D0%B0%D0%B0%D1%80%D0%B0%20%D0%90%D1%85%D3%99%D1%8B%D2%B7%D1%82%D3%99%D1%8B%20%D1%84%D0%BE%D0%BD%D0%B4 | Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ахәыҷтәы фонд | Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ахәыҷтәы фонд, ИуНИСЕФ () – жәларбжьаратәи еиҿкаароуп, аус ауеит Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара анапаҵаҟа. Иара аԥҵан 1946 шықәса, декабр 11 рзы, Еиду Америкатәи Аштатқәа рҿы, Ниу-Иорк.
Раԥхьаӡа акәны, 1940 шықәсазы Ахәыҷтәы фонд аԥҵара аидеиа рылеиҳәеит Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аусбарҭаҟны Польша хаҭарнакра азызуаз, ацхыраара аҟаҵара знапы алакыз Лиудвик Реихман.
Аҭоурыхтә фактқәа
Ари аидеиа адгылара аиуит 1946 шықәсазы, ассамблеиа хада аилатәараҿы – аӡбамҭагьы рыдыркылеит Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҟәшак аҳасаб ала Ахәыҷтәы фонд аԥҵаразы. Афонд аҳасабтәқәа иреиуан, ахҵәацәа аамҭалатәи рлагерқәа рҿы инхоз, мамзаргьы аибашьра ашьҭахь еилаԥыххааз ақалақьқәа рҿы инхоз ахәыҷқәа зегьы ацхыраара рыҭара. Арбагақәа рыла урҭ ахәыҷқәа рхыԥхьаӡара ҩажәа миллионҩык рҟынӡа инаӡон. Афонд анаԥҵахаҵәҟьа, иара анагӡаратә директорс дҟаҵан Морис Пеита. Афонд аусура раԥхьатәи хышықәса ирылагӡаны агәыҳалалратә ус ду мҩаԥнагеит. Иныхын 112 миллион доллар. Жәаҩа тәыла рҟны хә-миллионҩык ахәыҷқәеи анацәеи амаҭәа рызшан, аа-миллионҩык ахәыҷқәа арԥҳа чымазара аҟынтәи алаҵақәа рзыҟаҵан, иара убас еиҭашьақәдыргылон ахшлыҵ ааглыхра.
Европа аекономика анышьақәгыла, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа хада аплан инақәыршәаны, 1953 шықәсазы аӡбамҭа рыдыркылеит Ахәыҷтәы фонд аусура аамҭа иацырҵарц ԥымкрада, убри аан иара анапынҵақәагьы дырҭбаарц. Афонд амчхара дәықәҵан зыҿҳәара дуу апрограммақәа рахь, гәҭакыс ирыман аҿиара иаҿу атәылақәа рхәыҷқәа ргәабзиарахьчареи рыфатә аалыҵи реиӷьтәреи. Абарҭ аиҭакрақәа ҳасаб рзуны, афонд рыдыркыло иалагеит Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара еснагьтәи аусбарҭа акәны.
150 миллион доллар афонд аҟынтәи ирықәхарџьын ҩынҩажәижәабатәи ашықәсқәа рзы арыԥҳа чымазареи, ашыӡи уҳәа усҟантәи аамҭазы аларҵәара змаз ачымазарақәа рыхәышәтәра. Агәыҳалалратә усура еиԥш, имҩаԥыргон аҵарадырратә усурагьы, афонд ирыланарҵәон асанитартә ԥҟарақәа, иреилнаркаауан акрыфара хадара шалоу.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара афатәи, ақыҭанхамҩатә еиҿкаареи, агәабзиарахьчара адунеизегьтәи аиҿкаареи аус рыцуа, Ахәыҷтәы фонд ацхыраара ҟанаҵон ахш аалыҵқәа ахьыҟамыз араионқәа рзы апротеин рацәаны излаз афатә аус адулара аҟны.
Аамҭақәак рышьҭахь, Ахәыҷтәы фонд асоциалтә цхыраара рзыҟанаҵон ахәыҷбаҳчақәа, аҿар рзы аклубқәа раартра аҟны, иаԥырҵон аконсультациақәа аҭаацәа зегьы рзы. 1961 шықәсазы, ашықәс аихшьаалақәа рҟны анагӡаратә хеилак алаҳәара ҟанаҵеит Ахәыҷтәы фонд аполитика аиҭакрақәа шалагалахо. Иназыцҵоу функциақәак раҳасаб ала афонд аҳәамҭа ҟанаҵеит хазы игоу тәылақәак ацхыраара рыҭаразы. Ихацыркын арҵаҩцәа разыҟаҵара финансла аиқәыршәара.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ахәыҷтәы фонд аҵакы ахәшьара аҭауа, 1965 шықәса рзы иара ианаршьоит Нобель ипремиа, жәларбжьаратәи аҩаӡараҟны аиашьара ашьақәырӷәӷәаразы. Апремиа анашьара ашьҭахь дук мырҵыкәа иԥсҭазаара далҵуеит Морис Пеит, убри инамаданы апремиа идикылеит анагӡаратә директор ҿыц Генри Лабуисс. Ари аҳамҭа афонд аусра ахәшьара хада азҭаз акакәны иҟалеит. ИУНИСЕФ, аԥҵан аамҭала аҭагылазаашьа ҷыдақәа риааиразы, Европа аибашьра ашьҭахь хылаԥшрада, напыда инхаз ахәыҷқәа ацхыраара рыҭаразы.
Анагӡаратә директор Нобель ипремиа иацыз аԥарақәа рыла еиҿикааит Морис Пеит иаҳаҭыр азы апремиатә фонд. Есышықәса ари апремиа ацхыраара ҟанаҵоит ахәыҷра ахьчара зхы азызкыз ауаа разыҟаҵара аиӷьтәразы.
1975 шықәсазы Ахәыҷтәы фонд есышықәсатәи абиуџьет раԥхьаӡа акәны 100 миллион доллар еиҳахеит.
«Аҭынчра абџьар» хархәара азуа
ИУНИСЕФ анагӡаратә директор Анри Лабуисс апремиа анашьара ашьҭахь аиҿкаара ахьӡала иқәгылараан иазгәеиҭеит ахәыҷқәа зегьы аҵарадыррала реиқәыршәара шхымԥадатәу. Ҵарадырралеи информациалеи еиқәшәоу ахаҭарақәа рышьақәыргылара адунеи иқәынхо ауаа зегьы анырра рнаҭоит, агәреибагара рыбжьалоит.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ахәыҷтәы фонд агәабзиарахьчара, аҵарадырра аларҵәара, ахәыҷқәа рзинқәа рыхьчара асубсидиақәа рзоузыжьуа, жәларбжьаратәи институтк аҳасабала иалшеит ахәыҷқәа рыцхыраареи амилаҭтә ҿиареи аимадара рыбжьаҵара. Иароуп иаазырԥшыз ахәыҷқәа рроль аԥхьаҟа аекономикатә, асоциалтә еиҭакрақәа рымҩаԥгараҟны.
Ахәыҷтәы фонд аиҳабырақәа аус рыцнауеит, урҭ рыбжьара аусеицура рзеиԥш хықәкы еихьӡарала анагӡара алнаршоит. Иаҳҳәап, Ахәыҷтәы фонд тәылак аҿы ахәыҷқәа рыцхырааразы апроект долларк ахҭнырҵазар, иара атәыла аиҳабырагьы убри аҟара ахҭнырҵароуп.
Ахәыҷқәа рзинқәа рыхьчаразы иқәгылоу ИУНИСЕФ аҳасабтәқәа иреиуоуп – ахәыҷқәа ргәабзиара ахьчара аҿиара, ауаатәыҩса рпрогресс иузаҟәымҭхо, азеиԥш ҿиара ихымԥадатәу дҵаны ишыҟоу, жәларбжьаратәи аилазаара еилыркаартә аҟаҵара.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ахәыҷтәы фонд аусура аструктуреи апринципқәеи
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ахәыҷтәы фонд аусбарҭа хада акәны иҟоуп Анагӡаратә хеилак, уи Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Аекономикатә, Асоциалтә хеилак иалнахуеит хышықәса ҿҳәарас иаҭаны. Анагӡаратә хеилак иалоуп 36 ҳәынҭқарра рҟынтәи ахаҭарнакцәа. Афонд аусура напхгара арҭоит амаӡаныҟәгарҭеи анагӡаратә директори. Ари амаҵура 2010 шықәса раахыс дахагылоуп Ентони Леик.
ИУНИСЕФ иалнакаауа аҳасабтәқәа рахь иаҵанакуеит, ус иагьаанхоит – ахәыҷқәа ианхәыҷӡоу инаркны рыҿиара ацхраара, иҷыдоу ахәыҷқәа рхылаԥшра, ачымазарақәа раԥырҟәҟәаара, иара убас, ахәыҷқәа рзинқәа рыхьчара.
Ахәыҷтәы фонд ихадоу ароль ааннакылоит авакцинатә шәарҭадара аԥҵараҟны, убри аан ахәыҷтәы вакцинақәа рҭахрақәа 40% процент рҟынӡа ахахьы иагоит. ИУНИСЕФ, иара убас, авакцинациеи аиммунизациеи рыпроблемақәа рзы зымҽхак ҭбаау алианс аԥҵаҩцәа иреиуоуп. Иара убас, афонд ООН агәыҳалалратә цхыраара азназго ирхадоуп.
2011 шықәса, ииун мзазы ООН Ахәыҷтәы фонд Мрагыларатәи Агәҭатәи Европа атәылақәеи Абжьаратәи Азиеи реиҳабырақәа рахь ааԥхьара ҟанаҵеит, «Хышықәса рхыҵаанӡа ахәыҷқәа аинтернат ахь рнагара аанкылара» захьӡыз акомпаниа рҽаладырхәырц. Аҳәынҭқарратә интернатқәа рҟны ахәыҷӡақәа рыҟазаара урҭ рҿиараҟны анырра бааԥс ҟанаҵоит ҳәа аспециалистцәа излазгәарҭаз ала. Аԥышәара иаанарԥшит, хымз асеиԥш аусҳәарҭаҿы ахәыҷы иҟазаара иалагӡаны, иара иеизҳараҟны мызкы даҵахоит, аҭаацәараҿы изызҳауа иаасҭа.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ахәыҷтәы фонд имҩаԥнагоит иполитикатәым, ганкы мацара иадымгыло аусура. Убри аҟнытә аԥыжәара рнаҭоит ахәыҷқәа, ииашаҵәҟьаны зегь раасҭа ацхыраара зҭаху. ООН апартниорцәеи агәыҳалалратә еиҿкаарақәеи аус рыцура акәзар, иаарласны хықәкылатәи ацхыраара аҟаҵара алнаршоит.
ИУНИСЕФ финансла аиқәыршәара
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ахәыҷтәы фонд агәра ганы иҟоуп, адунеизегьтәи апрогресс шзалымшо ахәыҷқәа зегьы инхарҭәааны рыҿиара ада. Убри аҟнытә, афонд аусура зегьы шьақәгылоит абри апозициала. ИУНИСЕФ еснагь аполитикцәеи еиуеиԥшым аҳәынҭқарратә еиҿкаарақәеи рахь ааԥхьара ҟарҵоит аусеицуразы, адгылара рырҭоит, инарыгӡоит апрограммақәа, ахәыҷқәа ргәабзиарахьчареи, урҭ ринтеллектуалтә ҿиареи хықәкыс измоу.
ИУНИСЕФ Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҟынтәи аԥара аиуӡом, иара аусура шьақәгылоуп агәыҳалалратә шьаҭала. Аусура мҩаԥысуеит аиҳабырақәа, акорпоративтә еиҿкаарақәа, хаҭала ауаа иҟарҵо алагалақәа рыла.
Аҩбатәи ацхыраара афонд иаиуеит хықәкылатәи апрограммақәа рзы атәылақәа-адонорцәа рҟынтә. Алагалақәа рҟынтәи хынҩажәа процент ИУНИСЕФ идәықәнаҵоит ихьысҳан иҿио атәылақәа рахь, убри аҟнытә аԥарақәа рыбжа Африка атәылақәа рахь ицоит. Ибжьаратәу ахашәала змоу атәылақәа ирзоурыжьуеит ахыԥхьаӡара зегь ахьтә ԥшь-процентк.
Ҳазну аамҭазы афонд есышықәсатәи абиуџьет 5 миллиард доллар ыҟоуп.
Дарбанзаалак ахәыҷы изин ахьчара – ИУНИСЕФ ахықәкы хада ауп
ИУНИСЕФ аусура азырхоуп, иарбан регионзаалак рыструктурақәа зегьы зҿлымҳара рырҭаларц еиҳа ихьысҳау ахәыҷқәа.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ахәыҷтәы фонд аусура апринципқәа инарықәыршәаны ишьақәнаргылеит 10 хықәкык, ахәыҷқәа рыпроблемақәа рыӡбара знапы алаку аинститутқәа рырӷәӷәара хырхарҭас измоу. Урҭ рахь иаҵанакуеит:
• ахәыҷы игәабзиара ахьчаразы азин;
• аҭаацәараҿы ихылаԥшразы ахәыҷы изин;
• азинӡбарҭахь ԥынгылада анеиразы ахәыҷы изин;
• иқәра анмаҷу инаркны аҵара аиуразы ахәыҷы изин;
• зхаҭабзиара ҳараку аинклиузивтә ҵарадырра аиуразы ахәыҷы изин;
• ВИЧ-инфекциа ада аиразы ахәыҷы изин;
• ҳәаада аҭагылазаашьа маншәалазы ахәыҷы изин;
• асоциалтә хьчаразы ахәыҷы изин;
• асоциалтә хьчара апрограммақәа рзы ахәыҷы изин;
• арыцҳара иацәыхьчара азы ахәыҷы изин;
• иԥсҭазаара аҩбатәи ажәашықәсахь аиасра, аҩбатәи ашанс аиуразы ахәыҷы изин.
Урыстәыла аҵакыраҿы ИУНИСЕФ аусура
Урыстәыла ИУНИСЕФ ахаҭарнакра аусура иалагеит 1997 шықәса, март мзазы. Аусеицура знапы алакыз Урыстәыла Агәабзиарахьчареи асоциалтә ҿиареи рминистрра акәын. Партниорцәа хаданы иҟан Аҵареи аҵарадырреи, Адәныҟатәи аусқәеи, Аҩныҵҟатәи аусқәеи, Аиустициеи рминистррақәа, иара убас аҳәынҭқарратә мчрақәа ррегионалтә усбарҭақәа.
ИУНИСЕФ иара ианаамҭаз Урыстәыла асоциалтә программақәа жәпакы мҩаԥнагон. Иаагозар, аԥшьгамҭа «Ҷыдала ахьчара зҭаху ахәыҷқәа» азкын зҭагылазаашьа уадаҩу ахәыҷқәа, еиуеиԥшым амзызқәа ирыхҟьаны зҭаацәа зыԥхаз, аинтернатқәа, мамзаргьы амҩаду ианхалаз ахәыҷқәа ацхыраара рыҭара. Даҽа программак, афонд аус зыднаулаз — «Аҿар ргәабзиареи рыҿиареи» азкын «аҿар рахь аиҩызаратә еилазаара», аҿартә информациатә центрқәа, асоциал-ԥсихологиатә цхыраара амодель аус адулара, ақәыԥшцәа раԥшьгамҭақәа рыдгылара. Еиҿыркаауан, иара убас, егьырҭ зымҽхак ҭбааз апроектқәа.
Урыстәыла Ахәыҷтәы фонд хшыҩзышьҭра арҭон, убасгьы, ахәыҷы изинқәа рзы аконвенциа, ахәыҷқәа ирызкыз Адунеизегьтәи аиҿкаарақәа рыҿиара. Иазгәаҭатәуп, иара убас, Нхыҵ Кавказ аибашьра иахҟьаны ааха зауз ахәыҷқәа ацхыраара рыҭара иазкыз ИУНИСЕФ хазы игоу апрограмма.
2005 шықәсазы Ахәыҷтәы фонд Урыстәыла еиҿнакааз апроектқәа рыхә 2,5 млн. доллар инаӡоит. Афонд ахылаԥшрала Урыстәыла имҩаԥысуан акультуреи аҟазареи русхк аҿы жәларбжьаратәи ауснагӡатәқәа.
Есышықәса Ахәыҷтәы фонд Урыстәыла имҩаԥнагоз аусурақәа рзы аҳасабырба азнархион, урҭ апрессаҿ иркьыԥхьуан, астол гьежьқәа рҿы ирылацәажәон. Аҽалархәразы иаарыԥхьон амчрақәеи ауаажәларреи рхаҭарнакцәа.
Аха, 2009 шықәса сентиабр 4 рзы Урыстәыла ахада иҟаиҵаз аӡбамҭала ИУНИСЕФ ахаҭарнакреи афондқәеи Урыстәылатәи Афедерациаҟны иаанкылан.
ИУНИСЕФ Европеи Агәҭатәи Азиеи рҟны апандемиа инамаданы аҭактә уснагӡатәқәа аднакылоит
ИУНИСЕФ алшарақәа зегь еизнакит Европеи Агәҭатәи Азиеи KOVID-19 аламырҵәаразы, ихьысҳау ахәыҷқәа апандемиа рацәыхьчаразы. Русураҿы рхы иадырхәон ахәыҷқәа ргәабзиара, рҵарадырра ахьчаразы уаанӡа ирымаз аԥшьгарақәеи идырҳаз адыррақәеи.
Ахәыҷтәы фонд аус рыцнауан ООН асистема иаҵанакуа аиҳабырақәеи аусбарҭақәеи, иара убас еиҳабыратәым аиҿкаарақәа, апандемиа иадҳәалоу аҭактә уснагӡатәқәа рыдкылара хықәкыс иҟаҵаны. Афонд рыцхраауан аиҳабырақәа, зыда ԥсыхәа ыҟам ахыхьчаратә хархәагақәа раахәараҟны, адизинфекциатә хархәагақәа, амедицинатә мыругақәа уҳәа уб. иҵ. Адунеитә џьырмыкьаҿы иҟоу аԥкрақәа ирызхьамԥшкәа, ИУНИСЕФ Европеи Агәҭатәи Азиеи ртәылақәа реиҳарак рахь идәықәырҵеит ацхыраара.
Аҵара аминистррақәа аус рыцуа, афонд еиҿнакааит аҵара апрограмма, иара убас ацифратә платформақәа, адистанциатә ҵара аларгалеит жәаф тәыла рҿы.
COVID-19 инамаданы ашәарҭадараз, ахьчараз, ахәыҷқәа позитивтәла рааӡаразы, адырра рыҭан шәнызқьҩыла ахәыҷқәа, аҭаацәа, бызшәарацәала иҟаҵаз аматериалқәа, авидео, асоциалтә ҳақәа, иара убас аинновациатә, аинтерактивтә платформақәа рыбзоурала.
Ачымазара ҿкы анырра бааԥс ҟанаҵеит миллионҩыла ахәыҷқәеи аҭаацәеи рыԥсҭазаараҟны. Убарҭ зегьы ҳасаб рзуны ИУНИСЕФ ацхыраара рнаҭоит арегион зегь аҟны инхо ахәыҷқәа.
Азхьарԥшқәа
https://www.unicef.org/about-unicef/frequently-asked-questions#1
https://www.unicef.org/eca/ru/%D0%BE-%D0%BD%D0%B0%D1%81
https://www.un.org/ru/sections/nobel-peace-prize/united-nations-childrens-fund-unicef/index.html
https://www.un.org/ruleoflaw/ru/un-and-the-rule-of-law/united-nations-childrens-fund/
https://www.un.org/ru/sections/issues-depth/children/index.html
https://www.unicef.org/eca/ru/%D0%BE-%D0%BD%D0%B0%D1%81
https://www.un.org/ru/
https://www.un.org/ruleoflaw/ru/un-and-the-rule-of-law/united-nations-childrens-fund/
https://www.un.org/ru/aboutun/finance/docs/financialrules.shtml
http://xn--h1ahbi.com.ua/info/127-unicef-united-nations-childrens-fund-detskiy-fond-organizacii-obedinennyh-naciy-yunisef.html
http://childpsy.ru/organizations/20722/
http://www.artus.ru/index.asp?rid=1555
https://www.unicef.org/eca/ru
https://www.un.org/ru/sections/where-we-work/europe-and-central-asia/
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара
Ниу-Иорк
1946 шықәсазы ицәырҵит |
27238 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%83%D0%B3%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D0%B0%D1%82%D3%99%D0%B8%20%D0%B0%D0%B8%D0%B1%D0%B0%D1%88%D1%8C%D1%80%D0%B0%D2%9B%D3%99%D0%B0 | Иугославиатәи аибашьрақәа | Иугославиатәи аибашьрақәа – ари 1991–2001 шықәсқәа рыбжьара уаанӡатәи Иугославиа аҵакырадгьыл аҟны аҭыԥ змаз, атәыла хзырбгалаз бџьаршьҭыхлатәи конфлитқәоуп. Иугославиатәи аибашьрақәа реиҳарак асербцәа рыбжьара аҭыԥ змаз амилаҭбжьаратә конфликтқәан, асловенцәеи, ахорватцәеи, абоснииццәеи, албанеццәеи рганахь ала. Даҽа ганкахьала ахорватцәеи абосниеццәеи рконфликт, насгьы аконфликт раԥхьа ахорватцәа рганахь ала адгылара змаз, аха анаҩс Мраҭашәаратәи Босниатәи Ареспублика асербцәеи, Алиа Изетбегович дызхагылаз Ареспублика Босниа Герцеговина аԥсылман мчрақәеи, Ҩадатәи Македониа македониааи албаниааи рыбжьара аконфликт, аетникатәи адинхаҵаратәи еиҿагыларақәа рыла ицәырҵыз. Иугославиатәи аибашьрақәа Адунеизегьтәи Аҩбатәи аибашьра анаҩс Европа иахьаҵанакуа зегь реиҳа ишьаарҵәыраз еибашьрақәан. Арҭ аибашьрақәа раан аҭыԥ змаз ацәгьоурақәа рыҭҵааразы иаԥҵан уаанӡатәи Иугославиа азы Жәларбжьаратәи атрибунал.
Аҭоурых. Амилаҭбжьаратә конфликт
Афедеративтә Республика Иугославиа – абас ахьӡын уаанӡатәи балкантәи атәыла. Иара акыр ареспубликақәа рыла ишьақәгылаз социалисттә тәылан. Уаанӡа иара Иугославиатәи Акралра ҳәа ахьӡ аман, уи ахьӡ аиуит 1929 шықәса рзы Балканы, Сербиа, Черногориа ҳәынҭқарракны ианеидыла ашьҭахь. Иугославиа – ари мрагыларатәи аславианцәа рыдгьыл ауп. Ас еиԥш аилазаара ала ари атәыла Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьранӡа иҟан. Уи аҵакырадгьыл 247542 кв.метра аҵанакуан.
Аибашьра ашьҭахь Иугославиа аҵакырадгьыл, Афедеративтә Республика Иугославиа ҳәа ахьӡ змаз, акыр иацлеит, уи иаҵанакуа иҟалеит 255804 кв. км. 1999 шықәса рзтәи адыррақәа рыла, атәыла аҟны инхоз ауааԥсыра рхыԥхьаӡара 24 миллионҩык рҟынӡа инаӡон. Уи аилазаара иалалеит даҽа ԥшь-республикак. Уахь иаҵанакуеит: Босниеи Герцеговинеи, Хорватиеи Мраҭашәаратәи Македониеи, иара убасгьы Словениа. Абри аилазаара ала Афедеративтә ҳәынҭқарра шәышықәсеи бжаки ишьақәгыланы иҟан.
2003 шықәса рзы балкантәи аҳәынҭқаррақәа рхеилак хыбгалеит. Сербиеи Черногориеи, Иугославиа, шьаҭас иамаз, 2006 шықәса рзы дара-дара еидыҵит. Ишьақәгылеит ихьыԥшым даҽа ҩ-ҳәынҭқаррак: Сербиеи Черногориеи.
Иугославиа даара идууз, европатәи аҳәынҭқаррақәа ируакыз, еснагь ахорватцәа, асербцәа, аԥсылманцәа ирзеиԥшыз ҩныкны иԥхьаӡан. Аха 90-тәи ашықәсқәа рзы уи даара иуадаҩыз амилаҭбжьаратә конфликт иалагалан.
1992 шықәса рзы Иугославиа азы милаҭтә трагедиахеит, иҭахеит зықьҩыла акагьы зхарамыз ауаа. Уиижьҭеи аҭоурых азы аамҭа ицахьо шмаҷугьы, ас еиԥш адраматә хҭысқәа зыхҟьази, уи ахҟьаԥҟьақәеи ахаҿаагара аҭахны иҟоуп.
Аҭыӡшәа зыхҟьаз
Иугославиа аҵакырадгьыл аҟны инхо ажәларқәа рыбжьара, аетникабжьаратә конфликтқәа даара иҵаулоу аҭоурыхтә шьаҭақәа рымоуп. 1371 шықәса рзы аславиан жәларқәа аҭырқәцәа асербцәа рҵакырадгьыл аҟынтәи иқәырцо иалагеит. Аҭырқәа-османцәа рыла Сербиа анапахьы аагара иахҟьаны, аславиан уаажәларра рыхәҭак аислам динхаҵарахь ихьанарԥшит.
Ажәаатәи ашәышықәсазы Австриа знапаҵаҟа иҟаз Габсбургаа рдинастиа, анемеццәеи ачехцәеи рнапҟазацәа Воеводинеи Сербиеи рышҟа ииасны рынхара адгылара азыҟарҵон. Анаҩс, ари аҵакырадгьыл аҟны рынхарҭа аҭыԥқәа рыԥшааит: ауриацәа, абырзенцәа, аерманцәа, авенгрцәа. Аетникабжьаратә конфлитктқәа уаанӡагьы аҭыԥ рыман, жәаҳәарада, аха урҭ реиҳарак османаа, авенгрцәа, анемеццәа ирҿагылаз қәгыларақәан.
Аҩбатәи Адунеизегьтәи аибашьра ашьҭахь иугославиатәи адгьылқәа аанрыжьит анемеццәа, Сербиаҟа акәзар, нхара инеит черногориатәи, герцеговинатәи, босниатәи асербцәа. Абарҭқәа ирыхҟьаны ари аҵакырадгьыл аҟны ауааԥсыра ретникатә еилазаара аҟны ахыԥхьаӡаратә еибакапанра аҭыԥ аиуит.
Сербиаа еснагь Иугославиатәи аибашьра аҟны активла рҽаладырхуан, ишдыру еиԥш, ари аибашьра жәашықәса иреиҳаны ицон. Уи алагеит 1991 шықәса рзы, иагьхыркәшан 2001 шықәса рзы.
Иугославиатәи аибашьра аҵакы аганахьала уахәаԥшуазар, асербцәа ринтересқәа ирконфликтын, уи ишьақәнаргылон лагерк: Харватиа, Албаниа, Босниа, Герцеговина ртәылауаа. Уи анаҩсангьы, амчрақәа реихшара аан Харватиеи, Босниеи, Герцеговинеи рыбжьара аконфликт аҭыԥ аман. Македониатәи аиҿагыларақәа – ари атәыла ахаҭарнакцәеи албанеццәеи рыбжьара арелигиатә ҟазшьа змаз аиҿагыларақәа, аетникатә адҳәалазаара иахҟьеит ҳәа ирыԥхьаӡоит.
Ихадароу арратә цәгьоураны иԥхьаӡан агеноциди ауаатәыҩса ирзырхаз азинеилагарақәеи, урҭ аҭыԥ рыман аконфликт аҭыԥ аманаҵы. Иазгәаҭатәуп убас еиԥш афакт, Адунеизегьтәи Аҩбатәи аибашьра аан ишыҟамыз еидысларак, Иугославиатәи аибашьра аан еиԥш ишьаарҵәырахаз.
Арҭ арра-граждантә хҭысқәа рыҭҵааразы еиҿкаан анкьатәи Иугославиазы Жәларбжьаратәи атрибунал, уи Гаага иҟан. Атрибунал иаҵанакуеит абас еиԥш аусбарҭақәа: аӡбарҭатә палатақәа ҩбеи апеллиациатәии. Урҭ аӡбаратә усмҩаԥгатәқәеи ахарадҵаҩы имаӡаныҟәгарҭеи ирхылаԥшуан.
Иахьа Атрибунал 27-ҩык аӡбаҩцәа рыла ишьақәгылоуп, урҭ рахьтә 15-ҩык еснагь атрибунал аҟны аус зуа роуп. Даара аинтерес зҵоу фактуп, ари аиҿкаара аиурисдикциа иахьаҵанакуа, иалкаау ахаҿқәа ирзырхоу аӡбаратә процессқәа рымҩаԥгара. Анапхгараҭаратә усбарҭақәа русура акәзар, ари атрибунал урҭ ирзырхоу аӡбаратә процессқәа рымҩаԥгара азин амам. Иугославиазы Жәларбжьаратәи атрибунал аҟны зегьы иреиҳау хьырхәроуп ԥсраҽнынӡатәи арбаандаҩра.
Иугославиатәи аибашьрақәа зегьы инықәырԥшны х-хәҭакны иушар алшоит, арҭ ахәҭақәа зегьы ахҭысқәа рыҿиашьа анырра ӷәӷәа арҭон. Актәи аетап аҩажәатәи ашәышықәса 90-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы иалкаауп. Уи иаҵанакуан Словениатәи аидысларақәа, урҭ жәамш ицон. Анаҩс Хорватиеи Босниеи рҵакырадгьылқәа рҟны ԥшьышықәса ицон аибашьра. Уи 1992 шықәса инаркны ԥхынҷкәынмза 1995 шықәсанӡа ицон.
Аҩбатәи аетап алкаан Иугославиа иаҿагыланы ақәԥарала, НАТО ари аибашьра активла алахәхара ала. Уи цон 1995 шықәса инаркны 1998 шықәсанӡа.
Ахԥатәи аетап акәзар, излалкаахаз Косово аҭыԥ змаз аидыслара ала ауп, уи хыркәшан Метохиеи ари арегион аҟны автономтә зхаҵареи рыла. Ари аибашьра цон 1998 шықәса раахыс, иагьхыркәшахеит аҩажәиактәи ашәышықәса ҿыц алагамҭазы Македониатәи аидыслара ала.
Ас еиԥш ахҭысқәа ирылҵшәаны Иугославиа зхала иҟоу тәыланы аҟазаара аԥыхын, уи аҵакырадгьыл аҟны ицәырҵит хаз игоу аҳәынҭқаррақәа – Сербиа, Черногориа, Босниа, Герцеговина, Македониа уҳәа реиԥш иҟоу.
Актәи бџьаршьҭыхлатәи аконфликт
Уаанӡатәи Иугославиа аҵакырадгьыл аҟны актәи бџьаршьҭыхлатәи аконфликт цәырҵит асербцәеи ахортватцәеи рыбжьара. Асербцәеи ахорватцәеи реиҿагылара аан иҭахеит 20-нызқьҩык рҟынӡа ауаа (асербцәа реиԥш ахорватцәагьы), ирбган акыр ақалақьқәеи ақыҭақәеи, ареспублика анхамҩа даара ааха ӷәӷәа аҭан, ихҵәацәаны иҟалеит 230-нызқьҩык рҟынӡа асербцәа.
1992 шықәса рзы жәларбжьаратәи аилазаара иҟанаҵаз ақәымчра ала анапы аҵаҩын аҭынчразы аиқәышаҳаҭра аибашьра аанкыларазы, насгьы уи ахацмыркразы, Хорватиа ихьыԥшымыз ҳәынҭқарраны иазхаҵан. 1991 шықәса рзы Босниеи Герцеговинеи инхон аԥсылманцәа-абосниеиццәа (44%), ақьырсиан дин ныҟәызгоз асербцәа (13%), ахорватцәа-акотоликцәа (17%). 1992 шықәса жәабранмзазы имҩаԥысит ихьыԥшым аҳәынҭқарра аԥҵара иазкыз ареферендум, аха уи алҵшәақәа босниатәи асербцәа ақәшаҳаҭымхеит. Дара ирҭахын рхатәы Босниа, ихьыԥшымыз амилаҭтә ҳәынҭқарра аԥҵара. Асербцәа азыхиан Сараевотәи аԥсылманцәеи ахорватцәеи ирыдгылоз ирҿагыланы ақәгылара.
Сербиа аиҳабыра рҟынтәи адгылара зауз асербцәа иугославиатәи ар рыцхыраарала аграждантә еибашьра иалагоит. Уи аибашьра иалагалан автономиа зҭахыз аԥсылманцәа (Мраҭашәаратәи Босниа жәлар рхыхьчара), абошниакцәа (Босниеи Герцеговинеи рырратә архәҭақәа), насгьы ахорватцәа (Хорватиатәи вече, Хорватиа ар), иара убасгьы аибашьра иалахәын НАТО амчрақәеи қьырала еибашьуази. Ари арратә еиҿагылара аетникатә рыцқьарақәа ҳәа изышьҭаз ахылҿиааит, босниатәи ауааԥсыра реиԥш асерб уааԥсырагьы ирзырхаз.
Аҭоурых арҵагақәа рҟны иазгәаҭоуп аграждатә еибашьра аҟны ишыҟам ииашоуи ахара здуи издыми. Ас еиԥш аибашьра аҟны иршьуа зхыршьаауа урҭ рполитикатә дунеихәаԥшышьа азакәӡам, урҭ зыхдырҟьо иалкаау жәларык иахьаҵанакуа азоуп, ари аибашьра даара игәымбылџьбароу еибашьроуп. Иахьагьы иуадаҩуп ауаа ари аибашьра иалахәу рыԥсихологиа аилкаара, избанзар урҭ ауаа акраамҭа еицынхон, рхәыҷқәа еицырааӡон, аус еицыруан, дара-дара еицхыраауан, еиԥшымзаарас ирымаз рдинхаҵареи рмилаҭтә аҵанакреи заҵәык ракәын, нас сааҭк аҩныҵҟа еиӷацәахеит, еибашьуа иалагеит.
Деитонтәи аиқәышаҳаҭра
Ари аконфликт аганқәа зегьы досу рхатәы иашара рыман. Ас еиԥш азалымдаррагьы ахи аҵыхәеи аилкаара даара иуадаҩын, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаареи НАТО арбџьарымчқәа реиҟәшареи ари аконфликт ахы аланамырхәызҭгьы, изалыршахомызт 1995 шықәса рзы еибашьуаз аганқәа рыбжьара аҭынчра шьақәзыргылоз Деитонтәи аиқәышаҳаҭра анапы аҵаҩра.
Иааркьаҿны ари адокумент аҵакы абас еиԥш иҟоуп уҳәар алшоит:
- уаанӡатәи Иугославиа ахәҭақәа Босниеи Герцеговинеи ҩ-хәҭакны ишьақәгылар ауп – Босниеи Герцеговинеи Рфедерациеи Сербтәи Ареспубликеи (асербцәа ироуит 49% аҵакырадгьыл, ахорватцәеи абосниеццәеи 51%);
- ҿыц иаԥҵаз аҳәынҭқаррақәа рҵакырадгьылқәа рахь иалагалахоит НАТО арратә контингент;
- араионқәа рҳәаа иашақәа шьақәнаргылоит Арбитражтә комиссиа;
- амчра аҟынтәи иамххоит аконфликтқәа ирылахәыз аԥхьагылацәа, Жәларбжьаратәи атрибунал ала ацәгьоурақәа рзы ахара зыдҵаз;
- аҳәынҭқарра ахада ифункциақәа нарыгӡалоит Апрезидиум шьақәзыргыло хҩык ауаа – ажәларцыԥхьаӡа рҟынтә ахаҭарнакцәа аӡәаӡәа;
- Азакәанԥҵаратә мчы аанарԥшуеит ҩ-палатакны иҟоу Апарламенттә скупшьина: уи аилазаараҿы иҟалоит акы ахԥатәи ахәҭа Сербиатәи Ареспублика аҟнытә, ҩба ахԥатәи ахәҭа Афедерациа Босниеи Герцеговинеи рҟынтә;
- амчра асистема зегьы аус аулоит Иреиҳау ахаҭарнак ихылаԥшра ала.
Аибашьра ашьҭахьтәи Иугославиа
Аибашьра ашьҭахьтәи Иугославиа федеративтә ҳәынҭқарраны иаарԥшын, уи иаҵанакуан ареспубликақәа фбеи автономиақәа ҩбеи. Иугославиа ахыбгалара аламҭалазы, 90-тәи ашықәсқәа раан, уа инхоз ауааԥсыра рхыԥхьаӡара 10 миллионк рҟынӡа инаӡон, урҭ рахьтә: 62% – асербцәа, албанеццәа – 17%, черногориаа – 5%, аԥсылманцәа – 3%, авенгрцәа – 3% уҳәа егьырҭгьы. 90-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы Сербиеи Черногориеи, асербцәа еиҳа рхыԥхьаӡара ахьырацәаз, еидгылеит, иаԥырҵеит асоиузтә республика Иугославиа.
Иаанхаз ԥшь-республикак (Хорватиа, Словениа, Босниа, Герцеговина, Македониа) ахьыԥшымра аиура иашьҭан афедералтә центр аҟынтәи. Избанзар, Македониа асербцәа рхыԥхьаӡара даара имаҷын, ари афакт азгәаҭо, ари ареспублика аинвесторцәа уиаҟара рылахь иааиуамызт азы иалшеит даара ирмарианы ахьыԥшымра аиура, имҩаԥгаз ареферендум иабзоураны.
Босниатәи аибашьра алҵшәақәа
Босниатәи аибашьра иалҵшәахеит:
- ауааԥсыра аҩныҵҟатәи рҭыԥԥсахра, дара рҽеидыркылеит ретно- динхаҵаратә хырхырҭақәа рыла;
- ақәратә емиграциа анаҩстәи ашықәсқәа рзы: абосниеццәеи ахорватцәеи рыхынҳәра шьҭахьҟа, Босниеи Герцеговинеи рышҟа;
- Босниеи Герцеговинеи еиқәхеит босниатәии хорватиатәии арегионқәа;
- аҿар рыбжьара ахатәы идентификациа ӷәӷәахеит, ретникатә имшьҭра инамаданы;
- аконфессиақәа зегьы рдинхаҵаратә еиҭаҿиара;
- аконфликт зегьы аан иҭахеит 200-нызқьҩык инарзынаԥшуа ауаа;
- аихамҩақәа зегьы рбган, ирбган акыр ирацәаны аргыларақәа, ихырбгалан х-нызқь инарзынаԥшуа анхарҭатә ҭыԥқәа, ҩ-нызқь километра амҩақәа ықәган.
Деитонтәи аиқәышаҳаҭра Босниеи Герцеговинеи рконституциатә шьақәгылара ашьаҭа аҳаит. Ас еиԥш асистема акыр идузар, насгьы лҵшәа ӷәӷәак амамзар ауеит аха, уи агәреибагара ашьақәыргылара аамҭазы зда ԥсыхәа амам акәын ас еиԥш агәаҟрақәа зхызгаз ажәларқәа рыбжьара.
Акырӡа шықәса шыҵхьогьы ари аибашьра хлымӡаах еилгеижьҭеи, уи иааннажьыз ахәрақәа макьанагьы имӷьац. Иахьа уажәраанӡагьы босниатәи ашколқәа рҟны ари аибашьра атәы ахәыҷқәа ирзеиҭарҳәаӡом. Иаарту зҵаароуп ажәларқәа реиныршәара азҵаара.
Иугославиатәи аибашьра иазкны иҭыху афильмқәа
Убас еиԥш иҟалалоит, акраамҭа уашьҭоуп иалкаау темак иазку афильмқәа. Усҟан, ҿырԥштәыс иаагозар, иреиӷьу америкатәи афильмқәа жәаба ҳәа аԥшаара ҟауҵар, уи иаарласны иуԥшаар ауеит, аха иҷыдоу аспецифика змоу акы уанашьҭоу, ас еиԥш аԥшаара лҵшәадахар алшоит. Уаанӡатәи Иугославиа аҟны аграждантә еибашьра иазку афильмқәагьы зыԥшаара мариам рахь иаҵанакуеит, ари атема иазкны иҭыху афильмқәа шмаҷымгьы. Абар иреиӷьу ҳәа иалкааз Иугославиатә аибашьра иазку афильмқәа жәаба:
Спасти Хэррисона (Harrison's Flowers – правильней было бы перевести как «Цветы Хэррисона»), 2000 ш.
В тылу врага (Behind Enemy Lines), 2001 ш.
Демоны войны (Demony wojny wedlug Goi, также есть перевод названия как «Псы войны»), 1997ш.
Ничья земля (No Man's Land), 2001 ш.
Вуковар (Vukovar, jedna prica) 1994 ш.
Снайперы (Shot Through the Heart – также можно встретить название «Выстрел сквозь сердце»), 1998 ш.
Жизнь как чудо – (Život je čudo), 2004 ш.
Спаситель (Savior), 1998 ш.
Перед дождем (Before the Rain), 1994 ш.
Красивые деревни красиво горят (Lepa sela lepo gore), 1996 ш.
Азхьарԥшқәа
Аибашьрақәа |
27240 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B5%D0%B1%D1%81%2C%20%D0%98%D1%83%D1%9F%D1%8C%D0%B8%D0%BD | Дебс, Иуџьин | Иуџьин Виктор (Џьин) Дебс (; , Терре-Xот, Индиана, ЕАА — , Елмҳерст, Илиноис, ЕАА) – Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны аусуцәеи армаратә ҵысреи русзуҩы, Америка Асоциалисттә партиа (1900–1901 ш. рзы), иара убас (1905 ш. рзы) азанааҭеидгылатә еиҿкаара «Адунеи аиндустриалтә усзуҩцәа» аиҿкааҩцәа дыруаӡәкын. Асоциалисттә партиа аԥхьагыла, уи апартиа аҟынтәи алхрақәа раан хәынтә кандидатс иҟаз, 6% рҟынӡа америкатәи алхыҩцәа рыбжьқәа роура зылшоз.
Абиографиа
Иуџьин Дебс далгеит 8 класск, 14 шықәса анихыҵуаз аусура далагеит, раԥхьа аихамҩа аусзуҩыс, нас амцаҭаҵаҩы ицхырааҩыс, аҵыхәтәаны 1870 ш. рзы афақьдәыӷба амцаҭаҵаҩыс аусура далагоит. Иуаажәларратә усура акәзар, уи хациркит алитературатә клуб Оксидентел, иқалақь гәакьа Терре-Хот аҟны, уахь еснагь ааԥхьара ала иқәгылон Роберт Грин Ингерсолли Сиузен Ентонии.
Иуџьин Дебс иԥсҭазаара ахәҭак азаанаҭеидгылақәа раԥҵареи рырҭбаареи иазикит. Хыԥхьаӡара рацәала иаԥҵаз азанааҭеидгылақәа реидкылара дашьҭан. Аха игәҭакқәа зыҟамлеит. «Пульмановтәи ақәгыларақәа» рхыбгалара ашьҭахь – усҟантәи аамҭазы уи зегьы иреиҳаз амассатә қәгыларан, Дебс фымз иқәҵаны дҭаркуеит. Аӡбарҭаҿ уи дихьчон еицырдыруаз адукат Кларенс Дерроу.
Дерроу (иара убасгьы америкатәи асоциал-демократцәа рԥыза Виктор Бергери) иоуп Дебс асоциалисттә ҵара дадзыԥхьалазгьы. Абахҭаҿ Едвард Беллами, Роберт Блетчфорд, Карл Каутски, Карл Маркс, асоциалистцәа русумҭақәа дрыԥхьон, Дебс еиликаауа далагеит, азаанаҭеидгыла ахаҭа, аполитикатә дгылара змам, аусуцәа рықәԥара аҟны ацхыраара дук аҟаҵара шзалымшоз. Раԥхьа Асоциал-демократиатә, анаҩс Еиду Америкатәи Аштатқәа Рсоциалисттә партиа аиҿкааҩцәеи аԥҵаҩцәеи ируаӡәкыз Дебс атәыла акәакьқәа акыр дырҭааны асоциализм атемала алекциақәа дрыԥхьон.
1904, 1908, 1912, 1920 - тәи ашықәсқәа рзы Иуџьин Дебс Америка Асоциалисттә партиа аҟнытә кандидатс дықәдыргылоит, Еиду Америкатәи Аштатқәа апрезидент иалхрақәа рзы алхратә компаниа аан. 1904 шықәса рзы акандидат Дебс 20-нызқьҩык рҟынӡа алхыҩцәа рыбжьы ирҭеит. 1908 шықәса рзы Дебс 500-нызқь инарзынаԥшуа абжьқәа иоуит. Аха апартиа иреиӷьыз алҵшәақәа аанарԥшит 1912 шықәса рзы апрезидент иалхрақәа раан, усҟан Дебс 901.551 бжьы иоуит – ари ишьақәнаргылеит 6% алхыҩцәа рыбжьы, абра иҳәатәуп ари иреиӷьыз лҵшәаны ишыҟаз «ахԥатәи апартиа» акандидат изы, америкатәи алхрақәа рымҩаԥысрақәа зегь раан. 1920 шықәса рзы Дебс икандидатура даҽа зныкгьы иқәыргылан, уи аамҭазы иара ашпионаж азы азакәан аилагаразы ахара идҵаны дышҭакызгьы, 913.664 бжьы иоуит – ари Асоциалисттә партиа акандидат изы зегьы иреиҳаз хыԥхьаӡаран алхрақәа рҭоурых аҟны. Анаҩс, 1921 шықәса рзы Дебс аполитика маҷк дацәхьаҵны агитациатә ус, асоциализм аларҵәара иазырхаз дазхьаԥшуеит. Иԥсҭазаара далҵаанӡа иара Америка ныҟәаҩык иаҳасаб ала дакәшон, уи аан иашьа Теодор Дебс идгылара иазырхаз алекциақәа мҩаԥигон.
Иԥсҭазаара зегьы Дебс аԥара даргәаҟуан, ихазы, аиҿкаара азы, насгьы апартиатә газеҭи ажурнали рҭыжьразы, урҭ редакторцәас иаман иашьеи иареи. Абарҭқәа зегьы ракәын иара ирҳауаз зегьы зыхҭниҵоз. Азанааҭеидгыла ауалқәа раркразы Дебс иара ихьӡала акредитқәа анигозгьы ыҟан.
Дебс иҳәамҭақәа
«Иҟанаҵы иреиҵаӡоу акласс – сара урҭ срыҵаркуеит, иҟанаҵы ацәгьоуцәа – сара урҭ сыруаӡәкуп, аӡәы заҵәык иԥсы абахҭаҿы иҟанаҵы – саргьы схы сақәиҭым».
Мшаԥымза 21, 1918 шықәса рзы – агазеҭ «Нью-Йорк колл» аҟны Дебс «Урыстәылатәи ареволиуциа аԥсы» захьӡыз астатиа икьыԥхьит, уа аусуцәеи, анхаҩцәеи, абольшевикцәеи – Урыстәыла ареволиуциа азаазгаз – дырзышәаҳәоит. «Ареволиуциа алахьынҵа зеиԥшразаалакгьы, – иҩуан Дебс, – уи амца зыӷроу аԥсы ԥсра ақәым, уи адунеи зегьы лашарала, хақәиҭрала, бзиабарала иарҭәуеит».
Цәыббрамза 4, 1920 шықәса рзы. агазеҭ «Нью-дей» аҟны апрезиденттә алхратә компаниа аан Дебс иҩуан: «Еиҭакрак ҟаларц залшом, гәыԥҩык ауаа ҳтәыла рнапаҟны иҟанаҵы,уи амазара, аресурсқәа, аполитика хылаԥшра арҭонаҵы».
Иу. Дебс иԥсҭазаара ахроника
1855–1894 шш.
Абҵарамза 5, 1855 шықәса рзы ақалақь Терре-Хот (Индиана) диит Иуџьин Виктор Дебс.
1875 ш. – Дебс Адәыӷбақәа рымцеиқәҵаҩцәа Рыиашьара ашьаҭаркҩцәеи амаӡаныҟәгаҩцәеи дыруаӡәкхеит.
1875 ш. анҵәамҭазы – ақ. Терре-Хот аҟны иаԥҵаз алитературатә Оксидентал-клуб апрезидентс далхын.
1878 ш. – Ажурнал Адәыӷбақәа рымцеиқәҵаҩцәа Риашьара Амилаҭтә журнал аредактор ицхырааҩыс дҟаҵан.
1879 ш. – адемократцәа ралхратә сиа ала, раԥхьаӡа акәны ақ. Терре-Хот амуниципалитет амаӡаныҟәгаҩыс далхын.
1880 ш. – Адәыӷбақәа рымцеиқәҵаҩцәа Рыиашьара Амилаҭтә хеилак аҭакзыԥхықәу амаӡаныҟәгаҩыс дҟаҵан, иара убасгьы ари азанааҭеидгыла ажурнал аредакторс дҟалоит.
1884 ш. – ақ. Терре – Хот аҟнытә адемократцәа рхаҭарнак иаҳасабала, аштат Индиана азакәанԥҵаратә еизара алахәылас далхын.
1885 ш. – Протестк аҳасаб ала Ассамблеиа далҵуеит, избанзар иара игәаанагарала, уи аусзуҩцәа ринтерсқәа рымаҵ ауам.
1892 ш. – Адәыӷбақәа рымцеиқәҵаҩцәа Рыиашьара азанааҭеидгылақәа реизара ду аҟны Дебс азанааҭеидгыла аофициалтә орган – ажурнал аредакторс далырхуеит.
1893 ш., рашәарамза – Дебс Чикаго еиҿикаауеит аихамҩа аусзуҩцәа раԥхьатәи Америкатәи рхеилак.
1893 ш., нанҳәамза – Аихамҩа аусзуҩцәа Америкатәи ахеилак ақәгылара мҩаԥнагоит Аҩадатәи аихамҩа ду аҟны. Уи ақәгылара жәаа мшы ицон. Аихамҩа зтәыз аԥшәмацәа аусуцәа рыдҵақәа зегьы ирықәшаҳаҭхоит.
1894 ш., лаҵарамза – Дебс напхгара аиҭоит аихамҩа аусзуҩцәа рықәгылара ду, уи атәыла 23 еихамҩатә цәаҳәа аҵанакит (Пульмановская стачка). Усҟантәи Еиду Америкатәи Аштатқәа рхада Г. Кливленд идҵала афедералтә архәҭақәа ари ақәгылара рхәаҽит.
1894 ш., рашәарамза 23 – Дебси егьырҭ Америкатәи аихамҩа аусзуҩцәа рхеилак аԥхьагылацәеи ырбаандаҩын, анаҩс, 1895 шықәса, лаҵарамзазы, ахара рыдҵаны ақ. Вудстоктәи абахҭа иҭакын.
1895—1918 шш.
1895 ш. абҵарамза 22 – Дебси уи иҩызцәеи Пульмановтәи аихамҩаҟны ақәгыларақәа ицымҩаԥызгоз, ирықәырҵаз рыхганы рхы иақәиҭтәын.
1898 ш. – Дебс Америка Асоциал-демократиатә партиа аԥҵара активла далахәуп.
1900 ш. – Асоциалтә-демократиатә партиа Дебс Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидентс икандидатура ықәнаргылоит.
1901 ш. – Дебс иҩызцәеи иареи Америка Асоциалисттә партиа аԥырҵеит.
1904 ш. – Дебс раԥхьаӡа акәны Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидентс икандидатура ықәиргылоит Америка Асоциалисттә партиа аҟнытә.
1905 ш. – активла далахәуп Еиду Америкатәи Аштатқәа азанааҭеидгылатә еиҿкаара «Адунеи аиндустриалтә усзуҩцәа» (ИРМ) аиҿкаара.
1906 ш. – Ашахтиорцәа Мраҭашәаратәи рфедерациа аԥхьагылаҩцәа Моиереи Хеивуди, ирхарамкәа ауаҩшьра зықәҵаз, дрыдгыланы активла акьыԥхь аҟны анҵамҭақәа ҟаиҵон.
1907–1912 шш. рзы Дебс аус иуеит агазеҭ «Еппил ту ризон» аредактор ихаҭыԥуаҩыс, ақ. Джирарде, аштат Канзас.
1908, 1912 шш. – даҽа зныкгьы Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидентс аҟаларазы икандидатура ықәдыргылоит Америка Асоциалисттә партиа аҟнытә.
1913 ш. – америкатәи архәҭақәа Мексикаҟа алагалара иазынархаз акомпаниа даҿагыланы дықәԥоит.
1914 ш. – Дебс дақәыӡбоит аштат Колорадо, ақ. Лудлоу аҟны ашахтиорцәа рықәгылара бџьаршьҭыхрала ахәаҽра; аусуцәагьы уи иаҿагыларц ааԥхьара рзыҟаиҵоит.
1914–1916 шш. – Иу. Дебс атәыла аҩныҵҟа атурне мҩаԥигеит. Иара убас Европа аибашьрақәа дырҿагыланы ақәгыларақәа мҩаԥигон, ажәларқәа рыбжьара аҭынчра ашьақәгылара дашьҭан. Еиду Америкатәи Аштатқәа Актәи адунеизегьтәи аибашьра аҽазыҟаҵара ианалага, уи аҽазыҟаҵара даҿагылон.
1917 ш. – активла аибашьра иаҿагылоз акомпаниа мҩаԥигон, Еиду Америкатәи Аштатқәа ари аибашьра ралахәхара даҿагылон.
1917 ш. абҵарамза – Дебс Урыстәыла аиааира згаз ареволиуциа рыдиныҳәалоит. Ари аиааира ала ибон аибашьра ахыркәшара, Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны асоциалисттә ҵысра аӷәӷәахара.
1918 ш., мшаԥымза 21 – агазеҭ «Ниуи-Иорк колл» аҟны Иу. Дебс астатиа «Душа русской революции» икьыԥхьуеит.
1918 ш., рашәарамза 16 – Иуџьин Дебс еицырдыруа иқәгылара мҩаԥысит асоциалистцәа реизара ду аҟны, ақ.Кантоне, аштат Огаио аҟны.
Абарҭқәа рышьҭахь иаарласны Дебс дҭаркуеит, даҽа аамҭак анаҩс, иара иқәгыларақәа рзы, америкатәи акапиталисттә система ақәыӡбаразы, урыстәылатәи абольшевикцәа рықәгыларақәа рыдгыларазы, аштат Огаио, Кливлендтәи Афедералтә Ӡбарҭа, Иуџьин Дебс жәашықәса иқәҵаны дҭанакуеит.
1919—1926 шш.
Иуџьин Дебс Аҩны шкәакәа аанижьуеит иаарласны, абахҭа аҟынтә даноурыжь ашьҭахь, 1921 шықәса рзы.
1919–1920 шш. – Аштат Џьорджиа, ақ.Атланта афедералтә бахҭа аҟны даныҟазгьы акорреспонденциақәеи астатиақәеи рыла дықәгылон, урҭ пальмертәи аполициатә реидқәа ирықәыӡбон.
1920 ш., лаҵарамза – Иуџьин Дебс абахҭаҟны иҭаауеит Америка Асоциалисттә партиа аофициалтә хаҭарнакцәа, иагьиҳәоит рпартиа аҟнытә Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидентс икандидатура ақәыргылара дақәшаҳаҭхарц.
1920 ш., жьҭаарамза 2 – Дебс агазеҭ «Нью-дей» аҟны астатиа «Бомба на Уолл-стрите» икьыԥхьуеит, уи аҟны иара америкатәи акапиталисттә система, ауаҩи ауаҩи ахәура иахьҭеибацало, аибашьреи азини реиҟарамра системаны иахьыҟоу дақәыӡбоит.
1920 ш., ԥхынҷкәынмза – агазеҭ «Нью-дей» аҟны иикьыԥхьыз астатиа «До и после» аҟны Иу. Дебс ҩ-партиакны иҟоу абуржуазиатә система акласстә ҵакы атәы дазааҭгылоит: ареспубликатәи аполитикатәи партиақәа – ари акапиталисттә партиоуп, уи финансла еиқәнаршәоит, насгьы иахылаԥшуеит акапиталистцәа дара рхатәы ҭахрақәа рзы ҳәа.
1921 ш., ԥхынҷкәынмза 26 – америкатәи аҳәаанырцәтәи апрогрессивтә еилазаара апрезидент Гардинг иқәымчрақәа ирылҵшәахеит Дебс иҿҳәара аанӡа абахҭа аҟынтә иоушьҭра, аха уи америкатәи атәылауаҩра имхын. Дебси Гардинги реиқәшәара Аҩны шкәакәа аҟны имҩаԥысит.
1921 ш., ԥхынҷкәынмза 28 – Дебс иҩныҟа, иқалақь гәакьа Терре-Хотҟа дгьежьуеит, ара иара зықьҩыла ауаажәларреи аусуцәеи иԥылеит. Абахҭа ашьҭахь Дебс игәабзиара уашәшәырахеит.
1922 ш., хәажәкырамза – Дебси «Белл Синдикати» аиқәышаҳаҭра рыбжьарҵеит Атлантатәи абахҭа аҟнытәи аԥсҭазаара атәы еиҭазҳәоз жәаҩа статиа рыҩразы. Иара инапы зҵеиҩыз аиқәышаҳаҭра неигӡеит, аха «Белл Синдикат» аиқәышаҳаҭра аҵыхәтәанынӡа иазынамыгӡеит. Уи иакьыԥхьыз астатиақәа жәба роуп. Дебс иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь ауп егьырҭ астатиақәа анкьыԥхьхаз.
1922 ш., хәажәкыра 24 – акьыԥхь аҟны ицәырҵуеит Дебс истатиа америкатәи аусуцәа «аҵыхәтәантәи рдоллар» ахҭнырҵарц Асоветтә Урыстәыла адгылара аҭаразы, уа ҭыԥ змаз аарҩара иахҟьаны акыр араионқәа рҟны амлакра ҟалеит.
1922 ш., лаҵарамза 19 рзы – даҽа зныкгьы Америка иқәынхо рахь ааԥхьара ҟаиҵоит имлагоз Асоветтә Урыстәыла ауааԥсыра ацхыраара рырҭаразы.
1922 ш., жьҭаарамзазы – Дебс астатиа икьыԥхьуеит, уа иаҳәоит иара игәы шыбзиоу, насгьы аусуцәа рыкласс амҵ аура дшазыхиоу.
1923 ш. – Аусуцәа рзанааҭеидгылатәи рсоциалисттәи ҵысра алахәхара, атәыла аҟны аныҟәарақәа, алекциақәа рыла ақәгыларақәа, аусуцәа азанааҭеидгылақәа акны рыҟаҵара атәы зҳәоз иқәгыларақәа мҩаԥысуан.
1923 шықәса анҵәамҭеи 1924 шықәса алагамҭеи рзы Дебс, игәабзиара акыр ишыуашәшәырахазгьы, иара иуаажәларратә усура иациҵоит.
1924 ш., Ажьырныҳәамза 22 рзы, Дебс В. И. Ленин иԥсра ақәҿиҭуеит абас еиԥш иҟаз ажәақәа рыла: «Ленин ари даара зыхшыҩҵак ҳаракыз уаҩын… Уи изызҳауа абиԥара ргәалашәара аҟны даанхоит ҳәынҭқарратә усзуҩны, дфырхаҵан, аусуцәа рзинқәеи рхақәиҭреи ирзықәԥоз иакәны».
1926 ш., жьҭаарамза 20 рзы Дебс иԥсҭазаара далҵуеит, анышә дамардоит ақ. Терре-Хот.
Аинтерес зҵоу афактқәа
Виктор Иуџьин Дебс 1918 шықәса рзы Чикаго аибашьра иаҿагылоз ажәахә ала дықәгылоит. 1920 шықәса лаҵарамзазы Дебс абахҭаҟны даныҟаз иҭаауеит Америка Асоциалисттә партиа аофициалтә хаҭарнакцәа, иагьиҳәоит рпартиа аҟнытә Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидентс икандидатура ақәыргылара дақәшаҳаҭхарц. Уи еиԥш ажәадгала иара дақәшаҳаҭхеит. Еицырдыруа ашәҟәыҩҩы Курт Воннегут Иуџьин Дебс дишьҭрақәлаҩны ихы иԥхьаӡон (Дебс иԥсҭазаара далҵит Воннегут ԥшьышықәса анихыҵуаз).
Азхьарԥшқәа
https://www.britannica.com/biography/Eugene-V-Debs
https://www.peoples.ru/state/party/udzhin_debs/.
https://www.wikizero.com/ru/%D0%AE%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%BD_%D0%94%D0%B5%D0%B1%D1%81
https://w.histrf.ru/articles/article/show/diebs_iudzhin
https://citaty.info/man/yudzhin-debs
https://www.wikizero.com/ru/%D0%AE%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%BD_%D0%94%D0%B5%D0%B1%D1%81
http://ru.knowledgr.com/00033926/%D0%AE%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%BD%D0%92%D0%94%D0%B5%D0%B1%D1%81
http://anticapitalist.ru/archive/analiz/istoriya/yudzhin_debs_golosujte,_kak_vyi_bastuete._bastujte,_kak_vyi_golosuete!.html
https://www.sensusnovus.ru/idea/2013/08/11/16961.html
https://smekni.com/a/350184/debs-yudzhin-viktor/
https://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/020/971.htm
Еиду Америкатәи Аштатқәа рполитикцәа
Антикапитализм
1855 шықәсазы ииз
Абҵарамза 5 рзы ииз
1926 шықәсазы иԥсыз
Жьҭаарамза 20 рзы иԥсыз |
27241 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%80%D2%AD%D0%B0%D0%B0%20%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D1%81 | Нарҭаа репос | Нарҭаа репос – ари Нхыҵ Кавказ ажәларқәа рҟны аишьцәа-аԥелуанцәа Нарҭаа ирыхҭысызи рҭоурыхи атәы зҳәо аҳәамҭақәа шьаҭас ирымоуп. Уи аԥсуа-адыга жәларқәа, ауаԥсаа, аваинахцәа, абалкарцәа, аҟарачқәа уҳәа ирымоу ҳәамҭақәоуп. Иара убасгьы ашәанцәагьы хаз игоу ациклқәа ахьрымоу ыҟоуп.
Ажәа «аепос» ажәытә бырзен бызшәа аҟынтә иаауеит. Алитератураҿы ихадоу ажәабжьеиҭаҳәаратә жанрқәа хԥа ируакуп. Аепос автор дамам. Уи аԥҵара иалахәуп ажәлар зегьы. Убри аҟнытә афырхацәа ирызку алегендақәеи амифқәеи инарываргыланы, уи иагәылоуп ажәытәан ажәлар рыԥсҭазаашьа зеиԥшраз азы аматериал.
Нарҭаа репос ашьақәгылара
Амч дуи афырхаҵареи злаз, адауцәа ирабашьуаз, хьыӡрацара ицоз аишьцәа ирызку амифқәа змоу Кавказ ажәларқәа рацәоуп. Раԥхьаӡа иргыланы аԥсуа-адыга жәларқәа, ашәуаа, аубыхцәа, адыгаа, аҟабардақәа, ачерқьесцәа, иара убас ауаԥсаа. Аҵарауаа шьоукы ргәаанагарала, ашәуаа рнарҭтә епос еиҳа иҵаулоу ашьаҭақәа амоуп. Нарҭаа ирызку ажәабжьқәа уԥылоит иара убасгьы аҟарачқәеи абалкарцәеи рҟны. Уарлашәарла иҟоуп аваинах фольклор аҿгьы – ачечен жәлари аингуш жәлари рҟны. Арҭ ажәларқәа иаԥырҵаз ажәабжьқәа зегьы рсиужетқәа реиҳарак шеиԥшугьы, досу репос иара ахатә ҷыдарақәа амоуп. Уи зыхҟьаз ҳәа иазгәарҭо ажәабжьеиҭаҳәаҩцәа досу рыжәлар рзы рдунеиҳәаԥшышьеи разхаҵарақәеи ирыдҳәаланы иахьеиҭарҳәоз акәзаргьы ҟалоит.
Нарҭаа репос бызшәалеи етникатә хылҵшьҭарлеи еигәыцхәым ажәларқәа иахьырзеиԥшу – иџьашьатәу фактуп. Уи амаӡа аарԥшра акыршықәса раахыс афольклористцәа дуқәа аартра иашьҭоуп, аха иахьа уажәраанӡагьы урҭ иаку гәаанагарак ахь изымааицт. Шьоукы ргәаанагарала, аепос аԥырҵеит Кавказтәи абызшәатә ҭаацәара иатәу ажәларқәа, ауаԥсаа уи ахьрымоу акәзар – даҽазныкгьы ишьақәнарӷәӷәоит урҭ Кавказ ишашьагәыҭу, џьарантә иқәнагалаз аскифцәеи асарматцәеи ишырхылҵшьҭрам.
Даҽа шьоукы изларыԥхьаӡо ала, Аахыҵ-Кавказтәи аҭоурыхқәа еиқәдырхеит ажәытә ирантәи ашьагәыҭ, иара ажәа «нарҭ» ахаҭагьы ирантәи ахылҵшьҭра амоуп, индоевропатәи абызшәақәа рҟынтәи иаауеит, иагьаанагоит «афырхаҵа». Убри аан аҵарауаа аԥсуа-адыга жәларқәа репос ижәытәӡатәиу атрадициақәеи азхаҵарақәеи рышьҭамҭа шаныԥшуа, архаикатә цәаҩа шахоу азы еиқәшаҳаҭхоит, ауаԥс ҳәамҭақәа ракәзар, хықәкыла аус рыдулан, иҭәышәынтәалоу аҭоурых ашьақәыргылара хықәкыс иҟаҵаны.
Нарҭаа репос ҿион, иагьышьақәгылон Кавказ ашьхақәа рҿы зқьышықәсала. Аҭҵааҩцәа реиҳараҩык изларыԥхьаӡо ала, иара ҿио иалагеит ҳера ҟалаанӡа VIII–VII ашәышықәсақәа рзы. Егьырҭ аҵарауаа ирҳәоит Нарҭаа ражәабжьқәа рхыҵхырҭа ыҟоуп ҳәа ҳера ҟалаанӡа III азқьышықәсаҿы. Аха, ишыҟазаалак, гәаанагарак ҿыӷәӷәала иуҳәар алшоит: Нарҭаа репос иит Кавказ адинхаҵарақәа ақьырсианреи амсылманреи рцәырҵранӡа акыр шыбжьаз. Уи аршаҳаҭуеит Нарҭаа аишьцәа дуқәа ирызку ажәабжьқәа ирныԥшуа аполитеизм.
Нарҭаа ирызку аҭоурыхқәа циклны еидыркылон. Урҭ еидҳәалан ирзеиԥшу асиужет, ма ахронологиа ала. Аамҭа цацыԥхьаӡа Нарҭаа ирызкыз амифқәа зегьы реицҵарала ишьақәгылеит иаку аепос. Ари апроцесс хыркәшахеит ҳәа иԥхьаӡоуп абжьаратәи ашәышықәсазы – XII–XIII ашәышықәсақәа рзы. Ари аамҭазы Кавказ ицәырҵхьан ақьырсианреи аԥсылманреи, уи рныԥшуеит хронологиала иҵыхәтәантәиу Нарҭаа ражәабжьқәагьы. Ижәытәӡатәиу аҭоурыхқәа рҟны архаикатә дунеихәаԥшышьа ааԥшуазар, аҵыхәтәантәиқәа рҿы – иуԥылоит амонотеисттә динхаҵарақәа иртәу асимволқәеи атрибутқәеи. Уи адагьы, ажәабжьеиҭаҳәаҩцәа лассы-лассы рҭоурыхқәа ҳаамҭа иақәшәо иҟарҵон, ирзыӡырҩуа иаҳа аинтерес ддыркырц азы. Нарҭаа репос жәлар рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа ирбаҟаны иахьыҟоу анаҩсгьы, ианыԥшуеит иара аԥызҵаз ажәлар рсоциал-економикатәи ркультуратәи ҿиарақәа еиуеиԥшым апериодқәа: аматриархат аамҭақәа инадыркны афеодалтә-класстә еизыҟазаашьақәа рышьақәгыларанӡа. Убри азоуп Нарҭаа репос – жәлар рнапы иҵыҵыз автографуп ҳәа захырҳәаауа.
Нарҭаа репос еиуеиԥшым ажәларқәа рҳәамҭақәа рҟны
Нарҭаа репос ихадоу темас иамоуп апатриотизм, аԥсадгьыл ахьчараҿы агәымшәареи ахаҵареи раарԥшра. Уи аамҭазгьы, Нарҭаа ртәыла аҟны аибашьцәа реиҳа ҳаҭыр рықәуп анхацәагьы: ажьицәа, адгьылқәаарыхҩцәа, арахә рыхьчаҩцәа. Урҭ, афырхацәа реиԥшҵәҟьа рыӡбахә ашәақәа ирылоуп. Убасгьы, аепос аҟны – аҳәса пату рықәҵара, аиҳабацәа рыхӡыӡаара, ҿыц еиҵагыло абиԥара рааӡара уҳәа атемақәа аарԥшуп.
Иҷыдоу аҭыԥ аепос аҟны иаанакылоит – аҽы. Нарҭаа рзы уи ҩыза бзиоуп, иара аҽы зтәу иеиԥшҵәҟьа амч алоуп. Нарҭаа рҳәамҭақәа рҟны, аҽы ауаҩы игәрагара иалагоит иара ихаҵареи иашарала ихы шныҟәигои анааирԥшлак ашьҭахь.
Нарҭаа репос – изхылҿиааз ажәлар рҭоурых иацаԥхоуп, убасгьы иацаԥхоуп урҭ ркультура, дацла ажәытәрахь ицо.
а) аԥсуаа рҟны Нарҭаа репос
Нарҭаа репос ижәытәӡатәиу фольклортә баҟаны иахьыҟоу адагьы, аԥсуа жәлар зқьышықәсала ишьақәгылоз рыбзазашьа аҭҵаараҿы аҭоурыхдырцәа ирыхәо хәызмаӡам материалуп.
Аԥсуаа рҟны Нарҭаа репос аҭҵаара иалагеижьҭеи рацәакгьы ҵуам, анаукатә ҭҵаарақәа хацыркын XIX ашәышықәсазы. 1940 шықәсазы раԥхьаӡакәны икьыԥхьын Нарҭаа ирызку аԥсуаа рҳәамҭақәа ԥшьба. 1988 шықәсазы иҭыжьын ашәҟәы «Нарҭ Сасрыҟәеи 99-ҩык иашьцәеи». Нарҭаа репос аҭҵаараҿы иналукааша аҭыԥ ааникылоит академик Шьоҭа Салаҟаиа – раԥхьаӡатәи ипрофессионалтәу аԥсуа фольклорист-нарҭҭҵааҩы, аепосҭҵааҩы. Иара убасгьы зыхьӡ нагоу афольклорҭҵааҩы, хықәкыла Нарҭдырра знапы алаку, Кавказ афольклорҭҵаараҿы злагала рацәоу академик Зураб Џьапуа. Аԥсуа Нарҭтә епос ҭызҵааз еицырдыруа ҵарауаҩуп, зегь раԥхьаӡа иргыланы, иранҭҵааҩы Василии Абаев.
Аԥсуаа рҿы Нарҭаа репос аԥҵоуп прозалеи ажәеинраала аформалеи. Аха, прозала иаԥҵоу ажәабжьқәа акыр еиҳауп.
Еицырдыруа аԥсуа ҵарауаҩ Шьалуа Инал-иԥа иҩуан: «…Аепос хазы игоу афрагментқәа аԥхьарца ианҵаны ашәаны ирҳәоит. Аха иашәаны ҳаамҭанӡа иааӡаз аепос ахәҭақәа – абжьи амузыкеи ахьузеидымхуа, даараӡа имаҷуп (иҟоуп иҷыдоу Нарҭаа рмелодиа), зны-зынлагьы акәашара ацуп (иаҳҳәап «Нарҭаа лан лашәа» аҟны ишыҟоу еиԥш).
Аԥсуаа изларыԥхьаӡо ала, Нарҭаа – ҭаацәароуп, шәҩык аишьцәеи раҳәшьазаҵә Гәындеи, урҭ зегьы зхылҵыз ран Саҭанеи-Гәашьеи назлоу. Абри аҭаацәара ду жәларык ирсимволуп. Аԥсуа Нарҭтә епос афырхаҵа хада Нарҭ Сасрыҟәа иоуп. Сасрыҟәа иҭоурыхқәа аепос иагәыцәуп. Сасрыҟәа ихаҿсахьа идеалыртәуеит, уи иашьцәа еиқәирхоит аҵх еиқәара ианалахаз, ахьҭа иакны. Дхысны аеҵәа кыдиԥаан, иашьцәа алашара дирбеит, нас адауцәа амца рымҵиԥаан, иашьцәа ириҭеит. Афырхаҵарақәа ҟаиҵоит, ахымхәацәа дрыцхраауеит, аиашара шьақәирӷәӷәоит. Сасрыҟәа ихала агәылшьап шьны, иашьцәа адауԥҳәыс лымгәарҭа аҟынтә иҭыганы рыԥсқәа еиқәирхоит. Сасрыҟәа днашԥан ҳәа иашьцәа еиҳабацәа драҭәаршьаӡомызт, дрывадыргылаӡомызт. Уи адагьы имч-илшарала дахьреиӷьыз азы иҵашьыцуан, егьараан рыԥсқәа шеиқәирхахьазгьы. Аҵыхәтәан аишьцәа аџьныш ҭакәажә лҟны Сасрыҟәа иԥсырҭа ахьыҟаз еилкааны даԥырырхуеит.
ахаҿсахьа хадақәа дыруаӡәкуп Саҭанеи-Гәашьагьы – имажәуа, ҟәыӷара згым Нарҭаа зегьы ран. Дҟәышуп, дгызмалуп, анхамҩаҿгьы илзымдыруа ҳәа акгьы ыҟаӡам. Нарҭаа еснагь лабжьагажәа иаҳәоит, ирабжьылгогьы еснагь хра аманы иҟоуп. Уи лажәа иқәныҟәоз лԥацәа, лыбзоурала акырынтә аԥсра иахыԥахьан.
Шьалуа Инал-иԥа Саҭанеи-Гәашьа лхаҿсахьазы иҳәеит: «Саҭанеи — зегь рыла ихазыноу аԥҳәыс лхаҿсахьоуп, мрада дкаԥхоит, мзада дкаҷҷоит. Саҭанеи лоуп Нарҭаа рыжәла хацзыркыз, уи ахаҿгьы игылоу, ахәышҭаарамца еиқәырханы иаазго, аҩнаҭа ныҟәызго, иҟалаша здыруа, жәлар рырҵаҩысгьы иҟоу». Саҭанеи пату ду лықәырҵоит Нарҭаа зегьы, дара рыбжьара зегьы иреиҳаӡоу астатус змоугьы лара лоуп. Егьырҭ аҳәса рхаҿсахьақәа уи аҟара ирацәаны иуԥылом Нарҭаа рҳәамҭақәа рҟны. Аҭыԥҳацәа еиҳарак афырхацәа еимакырҭас ироуаз мзызхон. Нарҭаа рыдагьы аепос асиужетқәак рҟны ицәырҵуеит анҭыҵтәи афырхацәагьы. Аинтерес аҵоуп убас иааз афырхаҵа Нарџьхьоу изку аепизод, уидымҵаирсуеит Нарҭаа раҳәшьазаҵә Гәында-ԥшӡа. Абар аепос аҟны ишаарԥшу аишьцәа ашәҩык раҳәшьазаҵә лхаҿсахьа: «Лара Гәында илыхьӡын, ԥшралеи сахьалеи дыблахкыган азы Гәында-ԥшӡа ҳәа илышьҭан. Нарҭаа раҳәшьа рнапы дықәыргыланы дырбон, уамакала илыхӡыӡаауан. Ахан хьыҵәцараҿы дынхон Гәында-ԥшӡа. Лшьапы ахаан адгьыл иқәымкьысцызт. Лашьцәа шәарах баҩлашала ддырчон. Аҭыԥҳа лцәеижь ашәаӡа еиԥш ипашәын, иԥшқан. Лоуразоуроу длаша - лашон. Уаҩытәыҩсатә бызшәала еиҭаҳәашьа узаҭомызт Гәында лыԥшӡара».
Нарџьхьоу Нарҭаа дреиуам, аха иӷәӷәаралеи игәымшәаралеи урҭ дрыҵахом. Аиха хаԥыцқәа имоуп, зынџьырла дҭаԥахны дҿоуҳәаргьы, еиҩҵәҵәаны инықәиҵоит, иԥаҵақәа аџыр иалхуп. Хәажәарԥыс изҳәаны итәаз Гәында-ԥшӡа дымҵаирсуеит Нарџьхьоу. Зыԥҳа лынасыԥ иаӷрагылаз Нарџьхьоу дахьлырхәырц Саҭанеи - Гәашьа уи дхаҳәылтәуеит, Хәжәарԥыс иакәзар – дхәажәхоит.
Нарҭаа рпантеон аҟны иҟоуп анцәахәқәа, иаҳҳәап – адади амацәыси ранцәахәы Афы, абнақәеи ашәарахи рынцәахәы – Аергь –Ажәеиԥшьаа, убас егьырҭгьы. Ус шакәугьы, аполитеисттә еилкаара инақәыршәаны, дара нцәақәоуп ҳәа узҳәаӡом. Нарҭаа аҭыԥ ԥшьақәа ҳәа акгьы рымаӡам, анцәахәқәа рыхьӡала ашьтәашьрагьы ҟарҵаӡом. Уи аамҭазы, дара агәра ргоит еилкаашьа змам, амч – адоуҳа шыҟоу, рангьы Саҭанеи-Гәашьа уи шлымоу.
б) адыгаа репос
Адыгаа ражәабжьқәа реизгаҩыс иҟаз рахьтә иалкааны иӡбахә уҳәар ауеит Кази Атажукин, уи акыр шықәса инеиԥынкыланы хаз - хазы иҟаз аҭоурыхқәа рциклқәа реизакра илшеит. Адыгаа репос аизгараҟны уадаҩрас иҟаз аетникатә гәыԥқәа еиҭарҳәоз ажәабжьқәа дара-дара аиқәымшәарақәа ахьрымаз ауп. Адыгаа рнарҭ епос аҭҵааҩцәа излашьақәдырӷәӷәо ала, абазақәеи адыгааи рҭоурых аромантикатәи амифтәи шьаҭа аҭаны иаарԥшуп.
Адыгаа рнарҭдырра аҟны ихадоу хаҿуп - афырхаҵа Биданыҟәа ихаҿсахьа. Иара даара иҟәыӷоу, аҽынкылара злоу, аиҳабацәа пату рықәызҵо, зхала афырхаҵарақәа ҟазҵо иоуп. Диит иара Нарҭ Бадына иҩнаҭаҟны, аха Нарҭаа дрылармааӡеит, избанзар, дара иара даныхәыҷыз ишьра иашьҭан. Ус шакәызгьы, Биданыҟәа иоуп Нарҭаа еснагь аӷас ирымаз – чинтааи иныжи ириааиз. Иашьцәа Нарҭаа – анцәақәа ирабашьуаз реиԥш акәымкәа, иара анцәа ицәшәара рыхшыҩ азышьҭра дашьҭан. Биданыҟәа ибзоурала даара иџьбараз Нарҭаа рзакәан, иажәыз, зхы иамыхәоз Нарҭаа ацаҟьа аҟынтәи рыршәра иазкыз аԥыхын, уи алагьы иара иаб Бадын иԥсы еиқәырхан. Биданыҟәа адыгаа рнарҭдырраҿы архаикатә фырхаҵоуп.
в) аваинахцәа репос
Ачеченцәеи аигәышцәеи рҳәамҭақәа рыҭҵааҩцәа даарылукаауеит еицырдыруа аҵарауаҩ Ахмед Малсагов. Аваинахцәа репос Нарҭаа репос ауп ҳәа узазҳәом иааизакны. Жәаҳәарада, аваинах жәлар рҳәамҭақәа рҟны Нарҭаа уԥылоит, аха ара дара афырхацәа иашақәа ираӷацәоуп, иқәылаҩцәоуп, анцәа иҿагыло уаауп.
Аингәышцәеи ачеченцәеи репосқәа аиԥшымзаара рымоуп. Ачеченцәа рмифологиаҿы Нарҭаа – ортсхоицаа еснагь иҵоурам хаҿсахьақәоуп, аингәышцәа рнарҭдырра аҟны иԥелуанцәоуп, урҭ аваинахцәа ирхылаԥшуеит, аӷацәеи аԥсымыцқьақәеи рҟынтә ирыхьчоит.
г) аҟарачқәеи абалкарцәеи репос
Аҟарачқәеи абалкарцәеи рҟны ажәабжьҳәаҩцәа халкжер - чи ҳәа ирышьҭан. Урҭ Нарҭаа ирызкыз ажәабжьқәа ишырҳәо еиԥш, ҿык аҟынтә ҿык иҭалон. Аҟарачқәеи – абалкарқәеи иртәу Нарҭаа репосгьы иахьа уажәраанӡа аагара зыбзоуроу ажәлар роуп, урҭ ргәынкылара иабзоуроуп шәкыла аҭоурыхқәа.
Аҟарачқәа рнарҭ епос аҟны атиуркцәа рышьҭа даара ианыԥшуеит. Аҟарачқәеи абалкарцәеи рнарҭ епос аҟны зегь зымчу нцәахәуп – Теири, уи ажәҩангьы, амрагьы дрынцәахәуп атиурк хылҵшьҭра змоу ажәларқәа рҟны. Теири иԥа иоуп ажьира анцәахәы Дебет, мамзаргьы Нарҭаа раб ҳәа изышьҭаз. Дебет иоуп 19-ҩык аԥацәа змаз, урҭ Аликоваа рабшьҭраҿы раԥхьатәи Нарҭаа ракәхеит. Дебет иԥеиҳаб Алауган иоуп Нарҭаа рыжәла ахацыркҩыҵәҟьа. Уи быжьҩык иашьцәа, Нарҭаа рхылҵшьҭрақәа Схуртуковаа ирылҵыз Иориузмек иҭаирхеит, иаҳа еиҵыбӡа, Содзук иакәзар, дыхьчахеит.
Изусҭцәада Нарҭаа?
Нарҭаа – зоуреи зыҭбаареи дуу, амч ду злоу фырхацәоуп. Зныктәи аҳәаҟьарала хра дук еиҩырсоит, знык ианыԥалак атыша ду иахыԥоит, ахыци ахәымпали рыла икылкааны ихысуеит, аҳәа акраҿы ирацлабуа дыҟам. Ганкахьала – ргәы ҭбаауп, игәымшәақәоуп, ифырхацәоуп. Даҽа ганкахьала – ауаҩытәыҩсатә цәаҩақәа рыцәтәымым: ашьыцра, ахыбаара, агәыԥжәара. Иара уи аамҭазы, рыиашьара ӷәӷәала еидҳәаланы иакуп. Аишьцәа раамҭа аиҳарак хьыӡрацарала имҩаԥыргоит: адауцәа-ауаажьыфацәеи, аҭакәажә омагеи, атәымқәылаҩцәеи, амаҭ дуқәеи ирабашьуан. Иқәыланы амал еидыркылоит, уаҩ дыззымиааиуа абаашқәа ргоит, анхарҭа-хыҵакырҭа змам ауаа рыхьчоит… Аибашьраҿы хьӡи-ԥшеи раагарала иҭәуп рыԥсҭазаара зегьы. Убас иҟоу хьыӡрацарақәа рыла ишьақәгылоуп Нарҭаа репос ихадоу асиужетқәа.
Ажәа «нарҭ» хыҵхырҭас иамоу азы агәаанагарақәа рацәоуп. Аҵарауаа шьоукы ари ажәа ахурритцәа рҭыԥхьыӡ Нахриа иадҳәалоуп ҳәа ирыԥхьаӡоит. Егьырҭ изларыԥхьаӡо ала, ари ажәа аԥсуа хылҵшьҭра амоуп. Даҽа шьоукы ишьақәдырӷәӷәоит ажәа «нарҭ» амонголтә шьагәыҭ амоуп ҳәа – амонгол ажәа «нара» иаанагоит «амра», уи аҵыхәтәан иацлеит ауаԥс суффикс «т» – ахьыӡҟақәа рҿы арацәа хыԥхьаӡара арбага (ари аморфема ахархәарала иахьагьы ауаԥс бызшәаҿгьы ажәлақәа шьақәгылоит). Аха аҵарауаа реиҳараҩык ргәаанагарала, зегь реиҳа аҵабырг иазааигәоуп атермин аиран хылҵшьҭра амазаара.
Аинтерес зҵоу акоуп, Нарҭаа рҳәамҭақәа рҟны адунеии ауаҩи шыҟалаз ҳәа рыӡбахә ахьҳәам, егьырҭ ажәларқәа репосқәа ракәзар, рдунеихәаԥшышьа инақәыршәаны адунеи аҟны аԥсҭазаара шышьақәгылаз атәы ҳәоуп. Нарҭаа ракәзар, адунеи аҟазаара рыдыркылоит аханатә иаԥу акеиԥш, убриоуп рдунеихәаԥшышьа шьаҭас иамоугьы.
Алитература
АԤСУАА РФОЛЬКЛОР ҬЫРҚӘТӘЫЛАТӘИ АНҴАМҬАҚӘА. З. ЏЬ. ЏЬАПУА ИРЕДАКЦИАЛА. I аҭыжьымҭа. Н А Р Ҭ А А. Аҟәа, НААР-2014
Азхьарԥшқәа
https://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/literatura/NARTSKI_NARTOVSKI_EPOS.html
http://apsnyteka.org/file/abkhazsky_folklor_dzhapua_turetskie_zapisi_I_narty_2014.pdf
https://www.kavkaz-uzel.eu/articles/152217/
https://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/literatura/NARTSKI_NARTOVSKI_EPOS.html
http://biblio.darial-online.ru/text/narts/index_rus.shtml
https://abaza.org/abk/apsua-nartt-epos-ilegendartu-zhlar-raptsamta
http://apsnyteka.org/1841-dzhapua_z_nartsky_epos_abkhazov_1995.html
http://apsny.ru/religion/nart.php
http://cult-lib.ru/doc/dictionary/myths-of-the-world/articles/87/narty.htm
http://adyghe.ru/menu/%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B0%D1%8F-%D0%B8%D0%BD%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F/401-nartskij-epos
https://www.litres.ru/hasan-cechoev/nart-orsthoyskiy-epos-vaynahov/chitat-onlayn/
http://www.elibrary.az/docs/JURNAL/jrn2015_447.pdf
http://www.iriston.com/nogbon/print.php?newsid=1254
https://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/literatura/NARTSKI_NARTOVSKI_EPOS.html
Нарҭаа репос |
27242 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B7%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%82%D3%99%20%D2%B3%D3%99%D1%8B%D0%BD%D2%AD%D2%9B%D0%B0%D1%80%D1%80%D0%B0 | Апрезиденттә ҳәынҭқарра | Апрезиденттә ҳәынҭқарра (, ажәа президент иаанаго аԥхьа итәоу ауп) — ари ареспубликатә напхгараҭара аформақәа иреиуоуп. Уи убас еиԥш республикоуп, уа инхо ажәлар иалырхуа атәыла иреиҳаӡоу азакәанԥҵаратә орган мацара акәӡам, урҭ далырхуеит аҳәынҭқарра ахадагьы, уи аамҭаказы анагӡаратә мчрагьы хадас дамоуп.
Аиҳабыра ракәзар, апрезидент иҿаԥхьа аҭакԥхықәра рымоуп, урҭ аҭыԥқәа рызҭо, амаҵзура иахазыргыло, иамхтәу, иаҭатәу зыӡбо апрезидент иоуп. Атәыла ахада азин имоуп апарламент иаднакыло азакәанқәа авето рықәҵара. Иара убасгьы, атәыла ахада арбџьармчқәа ркомандаҟаҵаҩ иоуп. Апрезидент дызхагылоу атәыла жәларбжьаратәи арена аҟны ахаҭарнакс, ӡыргаҩыс дыҟоуп.
Апрезиденттә ҳәынҭқарра аилыркаара
Адемократиатә дунеи аҟны анапхгараҭара аформақәа еиуеиԥшым. ԥҟараны ишаԥҵоу еиԥш, аҳәынҭқарра напхгара азҭо иоуп аӡбамҭақәа рыдкыларагьы азин змоу. «Апрезиденттә ҳәынҭқарра» ахьӡ акәзар, уи зегьы аҳәоит. Уи азын Аконституциа аԥхьарагьы аҭахым. Ари аҳәынҭқарра хадара азиуеит апрезидент. Иара иоуп амаҵзуратә хаҿыс иҟоу, азинқәа зегьы змоу. Иара иоуп издызкыло зегь реиҳа ҵакы змоу аӡбамҭақәа. Жәаҳәарада, арҭқәа зегьы азакәанԥҵаратә актқәа ирнуп. Ус шакәугьы, иарбан ҳәынҭқарразаалакгьы аиҿартәышьа Аконституциа ауп ишьақәзыргыло. Ари азакәан аҟны иарбоуп аҳәынҭқарра аусушьа амеханизмқәа зегьы. Иара убасгьы, уа иазгәаҭоуп аӡбамҭақәа рыдкылашьа аиҿкаара, амаҵзуратә хаҿқәа, урҭ рнапаҵаҟа иҟоу уҳәа. Президенттә ҳәынҭқарраны иԥхьаӡоуп аҳәынҭқарра, уи ахадас иҟоу азинқәа зегьы имоуп. Ахада иоуп анагӡаратә мчра аусурагьы ҳәаақәызҵо. Иҟалалоит ус еиԥш аҭагылазаашьақәа, аамҭақәак рзы иара аминистрцәа реилазаарагьы напхгара анаиҭо.
Апрезиденттә ҳәынҭқарра аҷыдарақәа
Ас еиԥш аҳәынҭқарра аиҿкаашьа аформа аҷыдарақәа иреиуоуп уи аӡәы дахьахагылоу. Ара амчра зегьы апрезидент иҟны еизакуп. Иара анагӡаратә мчра напхгара аиҭоит, аминистрцәа аиҭоит, урҭ рҟынтәи аҳасабрбақәа идикылоит. Абра идыртәу, апрезиденттә ҳәынҭқарра – ари теориатә еилкаароуп. Апрактика аҟны аусура амеханизмқәа зегьы аҭыԥантәи акониунктуреи атрадициақәеи ирхьырԥшны ишьақәдыргылоит. Иаагап ҿырԥштәыс аҳәынҭқарра ахада иалхрақәа. Мексика акәзар, Ахада иалхрақәа ишиашоу жәлары зегьы рыбжьаҭарала имҩаԥысуеит. Еиду Америкатәи Аштатқәа (США) рҟны ишиашоу акәымкәа, ажәлар ргәаҳәара нарыгӡоит. Уи иаанаго, ауаа дара ргәазыҳәара азгәаҭара «алхыҩцәа» ҳәа ззырҳәо ҷыдалатәи ауаа инарыгӡоит. Урҭ роуп апрезидентс иҟалогьы далызхуа. Даҽазныкгьы иазгәаҳҭап апрезиденттә ҳәынҭқарра аҟны алхрақәа рымҩаԥгашьа амеханизмқәа шеиуеиԥшым.
Апрезиденттә ҳәынҭқарра аҷыдара хадақәа алаҳкаауазар, ара имҳәакәаны узаҩсуам апарламентнҭыҵтәи аҳәынҭқарра аԥҵашьа аформагьы. Фактны иазгәаҭатәуп атәыла Ахада шиакәу аминистрцәа азҭо. Дара иара иҿаԥхьа аҭакԥхықәра ду рыдуп. Иара убасгьы, апрезиденттә ҳәынҭқарра иаҷыда ҟазшьақәаны иҟоуп амчрақәа реихшара. Уи иаанагоит аҳәынҭқарра Ахада азин шимам апарламент аҿҳәара нҵәаанӡа аимырпра, аха апарламент иара аганахь ала аминистрцәа реилазаара ахь нырра амам.
Апрезиденттә ҳәынҭқарра аҷыдара хада
Аҳәынҭқарра азакәанқәа урыламлакәан ус насҭха уахәаԥшуазар, уи анапхгараҭара аформа аилкаара даара иуадаҩхоит. Апрезиденттә ҳәынҭқарра иамоу аҷыдара, убоит амассатә информациатә хархәагақәа иҟарҵо адырраҭарақәа рҟынгьы. Уи аҷыдара апрезидент далнакаауеит егьырҭ атәылақәа реиҳабыра рҟынтәи.
Аус злоу уи ауп, апрезидент ас еиԥш иҟоу аҳәынҭқарра аҟны алшара дуқәа ахьимоу ауп. Зегьыҵәҟьа ракәымзаргьы, лшарақәак рзынхоит апарламенти аиҳабыра реилазаареи. Аха урҭ еиҳарак аилацәажәаратә функциақәа роуп инарыгӡо. Иҟаҵатәу шыҟаҵатәу шьақәзырӷәӷәо апрезидент иоуп. Иара тәылақәак рҟны аҳәынҭқарра реиҳабыра напхгара риҭоит. Ас еиԥш аҭагылазаашьа ыҟоуп Беларусиа, Узбекисҭан, Ҟазахсҭан.
Ареспубликақәа рҟны ахада инапхгарала аколлегиалтә органқәа аус руеит. Уа аӡбамҭақәа ирылацәажәоит, аус рыдырулоит. Аха арҭ аӡбамҭақәа рыдкыларазы атәыла Ахада иажәа ауп ихадоу. Иара адокументқәа инапы рыҵаиҩуеит, иарбан органзаалакгьы зынагӡара хадараны иҟоу. Иара иоуп издызкыло амчратә еилазаарақәа рнапхгаҩцәа рҟынтә аҳасабрбақәа. Атәылақәа Уругваи, мамзаргьы Коста-Рика реиԥш иҟоу рҟны, аминистрцәа русуразы аҳасабырбақәа апарламент алахәылацәа роуп изызнарго. Дара роуп урҭ рамхразгьы азинмчы змоу. Аха, ас еиԥш ахҭысқәа ари аҩыза анапхгараҭара аформазы иҟазшьарбагам.
Адемократиа апринципқәа рықәныҟәара
Ус еиԥш иунарбар ауеит, апрезиденттә республика ахьышьақәгылоу аҳәынҭқаррақәа тоталитартәуп ҳәа. Избанзар, уа амчрақәа рацәаны аӡәы инапаҟны иҟоуп азы. Ахаҭарнакратә орган аганахь ала ахылаԥшра, уи аусура акы иаҿырԥшуп. Аха ас еиԥш иҟоу аҳәынҭқаррақәа рконституциа аҟны иагәылоуп даҽа механизмк, адемократиатә принципқәа азгәазҭо.
Аус злоу алхрақәа роуп. Ишаԥу еиԥш, аҳәынҭқарра ахада иалхразы рыбжьы арҭоит атәылауаа зегьы. Даҽакала иуҳәозар, ауаа ирымоуп алшара, рыԥсҭазаара шықәсқәак ирылагӡаны изхьыԥшхо иалхра апроцесс анырра аҭаразы. Ҿырԥштәыс иаагозар, атәылақәа Мексикеи Мысреи (Египет) ртәылауаа алхырҭатә ҭыԥ аҟны рыбжьы ирҭоит зыгәра рго акандидат. Акандидатцәа ркадидатурақәа ықәзыргыло апартиақәа роуп, даҽакала иуҳәозар, хшыҩҵакык еиднакыло атәылауаа реилазаара.
Зынӡа даҽа механизмк азгәаҭоуп Еиду Америкатәи Аштатқәа Рконституциа аҟны. Ари атәылаҟны атәылауаа апрезидентрахь акандидат изы акәӡам рыбжьы зарҭо, ара рыбжьы зырҭо ауаҩы дара рыхьӡала аплебисцит далахәхоит. Ас еиԥш алхратә принципқәа инахыкәшаны имҩаԥырго ҳәа иашьҭоуп.
Изеиԥшроузеи анапхгараҭатә форма Урыстәыла?
Ахыҵхырҭақәа рҟны ари атемазы аимак — аиҿакқәа цоит. Аӡәырҩы убас еиԥш агәаанагара рҳәоит – Урыстәыла — ари президенттә ҳәынҭқарроуп ҳәа. Даҽа џьоукы ишьақәдырӷәӷәоит атәылаҟны еилаԥсоу анапхгараҭаратә форма аҭыԥ амоуп ҳәа. Аха ара Аконституциа иазхьаԥштәуп. Азакәан хада, аҳәынҭқарра Ахада изинмчи истатуси, Афедералтә еизареи Урыстәылатәи Афедерациа аиҳабыреи ирызкыз аҟәшақәа анализ азызуз аҭҵааҩцәа лкаак иазааиуеит. Ари алкаа иаҳәо акоуп, Урыстәыла ари президенттә республикоуп. Уи Ахада даара иҭбаау азинмчы имоуп. Ас еиԥш алкаа ҟазҵо аҭҵааҩцәа раппонентцәа ишазгәарҭо ала, арҭ азинмчқәа Урыстәылатәи Афедерациа Ахеилак ҷыдалатәи аӡбамҭақәа рыла ишьақәнарӷәӷәар ауп.
Дара ззаиуа апрезидентбжатә ҳәынҭқарра ауп. Убри аан иҳәатәуп арҭ аспециалистцәа ас еиԥш атәылаҟны апарламент даара иԥсыҽуп ҳәа шырыԥхьаӡо.
Апрезиденттә ҳәынҭқарра аҟны анапхгара
Ҳарзааҭгылап анагӡаратә мчрақәа русура апринципқәа. Уи, ишаԥу еиԥш, ауаажәларра рыԥсҭазаара ианыԥшуеит. Адемократиа апринцип убас еиԥш амчратә еилазаара азԥхьагәанаҭоит, уи амахәҭақәа дара-дара хылаԥшра анырзыҟарҵо. Ари аганахь ала апрезидентә ҳәынҭқарра идеалтәым.
Аус злоу, анагӡаратә мчра еснагь аҳәынҭқарра Ахада хылаԥшра ахьеиҭо ауп. Иара имоуп азин министрс рыҟаҵара изыманшәалоу ауаа. Урҭ рамхрагьы илшоит ауаажәларра ргәаанагара иахьмырԥшыкәан.
Абра иҳәатәуп, тәылақәак рҟны апрезидентә напхгараҭара аформа аҟны зыӡбахә ҳамоу ашьақәгылашьа аиҭакрақәа шалагалоу. Уа апарламент азин амоуп анагӡаратә мчра анырра аҭаразы. Ҿырԥштәыс иагозар – аиҳабыра рлахәылацәа русура хылаԥшра аҭара. Урҭ раҭаразы апарламент иазҵаатәызар, уи ус иагьыҟаҵатәуп азы, ара иузҳәом злеишәа ӷәӷәоу апрезиденттә ҳәынҭқарра аӡбахә.
Апрезиденттә ҳәынҭқарра шьахә
Тәылақәак рҟны убас еиԥш анапхгараҭаратә форма аҭыԥ амоуп, аҳәынҭқарра Ахада амчратә зин амазаара ала зегьы данақәиҭу. Усҟан ауп апрезиденттә ҳәынҭқарра шьахә ҳәагьы аназырҳәо. Ара амчра аҽеиҩнашом. Аӡәы заҵәык иоуп амчра ахәҭақәа зегьы напхгара рызҭо, урҭ ыҟазар. Адемократиатә уаажәларра аҟны аус зуа асистема уи иаҟазшьаҷыдам. Апрезидент ишакәызаалак ныррак узиҭом. Ас еиԥш анапхгараҭара аформа мрагыларатәи атәылақәа роуп изҷыдаҟазшьоу. Ҿырԥштәыс лассы-лассы иааргоит Туркментәыла, мамзаргьы Латинтәи Америка атәылақәа.
Апрезиденттә республика аилкаара зынӡак иуадаҩӡам.
Ас еиԥш аилазаара аҟны аҳәынҭқарра Ахада акыр азинқәа рзы аҭакԥхықәрақәа идуп. Аха, усҟан адемократиа апринципқәа ирықәныҟәома, ирықәымныҟәома аилыргара аҭахуп, ишьақәгылоу иалкаау ҭагылазаашьак иахьырԥшны.
Аҳәынҭқарра аргылара – ари даара иацклаԥшны изызнеитәу усуп. Атрадициақәа рызхьаԥшра ари аус аҟны аҵак ду амоуп.
Апрезиденттә ҳәынҭқарра ихадароу, даҽакы излаламҩашьо аҟазшьаҷыдарақәа
Апрезиденттә ҳәынҭқара ихадоу, даҽакы излаламҩашьо ҟазшьаҷыданы иамоуп (апарламенттә республика иаҿырԥшны уахәаԥшуазар) анагӡаратә мчра, уи ашьақәгылара, аҭагылазаашьа, аусура, аҭакԥхықәра азакәанԥҵаратә мчра иаҟәыганы иахьыҟоу. Арҭ аҳәынҭқарратә мчрақәа реизыҟазаашьақәа рсистема акәзар, шьаҭас иамоу наҟ-ааҟтәи аибакапанреи анагӡареи роуп. Абарҭқәа рҟынтәи ицәырҵуеит егьырҭ апрезиденттә ҳәынҭқарра акрызҵазкуа аҷыдаҟазшьақәагьы: апрезидентгьы, апарламентгьы алызхуа ажәлар роуп; апрезидент азин имам иара ианиҭахха аамҭазы апарламент иара аҿҳәара нҵәаанӡа аимырпра (аконституциатә ԥҟарақәа ирықәымшәозар), апарламентгьы аҳәынҭқарра ахада имаҵзура дырзамхуам (аимпичмент рыларымҳәар), насгьы аиҳабыра рахь агәрамгара аарԥшны ԥхьатәара ирзышьҭуам; атәыла анапхгараҭараҟны ироль дууп аҳәынҭқарра Ахада, уи лассы-лассы аҳәынҭқарреи анагӡаратә мчреи хадас дрымоуп; апрезидент ихаҭа иоуп аиҳабыра азҭо, насгьы ԥхьатәара изышьҭуа; аминистрцәа аиҭоит, иамихуеит; апрезиденти иара иеиҳабыреи апарламент аҿаԥхьа рполитикеи русуреи рзы ҭакԥхықәра рыдым (аиҳабыра ас еиԥш аҭакԥхықәра ахьрыду аҳәынҭқарра Ахада иҿаԥхьа ауп), апарламент акәзар, аминистрцәа азамхуам, дара азакәан еиларымгазар; апрезидент азин имоуп апарламент иаднакыло азакәанқәа аамҭала рыдкыларазы ахырԥара, аха апарламент иалшоит, иара аилазаараҿы иҟоу рыбжьқәа реиҳарала ас еиԥш аӡбамҭа аԥыхра; Иҟоуп ҭагылазаашьақәак, аҳәынҭқарра Ахада иреиҳау анагӡаратә мчра амаҵзурауааи аӡбаҩцәеи раҭара аан апарламент, мамзаргьы апалата алахәылацәа рақәшаҳаҭра аниҭаху; аҳәынҭқарра Ахада инапы зҵеиҩуа жәларбжьаратәи адокументқәа аратификациа азнаур ауп апарламент; аӡбаратә мчра хылаԥшра анаҭоит аконституциеи азакәантә актқәеи рынагӡара, насгьы ишьақәгылоу азинмчы ақәныҟәара.
Апрезиденттә ҳәынҭқаррақәа еицырзеиԥшу ҳәаақәак ирҭаку аиԥшзаара шрымоугьы, иахьеиԥшымгьы ыҟоуп. Ҿырԥштәыс иаагозар (Еиду Америкатәи Аштатқәа, Бразилиа), апрезидент ихаҭа аминистрцәа реилазаарагьы дахагылоуп, егьырҭ атәылақәа рҟны – аҳәынҭқарра Ахада инаиваргыланы иҟоуп — аиҳабыра, Аминистрцәа рхеилак, урҭ напхгара риҭоит аԥыза — министр (Урыстәыла, Мысра уб. егь.).
Еиду Америкатәи Аштатқәа, Нигериа уҳәа тәылақәак рҟны апрезидент аминистрцәа анеиҭо асенат ақәшаҳаҭра аҭахны иҟоуп, Бразилиа акәзар, ус еиԥш аҭахны иҟам. Акыр апрезиденттә ҳәынҭқаррақәа рҟны, азин ыҟоуп даҽа напхгараҭаратә формақәакгьы, иаҳҳәозар, аиҳабыреи аминистрцәеи апарламент ианахьыԥшу. Ас еиԥш иҟоу республикақәак рҟны дыҟоуп, иара убасгьы, аҳәынҭқарра Ахада ихаҭыԥуаҩы (Еиду Америкатәи Аштатқәа, Мысра...).
Иара убасгьы, иумбарц залшом ҳәаак иҭакыу президенттә формак змоу аҳәынҭқаррақәа рҟынгьы Ахада имчра иаҵанакуа аиԥшымзаара ӷәӷәақәа анамоу. Усҟан аҳәынҭқарра Ахада инапаҵаҟа иҟалоит иҷыдоу азин амазаара, даҽакала иуҳәозар, амчра зегьы уи амчра ду змоу апрезидент ҳәынҭқарра ҳәа азырҳәоит.
Лассы-лассы ас еиԥш аҭыԥ рымоуп хаз игоу, аҿиараҿы акыр еиҵаханы иҟоу латинтәи америкатәи, африкатәи, азиатәи атәылақәа рҟны, насгьы еиҳарак апрезидент имчра арратә хҳәарақәа ирыбзоураны иахьышьақәырӷәӷәаз, убасгьы аҳәынҭқарратә мчра адемократиатә традициақәа ирықәшәо иахьеиҿкаамыз атәылақәа рҟни, иахьа ҿыц адемократиа амҩа иқәлази (Урыстәыла, Узбекистан уб.егь.).
Апрезиденттә ҳәынҭқарра бзиарас иамоу
Апрезиденттә ҳәынҭқарра аҳәынҭқарратә напхгараҭара аформак еиԥш иамоу ахаҭабзиарақәа азгәаҭамзарц залшом.
Зегьраԥхьа иргыланы, ари аҳәынҭқарра амчра аихшаразы иҭышәынтәалоу аҭагылазаашьақәа аԥнаҵоит.
Иҩбахаз, ажәлар зегьы еицалырхуа атәыла Ахада атәыла акзаара дахаҭароуп, амилаҭ ракзаара дасимволны дықәгылоит…
Ахԥатәи, ари аформа иалнаршоит, атәыла аҿиара аан акризистәи аиасратәи етапқәа раан даара ихадоу, иреиҳаӡоу анапхгараҭаратә мчра анапык аҟны аагара, иаарласны, акрызҵазкуа амилаҭбжьаратә проблемақәеи рыӡбара, амчрақәа реизакра.
Иԥшьбатәихаз, апрезиденттә напхгараҭаратә форма даара иарԥсыҽуеит лассы-лассы зҽызыԥсахуа апартиатәи афракциатәи еизыҟазаашьақәа, апарламент аусураҟны иуԥыло ацәырҵрақәа.
Убриаан иазгәоумҭарц залшом, апрезиденттә республика аҳәаақәа ирҭагӡаны ишазҳауа азакәанԥҵаратәи анагӡаратәи мчрақәа реиҿагылара, еиҳаракгьы ас еиԥш аҭыԥ аиуеит апрактика аҟны иалху Ахада партиак ахаҭарнакс даныҟоу, апарламент адепутатцәа реиҳараҩык даҽа партиак, мамзаргьы блокк ианахаҭарнакцәоу. Аҵыхәтәаны иаагоу аҭагылазаашьа изныкымкәа аҭыԥ аман Еиду Америкатәи Аштатқәеи Урыстәылеи рҟны.
Азхьарԥшқәа
https://works.doklad.ru/view/01WAo_rXcLQ.html
https://businessman.ru/new-prezidentskaya-respublika.html
https://studme.org/254714/pravo/prezidentskaya_respublika
https://studwood.ru/845199/pravo/prezidentskaya_respublika
https://lawbook.online/gosudarstva-prava-teoriya/respublika-ponyatie-priznaki-vidyi-36453.html
https://moluch.ru/archive/239/55348/
https://revolution.allbest.ru/law/00513341_0.html
https://ktonanovenkogo.ru/voprosy-i-otvety/respublika-chto-ehto-takoe-opredelenie-vidy-prezidentskaya-parlamentskaya-smeshannaya.html
https://mylektsii.su/11-81306.html
https://studme.org/254714/pravo/prezidentskaya_respublika
https://www.altairegion22.ru/gov/administration/stuct/justice_of_the_peace/besplatnaya-yuridicheskaya-pomosch/Pravovoe-prosveshchenie/Forma-pravleniia-gosudarstva.php
https://lawbook.online/gosudarstva-prava-teoriya/respublika-ponyatie-priznaki-vidyi-36453.html
Атәыла аформақәа
Аполитикате системақәа
Апрезидентцәа |
27243 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%BD%2C%20%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86 | Фанон, Франц | Франц Фанон (, Фор-де-Франс, Мартиника — , ЕАА) – францыз бызшәала ицәажәоз вест-индиатәи револиуционеруп, социалтә философуп, психоаналитикуп. Ахԥатәи адунеи атәылақәа аколониа рхыхразы ареволиуциатә қәԥара аиҿкаара ҿыцқәа ридеиатә гәышьҭыхцәеи атеоретикцәеи дыруаӡәкуп.
Анысмҩа
Франц Фанон – францыз бызшәала ицәажәоз вест-индиатәи револиуционеруп, социалтә философуп, психоаналитикуп. Ахԥатәи адунеи атәылақәа аколониа рхыхразы ареволиуциатә қәԥара аиҿкаара ҿыцқәа ридеиатә гәышьҭыхцәеи атеоретикцәеи дыруаӡәкуп.
Франц Фанон диит Франциа иаҵанакуаз адгьылбжьаха Мартиника Карибтәи амшын аҟны. Иара дырхылҵшьҭроуп милаҭла еилаԥсоу аҭаацәара: иаб – африкатәи атәцәа дырхылҵшьҭроуп, иан – ганкахьала Страсбургтәуп, Ельзас иаҵанакуа. Мартиника адгьылбжьахаҿы зегьы иреиӷьыз аҵаратә усҳәарҭаҿы аҵара иҵон, Lycée Schoelcher, уаҟа рҵаҩыс диман еицырдыруаз апоет Еме Сезер.
Аҩбатәи адунеитә еибашьра
Аколониалтә ҿагыларазы Фанон игәаанагара шьақәырӷәӷәахеит Аҩбатәи адунеитә еибашьра ашықәсқәа раан. Анемеццәа Франциа ианақәла, 1940 шықәсазы Мартиника анхарҭақәа рҿы иҩназ авишисттә архәҭақәа амшынтә блокада иҭакхеит; ари аҩыза аҭагылазаашьаҟны лассы-лассы афранцыз солдаҭцәа рганахьала арасистә принципқәа рхы иархәаны ақәымчрақәа ҟарҵо иалагеит. Жәаа шықәса зхыҵуаз Фанон, аколониалтә расизм иреицәаз аформақәа зыблала избаз, адгьылбжьаха аҟынтәи дыбналеит британиатәи Доминикаҟа, уаҟа дрылалеит зхы иақәиҭу Франциа архәҭақәа. Убра иоуз аԥышәала анаҩс далалеит франциатәи ар реилазаара, дагьалахәын Франциа ахақәиҭтәра, хаҭала Ельзас имҩаԥысуаз аиҿахысрақәа. 1944 шықәсазы иоуз ахәра ӷәӷәа анаҩс ианашьан амедал Арратә џьар (Croix de Guerre). Аха Реин ианыр ашьҭахь Фанон дызлаз аполк «рыцқьан» арасатә еилыхрала: зцәа еиқәаҵәаз асолдаҭцәа зегьы, Францгьы убрахь дналаҵаны, шьҭахьҟа Тулонҟа идәықәҵан.
Франциа
1945 шықәсазы Фанон дхынҳәуеит Мартиникаҟа, аха абакалавриат аныхиркәша наунагӡа уантәи дцеит. Адгьылбжьахаҿы даныҟаз, Мартиника ахьӡала, Франциа Акоммунисттә партиа акандидат иаҳасабала Амилаҭтә еизара актәи ааԥхьарахь иқәгылаз имҩақәҵаҩы, иҩыза Еме Сезер иалхратә кампаниа активла ихы алаирхәт. Франциа даннеи, Фанон Лионтәи ауниверситет далгеит, уаҟа иара амедицинеи аԥсихологиеи иҵон, иара убас дырҭаауан афилософиеи, алитературеи, адраматургиеи ртеориақәа рзы алекциақәа. Аԥсихиатр идиплом иманы 1951 шықәсазы, Фанон Франсуа де Тосквилль инапхгарала азыҟаҵарақәа мҩаԥигон, изанааҭ ала аусурагьы далагеит.
1952 шықәсазы Фанон иҭижьит раԥхьатәи ишәҟәы «Черная кожа, белые маски». Уаҟа анализ рызун зцәа еиқәаҵәоу рколониалтә хьыԥшра иҽеим аԥсихологиатә хҟьаԥҟьақәа. Ари ашәҟәы, аханатә анапҩыра доктортә диссертациан, Фанон уи аҟны, Лионтәи ауниверситет аҟны аԥсихиатриеи амедицинеи анҭиҵаауаз иԥылоз арасизм аҭак ҟаиҵон. Адиссертациа мап анацәырк, Фанон иӡбеит уи шәҟәны икьыԥхьырц. Афилософиа адоктор иҩаӡара аиуразы диссертациак азирхиеит, даҽа темак ала. Афилософ Френсис Дженсон Фанон инапҩыра даԥхьан, ахьӡ ҿыц аиҭарц иабжьеигеит, иара иоуп аепилоггьы зҩыз. Дженсон Париж ашәҟәҭыжьырҭа редактор еиҳабыс дыҟан.
Алжир
1953 шықәсазы Фанон Франциа аанижьуеит, дцоит Алжирҟа, Аҩбатәи адунеитә еибашьраан иполк нхарҭас иахьрымаз. 1953 инаркны 1956 шықәсанӡа напхгара азиуан Алжир иҟаз Блида-Жуанвиль агоспиталь аԥсихиатриатә ҟәша. Уаҟа аус адиулеит аколониалтә ԥсихопатологиа арадикалтә теориа, иара убас ацхыраара риҭон Алжир амилаҭтә хақәиҭра афронт алахәылацәа. Фанон аколониализм азхәыцраҿ мацара дзаангыломызт, уи иҭахын аҭагылазаашьа ахаҭа иԥсахыр. Иара иусура хықәкыс иамаз ақәымчра анышәара акәмызт, ақәымчра ахҟьаԥҟьақәа рыхәышәтәра акәын. Иара иԥсахит ахәышәтәшьа аметодқәа, ахәҭакахьала, ипациентцәа знысыз ркультуратә еимадарақәа рышьақәыргыларазы далагеит асоциотерапиа. Иара убас, аҵара дирҵон амедеиҳәшьцәеи аинтернааи. Алжир ахәышәтәырҭаҿ аус аниуаз Фанон аҭакԥхықәра идлеит ачымазаҩ иԥсихологиатә стресс ахәышәтәразы, афранцыз солдаҭцәеи афицарцәеи аколониалтә ҿагылара ахәаҽразы ауаа рыргәаҟра зхы иазырхәоз. Убри инаҷыданы Фанон идыргәаҟуаз алжиртәи аҿагылаҩцәа ихәышәтәлар акәын. Анаҩс, Фанон еиликааит уаҳа шилымшоз, убри аҟнытә ахәышәтәырҭа аанижьуеит. Аусура данаҟәыҵ ашьҭахь Фанон алшара иоуит Алжир ахьыԥшымраз ақәԥараҟны еиҳа ацхыраара аҭаразы.
Алжиртәи ареволиуциа ианалага анаҩс, 1954 шықәса, ноиабр мзазы Фанон иҽадикылеит ахьыԥшымразы алжиртәи аиҿкаара, 1956 шықәсазы «Воин» («El Moudjahid») аредакторс дҟалоит — Тунис иҭыҵуаз агазеҭ алжиртәи амилаҭтә хақәиҭра Афронт акьыԥхьтә ҭыжьымҭа хада. Абасала, Франц Фанон дҟалеит ФНО аидеолог хадас, ахьыԥшымразы алжиртәи ақәԥаҩцәа инарылукааша аӡәы иакәны. Уи аамҭа иалагӡаны, иара атәыла аҩныҵҟа акыр дныҟәеит, иҭиҵаауан алжираа ркультуратә, рыԥсихологиатә ԥсҭазаара.
Ааԥын, 1956 шықәсазы иҩит еицырдыруа «Аминистр-арезидент иахь ԥхьатәаразы ашәҟәы», уаҟа шьаҭанкыла мап ацәикит ифранцызтә ассимилиациатә ааӡареи аҵарадырреи. Уи иалҵшәаны 1957 шықәса, ианвар мзазы Блида иҟаз агоспиталь аркын, Фанон франциатәи амчрақәа Алжир далырцеит. Иара Франциаҟа дхынҳәыр акәхеит, уаантәи маӡала Тунисҟа дцеит. 1960 шықәсазы Алжир аамҭалатәи анапхгаҩы Аҳмед Бен Белла Фанон ареспублика Гана ацҳаражәҳәаҩыс дҟаиҵеит. Цҳаражәҳәаҩык иаҳасабала иара дырҭаауан Аккра, Конакри, Аддис-Абеба, Леопольдвил, Каир, Триполи имҩаԥысуаз аконференциақәа. Ари аамҭазы иаԥиҵаз аҩымҭақәа еизгоуп иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь иҭыҵыз ашәҟәаҿы. Уаҟа Фанон иааиртуеит аибашьра атактикатә стратегиақәа: ахқәа руак аҿы иара далацәажәоит аибашьразы аладатәи афронт шаарттәу.
Аԥсра
Ахԥатәи афронт аартразы Сахара дахысны иныҟәараан Фанон алеикемиа изцәырҵит. Тунистәи аспециалистцәа иҟарҵаз абжьгарала иара Асовет Еидгылахь даахьан аҽыхәышәтәразы. СССР данаҭаа ашьҭахь ичымазара маҷк ихьаҵит, уи иалнаршеит иполитикатә уасиаҭ ахыркәшара – еицырдыруа ишәҟәы «Проклятьем заклеймённые» («Les damnés de la terre». Аиарҭа дамахаанӡа, Франц Фанон Гардимао, тунис-алжиртәи аҳәааҿы амилаҭтә хақәиҭра ар афицарцәа алекциақәа дырзаԥхьон. Аҵыхәтәантәи ивизит мҩаԥигеит Римҟа, Жан-Поль Сартр иахь, игәабзиара анеиҭашәа Америкаҟа дцеит. Франц Фанон иԥсҭазаара далҵит 1961 шықәса, декабр фба рзы Вашингтон акалҭ аҿы (Колумбиа аокруг) Бетесд, Ибрагим Фанон ихьӡ шихыз. Иара анышә дамардеит Алжир мрагыларатәи ахәҭаҿы.
Иаԥҵамҭақәа
1952 шықәсазы, Фанон иҭижьыз ашәҟәы «Чёрная кожа, белые маски» аҟны ӷәӷәала иаҿаԥиҽуеит арасизми аколониализми. Уи ахқәа руак аҿы иҳәоит шаҟа анырра ӷәӷәа инаҭаз, зцәа шкәакәоу афранцыз хәыҷы иан ианлызҿиҭуа: «Мама, бихәаԥш, анегр!» Аха Фанон ари аҭагылазаашьа даиааины, иҭахуп еиликаарц адунеи зегь аҟны аколониализм афеномен. Иара убри ашәҟәы аҵыхәтәантәи ахаҿы иара дазааҭгылоит «амалуаҩи атәи» еицырдыруа аконцепциа Гегель «Феноменологии Духа» аҟынтәи.
Фанон изы Алжир аколонизаторцәа рыҟазаара ҵаҵӷәыс иаман арратә мчра. «Ари амчра аҿагылара амчратә ҟазшьа амазароуп, избанзар убри абызшәа мацаралоуп аколонизатор дызлацәажәо. Абасала, амчратә ҿагылара – ари ихымԥадатәу аколонистцәа аколонизациа зызу ирыдырҳәало акоуп», – абас иҩуеит ишәҟәы «Проклятые с Земли» аҟны.
Иԥсҭазаара иалҵра егьагымкәа, 1961 шықәсазы, акьыԥхь абеит «Проклятьем заклеймённые» захьӡыз ишәҟәы. Франциа зкьыԥхьра азин ыҟамыз ари ашәҟәы иабзоураны, Фанон аоппозициатә интеллектуалцәа рыхдырраҿы аԥааимбар иҭыԥ ааникылеит.
Ажәлар рыргәаҟра аҭакс ареволиуциатә қәымчра ашәа азҳәо, Фанон анырра ӷәӷәа ҟаиҵеит Африкеи Латинтәи Америкеи рмилаҭ-хақәиҭратә еиҿкаараҟны еиԥш, мраҭашәаратәи атәылақәа ррадикалтә еиҿкаарақәа рҿгьы. Иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь иҭыжьын Фанон аҵыхәтәантәи иҩымҭа кьаҿқәа рыла ишьақәгылаз ашәҟәы-аизга — «К африканской революции». Фанон ари ашәҟәаҿы, егьырҭ инарываргыланы, арратә стратегны ихы ааирԥшит. Фанон ихшыҩҵакқәа аҿиара риҭеит Паулу Фреире. Иидеиақәа ирыцызҵо ҳәа рхы рыԥхьаӡон Апантера еиқәаҵәақәа.
Аколониализм апроблема – ари ауаҩытәыҩса иҟазшьа аҷыдарақәа иреиуоу аԥсымҭәра апроблема ауп. Афранцыз философ Жан-Поль Сартр, ихаҭа антиколониалтә позициа ааникылон, аколонизаторцәа рахь дшаҵанакуазгьы, иара даԥхьеит Фанон иԥсра шааигәахоз шидыруаз, иԥсҭазаара аҵыхәтәантәи жәамчыбжь ирылагӡан ииҩыз ашәҟәы. Уи ишьақәнарӷәӷәон ақәымчра шыҟаз. Франц инаҵшьны иазгәеиҭоит рыцҳара дуны ишыҟоу ананамгацәа рзыҟазаашьа, зегьы ззеиԥшу аколонизаторцәа рзы ақәымчра иаҭаху акәны иахьахәаԥшуа. Дара рыԥсҭазаара акагьы иаԥсаӡам, аколонизаторцәа рыԥсра иадкылан уахәаԥшуазар.
Зыԥсы зхыҵуа аколониализм
«Зыԥсы зхыҵуа аколониализм» — ари Фанон ихшыҩырҵагоу иажәабжь ауп, уаҟа иаарԥшуп Алжиртәи ареволиуциа аан Алжир ажәлар шәышықәсалатәи ркультуратә модельқәа ԥсахны ажәытәӡатәи ркультуратә қьабзқәа жәпакы шрыдыркылаз, дара рколониалтә ргәаҟыҩцәа акыраамҭа ирхыччон урҭ ипримитивтәуп ҳәа. Ари ашәҟәы даара аҵакы ӷәӷәоуп: уаԥхьар – еилукаауеит Фанон изиҳәо аколонизациа зызу ауаа рзы «атапанча амазаара – ари уԥсра аҵакы аҭаразы шансзаҵәуп» ҳәа. Зегь реиҳа анырра ҟазҵаз астатиақәа иреиуоу «Иаарту Алжир» аагоуп, иара убас, абри ашәҟәы аҟынтә. Уи иаанагоит аимпериализм амчра акаҳара, иагьаанарԥшуеит ауаа ассимилиациа иацәцарц азы аколонизациа иаҿагыланы ишықәԥо.
Азхьарԥшқәа
https://www.britannica.com/biography/Frantz-Fanon
https://persons-info.com/persons/FANON_Frants
https://www.nlobooks.ru/magazines/novoe_literaturnoe_obozrenie/161_nlo_1_2020/article/21969/
https://sandinist.livejournal.com/609093.html
http://www.juryurso.org/wp-content/uploads/2016/06/fanon_spivak.pdf
https://librusec.pro/a/74665
http://pomnipro.ru/memorypage25257/biography
http://redeurasia.narod.ru/biblioteka/zvetkov1.html
https://librusec.pro/a/74665
https://ru.thpanorama.com/articles/medicina/frantz-fanon-biografa-y-aportes.html
https://afrikhepri.org/ru/peau-noire-masques-blancs-de-frantz-fanon/
Аполитикцәа
1925 шықәсазы ииз
Ԥхынгәымза 20 рзы ииз
1961 шықәсазы иԥсыз
Ԥхынҷкәынмза 6 рзы иԥсыз |
27244 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%B8%D0%B0%D2%B5%D3%99%D0%BE%D1%83%20%D0%B0%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0 | Ииаҵәоу аполитика | Ииаҵәоу аполитика — ари политикатә идеологиоуп, иара ззырхоу зекологиа ҭышәынтәалоу аилазаара аԥҵара ауп. Ииаҵәоу аполитика апринцип хадақәа иреиуоуп енваиронментализм, ақәымчымра, асоциалтә иашареи жәлар рдемократиеи. Ас еиԥш аполитика ашьақәгылара иалагеит 1970-тәи ашықәсқәа рзы, иахьатәи аамҭазы «аиаҵәақәа» рхатәы партиақәа аԥырҵеит акыр адунеи атәылақәа рҟны, ралхыҩцәа рыбжьара даара ақәҿиарақәа рыманы иҟоуп.
Апринцип хадақәа
Британиатәи аиаҵәақәа ирылоу Дерек Уолл () игәаанагара ала, дара рпартиа иалнакаауеит ихадароу ԥшь-хырхарҭак, урҭ рыдыркылахьан 1979—1980-тәи ашықәсқәа рзы Ииаҵәоу анемеццәа рпартиа алахәылацәа.
аекологиа;
асоциалтә иашара;
жәлар рдемократиа;
ақәымчымра.
1984 шықәса рзы Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны арҭ ахырхарҭақәа ырҭбаан ихадароу аҵакы змоу даҽа жәа-хырхарҭак рыла, хыхь иаагоу рнаҩс, уахь иалалеит:
аизакра;
аекономикатә ҳәааркра;
апатриархалтәнаӡатәи ҵакы;
ахкеиԥшымзаара ҳаҭыр ақәҵара;
аглобалтә ҭакԥхықәра;
ԥхьаҟатәи аԥеиԥш азхьаԥшра.
2001 шықәса рзы, Аглобалтә иаҵәақәа анцәырҵ, Аглобалтә иаҵәақәа Рхартиа даҽа ф- принципк аланагалеит:
аекологиатә хдырра;
асоциалтә иашара;
апартисипативтә демократиа;
ақәымчымра;
аекологиатә ҭышәынтәалара;
ахкырацәара пату ақәҵара.
Ииаҵәоу аполитика
Аполитикатә термин «ииаҵәоу» Германиа ицәырҵит (нем. Grün) 1970-тәи ашықәсқәа рзы, аекологиа ахырхарҭа змаз апартиақәа ралианс иабзоураны. Альтернативтә хьӡны Европа иара убасгьы рхы иадырхәон атермин «аполитикатә екологиа», аха анаҩс уи аполитикатә ҵакы ацәыӡит, анаукатә хырхарҭа мацара аанаго иалагеит.
Ииаҵәоу аполитика адгылаҩцәа акыр аидеиақәа еицеиҩыршоит, урҭ, ҳәарада, зегьы аекологиа, иааҳакәыршаны иҟоу аԥсабара, енваироментализм, афеминизм, апофицизм реиԥш иҟоу аилыркаақәа роуп. Жәлар рымчреи аекологиеи рызҵаарақәа рнаҩс, ииаҵәоу аполитика ауаажәларратә хақәиҭра, асоциалтә иашара, ақәымчымра, иналак-аалакны алокализм уҳәа реиԥш иҟоу азҵаарақәагьы ирызхьаԥшуеит, аха иааизакны апрогрессивизм иазааиуеит.
Уи иалнаршоит аиаҵәақәа рпартиа арымаратәи аидеологиа адгылаҩцәа рыдыԥхьалара. Аиаҵәақәа рполитика, иара убасгьы, егьырҭ аекологиатә партиақәа ридеологиақәеи иареи аимадара рыбжьоуп, уахь иаҵанакуеит аекосоциализм, аекоанархизм, аекофеминизм. Ус шакәугьы, арҭ аполитикатә еилкаарақәа аиаҵәақәа рпартиа адкыларазы еиуеиԥшым агәаанагарақәа аҭыԥ рымоуп. Аиаҵәақәа рполитика арымаратәи идеологиак аҳасаб ала аҿиара аиуа ианалага инаркны ицәырҵуа иалагеит арыӷьаратәиқәа рыбжьара антиподқәа. Дара, иааизакны иуҳәозар, еиҿагылоз аполитикатә дунеихәаԥшышьақәа шрымазгьы, арҭ аҵысрақәа ируасхырхеит, аиаҵәатә консерватизм, аекокапитализм, аекофашизм, иара убасгьы аекологиатә идеиақәа.
Аилыркаара
«Ииаҵәоу» апартиақәеи «аиаҵәақәа» рпартиеи рыбжьара аиԥшымзаарақәа ыҟоуп. Иарбан партиазаалакгьы, фракциазаалакгьы, мамзаргьы политикак «ииаҵәақәоу» ҳәа иазгәаҭазар рыӡбахә ҳәатәуп аекологиатә мзызқәа.
Даҽа ганкахьала уахәаԥшуазар, формалла иаԥҵоу аиаҵәақәа рпартиа иаку, ирзеиԥшу идеологиак иқәныҟәозар алшоит, уи иаанагом иааҳакәыршаны иҟоу аԥсабара мацара ауп ҳәа уахь иаҵанакуа, уахь иаҵанакыр ауеит егьырҭ ауадаҩрақәагьы — асоциалтә иашамра, аколлегиалтә ӡбамҭа адкылара, апоцифизм.
Аиаҵәақәа ргәаанагара ала, арҭ азҵаарақәа дара рыԥсабаратә хылҵшьҭрала еидҳәалоуп, урҭ адунеи зегь аҟны аҭынчра иашьаҭоуп. Хыхь зыӡбахә ҳәоу азы еицырдыруа акоуп ихадароу ԥшь-хырхарҭак, урҭ рыдыркылахьан 1979—1980-тәи ашықәсқәа рзы Ииаҵәоу анемеццәа рпартиа абзоурала. Аиаҵәақәа рыглобалтә хартиа анапхгараҭаратә принципқәа фба, урҭ иреиуоуп: аекологиатә ҟәыӷара, асоциалтә иашара зҵазкуа, адемократиа иалахәу, ақәымчымра, иҭышәынтәалоу аҿиара, насгьы аиԥшымзаара ҳаҭыр ақәызҵо роуп.
«Аиаҵәақәа» рпартиақәа адунеи аҟны
«Аиаҵәақәа» убри аҟара ахаҿырацәара рымоуп, дара реиԥшымзаара иуадаҩу аҩныҵҟатәи аконфликтқәа рахь ицәырыргоит. Аполитикцәа мацара рыӡбахә ҳҳәозар, ауаажәларратә еиҿкаарақәеи, икоммерциатәыми, аԥшьгаратәи гәыԥқәа аламҵакәан, «аиаҵәақәа» рхеидкыла ҩ-ган бзиак рымоуп. Дара еиԥшымзаара хадақәас ирымоу, рыхәҭак аполитика еиҳа иагәыланахаланы иахьыҟоу, насгьы рус хада асоциалтә иашара ашьақәыргылара иахьазку, аҩбатәи ахәҭа иаҵанакуа ракәзар, урҭ аекологиатәи, аԥсабарахьчаратәи проблемақәа еиҳа иахьрызхьаԥшуа.
Германиа аус ауеит зегь реиҳа адунеи аҟны иаарылукаартә иҟоу «аиаҵәақәа» рпартиа. Ари апартиа акоалициатә еиҳара иалоуп, Адәныҟатәи аусқәа рминистр, мамзаргьы Аԥсабарахьчара аминистр ари апартиа иалҵыз роуп. Арҭқәа ирыбзоураны «аиаҵәақәа» алшара рымоуп рекологиатә проектқәа раларҵәаразы, убри аан ҭынч егьырҭ аполитикатә мчрақәеи дареи реизыҟазааразы. «Аиаҵәақәа» акыр аихьӡарақәа рымоуп Финлиандиа, Франциа, Италиа, Бельгиа уҳәа реиԥш иҟоу атәылақәа рҟны — урҭ асоциал-демократцәеи дареи коалициак иалоуп. Австралиеи Еиду Америкатәи Аштатқәеи рҟынгьы аекологиатә традициақәа даара иӷәӷәоуп, аха араатәи «аиаҵәақәа» аполитикатә аренақәа рҟны иааира дуқәак рзымгеит. Иҳәатәуп убасгьы, «аиаҵәақәа» реихьӡарақәа шрыдҳәалоу дара ридеиақәа мраҭашәаратәи атәылақәа рекономика анырра ӷәӷәа ахьарҭаз. Дара ирыбзоураны афымцахьчаратә ргылара аиндустриа аира алыршан, еиуеиԥшым аалыҵқәа аԥсҭазаара ҿыц еиҭарыҭан, абылтәы, афымца уҳәа раԥҵаразы аиндустриақәа аԥҵан.
«Аиаҵәақәа» ирыбзоуроуп зекологиа цқьоу аалыҵқәа рҭыжьра, иаҳҳәозар, Германиа ишьақәыргылаз аекологиатә нормақәа ршәагаа ашьақәыргылара иабзоураны анемец қалақьқәа рҟны аҳауа еиҳа ицқьахеит, ауаажәларратә транспорт арныҟәара иабзоураны апробкақәа маҷхеит.
Аиаҵәақәа рполитикатә партиақәа ааԥхьара ҟарҵоит асоциалтә еиҭакрақәа рымҩаԥгаразы, аԥсабаратә ресурсқәа цәгьашақә рхархәара аанкыларазы. Ас еиԥш ааԥхьара ҟазҵо рахь иаҵанакуеит иҳәынҭқарратәым аиҿкаара Гринпис еиԥш иҟоуи, егьырҭ аиаҵәақәа рпартиақәеи:
Аполитика аҟны ииаҵәоу аԥшшәы аҵакы
Мысра аиаҵәа, мамзаргьы ашьацԥшшәы аҭоурыхтә ҵакы амоуп, Византиатәи аимпериа ахаан аахыс, иара аԥсҭазаара, аҿиара, аизҳара, ахақәиҭра уҳәа ирыԥшшәны иԥхьаӡан, аамҭак анаҩс апартиа «Мысразегьтәи асоциалисттә ҵысра» иаԥшшәхеит. Убриаан иазгәаҭатәуп ари аԥшшәы адунеи зегьы аҟны анеитралитети аҭынчреи уҳәа рыԥшшәны ишырыԥхьаӡо. Ҿырԥштәыс иаагозар, «ацәаҳәа иаҵәа» Кипри Беирути, аҩажәатәи ашәышықәса 60-тәии 90-тәии ашықәсқәа рзтәи атерминалогиа ала анеитралтә цәаҳәа аанагон. Иахьа акәзар, «аиаҵәақәа» анырҳәо ари, зегь раԥхьа иргыланы, ауаҩы ихаҿы иааиуа аекологиатә ҵысрақәеи апартиақәеи роуп, даҽакала иуҳәозар, ашьацԥшшәы — аԥсҭазаара, насгьы агармониатә ҿиара иаԥшшәны иԥхьаӡоуп.
«Аиаҵәа» аидеиа
Ирҳәоит аҿара иаҵәоуп ҳәа. Ари аҭагылазаашьа аҟны ас еиԥш ажәеицааира даара ианаалоит. Уи зыхҟьо «аиаҵәақәа» апрогрессивтә ҿар иахьрылҵыз ауп. Урҭ рпрограммақәеи русқәеи, еиҳаракгьы ҿыц аԥшьгарақәа раан, 60-тәи ашықәсқәа рзы абунтартә ҟазшьа рнубаалон.
Арҭ ашықәсқәа рзы Германиа аҿар активла рабшьҭрақәа акритика рзыруан, афашизм аҿаасҭарақәа ахьаԥдмырҟәҟәааз азы, аибашьра ашьҭахьгьы дара «Ахԥатәи ареих аимшьҭра» изацәцомызт. Ари ахырхарҭаҟны иалкаахаз анемец студентцәа рсоциалисттә Хеилак аԥхьагылас дыҟан Руди Дучке, иара иакәхеит анаҩсан «аиаҵәақәа» рпартиа аԥҵаҩысгьы иҟалаз. Иџьашьатәӡам ари апартиа «анти» шацыз: анти-идеологиатә, анти-тоталитартә, џьара-џьара анти-партиатә.
«Аиаҵәақәа» рпартиа аԥҵара ала, аполитикатә система аҟны иалкаан, арымарахьтәиқәа — «аџьа», арыӷьарахьтәиқәа — «акапитал» ҳәа, уи ала авектор ҿыц, аҵак ҿыц цәырҵит. Уи шьақәзыргылоз идеиа хадахеит ачҳара.
Анемеццәа роуп «аиаҵәақәа» рпринцип хадақәа раԥхьаӡа акәны иалызкааз. Уи иахьӡын «Четыре столпа Зеленой партии». Аекологиа, аекологиатә ҟәыӷара, арҭқәа «аиаҵәақәа» рполитикатә программа ахәҭақәак ракәын. Уи анаҩсгьы, апартиа иаҵанакуан асоциалтә иашара, ақәымчымра, аҭынч ргылара, аглобалтә шәарҭадара аԥызҵоз, насгьы апартисипативтә демократиа.
Аҵыхәтәантәи ажәеицааира дарбанызаалак даршәар алшоит, аха аусқәа ус иҟам, апартисипативтә демократиа ҳәа иԥхьаӡоуп «атәылауаа зегьы рдунеихәаԥшышьа аарԥшра ахьрылшо, насгьы аекологиатә, аекономикатә, асоциалтә, аполитикатә, дара рыԥсҭазаара иахьыԥшу аӡбамҭақәа рыдкылара».
Аамҭак анаҩс, «аиаҵәақәа» егьырҭ атәылақәа рҟны ари асиа хадырҭәааит абас еиԥш иҟоу аилыркаарақәа рыла, аҭышәынтәалара, мамзаргьы иҭышәынтәалоу аҿиара, аиԥшымзаара, аҳаҭырқәҵара. Арҭ апринципқәа «аԥсабара ахаҭа ҳамҭас иҟанаҵаз», аӡәы зынӡа иԥсабаратәым ҳәагьы иԥхьаӡар алшоит. Избанзар, урҭ ргәаанагара ала, ақәымчрада аԥсабара ухахьы иузаагом, апартисипативтә демократиа акәзар, уи аҵакы абнатә ԥстәқәа зынӡагьы ирзеилкаауам. Егьа ус акәзаргьы, аԥсабара даара еиҷаҳарала азныҟәара — «аиаҵәақәа» иузрымхуам.
Ишыҟазаалак, «аиаҵәақәа» рҵысра азы аҭҵааҩцәа гәаанагарак иазааит, дара идеологиатә базак рымам. «Аиаҵәақәа» ирҳәо аидеиақәа ракәзар, еиҳа ииашан ицәаҩашәоу принципқәоуп ҳәа рызҳәара, абра иазгәаҭатәуп урҭ апринципқәа хыԥхьаӡара рацәала ауаа ишрыцеиҩыршо.
Гринпис
1971 шықәса рзы ирацәаҩымыз активистцәақәак ргәыԥ, адунеи еибашьрадеи қәымчрадеи аҟазаара згәы азыҳәоз, идуцәамыз аԥсыӡкыга аӷба ала канадатәи ақалақь Ванкувер аҟынтәи ӡсара ицеит. Аибашьра иаҿагылоз аҵысра активистцәа, анаҩс Greenpeace аԥҵаҩцәас иҟалаз, агәра ргон, ирацәаҩымкәан ауаа ишрылшо рпланета азын акыр ихәарҭоу аусқәа рыҟаҵара. Аԥхьаҟа ус иагьыҟалеит. Иахьа Гринпис аофисқәа ыҟоуп Мрагыларатәи Азиа, Латинтәи Америка, Европа, Аҩадатәи Америка, Африка, Австралиеи Океаниеи, урҭ ирыбзоураны Гринпис иалоу ирылшоит аглобалтә ҳаракыра аҟны адунеитә проблемақәа рыӡбара.
Гринпис акоммерциатә еилазаарақәеи аиҳабыреи ирхьыԥшым, иара иамам еснагьтәи аҩызцәа, мамзаргьы аӷацәа. Гринписаа апланета аресурсқәа рхархәаразы ирыԥшаауеит, насгьы иҭарыҩуеит, иркьыԥхьуеит аексперттә информациа. Гринпис анаукатә центр аԥҵоуп ақалақь Ексетер (Британиа Ду) иҟоу ауниверситет аҟны, насгьы анаука-ҭҵааратә дгылара рзыҟанаҵоит адунеи зегьы аҟнытә апроектқәа.
Гринпис аус рыцнауеит атәылақәа реиҳабыреи жәларбжьаратәи аҳәынҭқаррабжьаратә еиҿкаарақәеи (ООН, ЕС, ЕАЭС). Ари аиҿкаара Урыстәылатәи аҟәша адиректор, Урыстәылатәи Афедерациа Ахада иҟны иаԥҵоу ауаҩы изинқәа рыхьчаразы Ахеилак далоуп.
Гринпис аофисқәа адунеи аҟны
Гринпис амилаҭтә офисқәа аартуп адунеи 43 тәыла рҟны, дара аӡәы ихьыԥшым, аус руеит рмилаҭтә проектқәа рынагӡаразы. Ас еиԥш аҟәшақәа напхгаҩцәас анагӡаратә директорцәа рымоуп. Иаку аполитика, насгьы жәларбжьаратәи апроектқәа рыстратегиа, есышықәсатәи анагӡаратә директорцәа злахәу Гринпис аиԥылараҿы ирылацәажәоит.
Еиуеиԥшым апериодқәа рзы Гринпис еиуеиԥшым апроблемақәа ҭнаҵаауан, урҭ ауаажәларра азхьаԥшыртә иҟанаҵон. Иаҳҳәозар, аиадертә ԥышәарақәа ирҿагылаз акомпаниа 25 шықәса имҩаԥысуан, 1971 шықәса инаркны 1996 шықәсанӡа, иагьхыркәшан Аиқәышаҳаҭра анапаҵаҩра ала, уи иазгәанаҭон аиадертә ԥышәарақәа раанкылара. Антарктика ааглыхратә хархәара аҟнытә ахьчаразы Гринпис алахәылацәа иҵааршәыз ацәҳәыраҿы алагер аԥырҵеит.
Ари алагер хәышықәса уа иҟан, 1991 шықәса рзы ихыркәшан, 39 тәыла ҩынҩажәи жәаба шықәса ҿҳәарас иаҭаны ари аконтинент аҟны амаденқәа рыԥшаара мап ацәкразы адгылара анарҭа. Антарктика аҵакырадгьыл аӡәгьы итәымкәа иаанхеит, иара ауаатәыҩса зегьы ирмазарахеит.
Гринпис 25 шықәсатәи аусуреи ацхыраареи ирыбзоураны Урыстәыла иаԥҵан аҳәырԥссаррақәа 2, амилаҭтә паркқәа 4, 8 ҵакырадгьылк ИУНЕСКО Адунеизегьтәи аԥсабаратә имшьҭра астатус рыҭан. Гринпис егьырҭ акоммерциатә еиҿкаарақәеи ирыбзоураны аӡиа Баикал зырхәашьуаз ацеллиулоза-қьаадтә комбинат аусура аанкылан, Кавказтәи аҳәырԥссарра аԥсабара лыԥшаах иаԥырхагаз, Шәача аолимпиатә обиектқәа рыргылара аанкылан.
Greenpeace хылаԥшра анаҭоит аԥсабарахьчаратә закәанқәа иахәҭоу аҵакырадгьылқәа рыхьчара иазықәԥалартә аҟаҵара, изныкымкәагьы ари азакәан аиҭакрақәа алагалара аԥдырҟәҟәаахьеит, избанзар ус еиԥш аиҭакрақәа аԥсабара ахьчара дырԥсыҽыр алшон. Гринпис ихацнаркыз апроект ала аусура хнаркәшоит иззыԥшу алҵшәақәа ианрызнеилак, мамзаргьы иҟоу апроблема ауаажәларра рҟынӡа ианнаргалак, уи аӡбаразы ауаа анеидгылалак.
Уажәы Гринпис аусура даҽа ихадоу ҩ-уск ирзырхоуп – аклимат аԥсахреи абиоеилазаара рацәа аиқәырхареи.
Гринпис шьақәгылоуп атәылауааи ахатәы хаҿқәа ргәыҳалалратә фондқәеи рлагалақәа рыла, иара аҳәынҭқарратәи акоммерциатәи еилазаарақәа, аполитикатә партиақәа рҟнытә аԥарақәа аднакылом. Иара убасгьы, Гринпис ахықәкы азнеиразы изакәызаалак ақәымчра аформақәа ахархәара рынаҭом.
Азхьарԥшқәа
https://greenpolitics.fandom.com/wiki/Green_politics
https://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/ZELENOE_DVIZHENIE_ZELENIE.html
https://greenworld.org.uk/article/introduction-green-politics
https://www.encyclopedia.com/environment/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/green-politics
https://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/ZELENOE_DVIZHENIE_ZELENIE.html
https://greenpolitics.fandom.com/wiki/Green_politics
https://www.researchgate.net/publication/228945250_Green_Parties_in_National_Governments_From_Protest_to_Acquiescence
https://www.eu-logos.org/2020/05/29/greens-in-europe-an-impressive-gain-in-popularity/
https://allowwonder.com/tsveta-v-politike/
https://www.globalgreens.org/literature/maier/westerneurope
https://www.greenparty.ie/our-ideas/
https://greenpeace.ru/o-greenpeace/
https://greenpeace.ru/o-greenpeace/
https://www.greenpeace.org/international/explore/about/worldwide/
Аекологиа
Аполитикатә идеологиақәа |
27245 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%84%D1%83%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC | Афундаментализм | Афундаментализм – ари Амассатә информациа ахархәагақәа рҟны, еиуеиԥшым адинхаҵарақәа рымҩаԥысшьа азгәазҭо, ҳаамҭазтәи ареалиқәа рыла иарбанызаалак алагалаҿыцқәа ирҿагыло, насгьы ашьҭрақәлаҩцәа аханатәтәи адинхаҵара разыргьежьра зҽазызкуа еилкаароуп.
Ажәа афундаментализм иаанагои уи ахкқәеи
Алаҭын бызшәа аҟынтә иаагоу ажәа афундаментализм (Fundamentum) иаанагоит адинхаҵаратә, афилософиатә, аморалтә, асоциалтә ҵысрақәа рыхьӡ еидызкыло. Афундаментализм иаҿадыргылоит асекулиаризациеи аглобализациеи рыпроцессқәа. Аханатә афундаментализм анцәырҵ ҵакыс иаман иԥшьоу аҩырақәа ирну ишаныҵәҟьоу раԥхьареи, реиҭагареи. Аха анаҩс афундаментализм аҳәаақәа рыҽдырҭбааит, еиуеиԥшым адинхаҵаратә ҵысрақәеи аконцепциақәеи аҵанакра иалагеит. Раԥхьаӡа акәны афундаментализм аконцепциеи уи ажәеи рхы иадырхәо иалагеит апротестанатә еиҿкаарақәа ианрылацәажәоз Еиду Америкатәи Аштатқәа рҿы. Анаука знапы алакым ауааԥсыра зны-зынла афундаментализми афанатизми акакәны ирыԥхьаӡоит. И. В. Кудриашова афундаментализмтә ҵысра ҩ-хкык рыла илшоит: раԥхьатәи агәыԥ ахь иаҵанакуеит авраамтә (авраамические) динхаҵарақәа шьаҭас измоу аҵысрақәа, аҩбатәи — индуизми буддизми рҿы ицәырҵыз. Иааизакны афундаментализм иаанаго уалацәажәозар, иара шьақәгылоуп иуԥсахыр иҟамло апостулатқәеи, атрадициақәа зыԥсахуа аҿыц лагалақәа рҿагылареи рыпринципқәа рыла. Иара убас, ари аҵысра иадырҳәалоит атрадиционализми аконсерватизми. Лассы-лассы ажәа аҵакы ибзианы иззымдыруа афундаментализм адырҳәалоит адинхаҵара, еиҳараӡак амсылманра.
Иҟоуп афундаментализм еиуеиԥшым ахкқәа: аҳәынҭқарратә, амилаҭтә, аџьармыкьатә, афеминисттә, аекологиатә уҳәа егьырҭ. Урҭ еиуеиԥшым афундаментализм ахкқәа еицырзеиԥшу шмаҷугьы, еидызкыло ыҟоуп. Уи иадгылоу еснагь иаадырԥшуеит ақәԥаратә идеологиа, урҭ рхатә иашара мацароуп зыгәра рго. Иара афундаментализм атермин ахаҭа еиҳа анегативтә форма амоуп, уи рхы иадырхәоит адогматизм иаҿдырԥшуа апроцессқәа ианрылацәажәо. Уахь иаҵанакуеит амч ахархәара аметодқәа, авторитарра ианалацәажәо. Убри аангьы афундаментализм иаанагозар ҟалоит апринципқәа рықәныҟәара, ахы амеигӡара. Иҟоуп аспециалистцәа, «мраҭашәаратәи адемократиа» аполитикатә фундаментализмны изыԥхьаӡо. С. Хатингтон 90-тәи ашықәсқәа раан иқәиргылаз «ацивилизациа реиҿагылара» ҳәа хьӡыс измаз атеориала, 21-тәи ашәышықәса акультурақәа аԥыжәаразы реиҿагылара иаамҭаны иҟалоит ҳәа азгәеиҭон автор. Даҽакала иуҳәозар, уи аҵысра еиуеиԥшым ацивилизациақәа рҿы аԥыжәара агаразы ахықәкы ахьамоу, адунеи афундаментализм иалаӡоит ҳәа агәаанагара иман Хатингтон. Ацивилизациақәа акоммуникациа ахьрымам иахҟьаны рымҩақәа еиҳа-еиҳа еицәыхарахоит. Аконфликттә ҭагылазаашьа аԥсҭазаара иашьашәаланы иҟалеит. Ацивилизациатә процессқәа ирыдҳәалоу атәылақәа уи Хатингтон дызлацәажәоз амодель ишаҳәо еиԥш лассы-лассы рхы мҩаԥыргоит. Хаттингтон игәаанагарала, ацивилизациатә еиԥшымра еиҳа-еиҳа иӷәӷәахо иалагоит, анаҩсгьы еиҳа амч змоу ацивилизациақәа рыбжьара аконфикт аҽарҭбаауеит. Аԥхьаҟагьы урҭ еиҿамгылар залшом, еиҳарак аконфликт ҟалоит мраҭашәаратәи ацивилизациеи егьырҭ акультурақәеи рыбжьара. Хаттингтон иажәақәа ацәажәарақәа рацәаны иахылҿиааит, аха уажәтәи аамҭазы иубаратәы иҟоуп усҟан аполитолог дызлацәажәоз аиҳарак ииҳәоз шыҟалаз.
Аҵарауаҩ Т. Маиер ишиҳәо ала, «аидеологиақәа реибашьра ацивилизациақәа реибашьра амҩа иацнаҵоит». Уи ихьшәашәоу еибашьроуп макьана. Аха адунеи еидызкыло аидеиа анацәыӡ, ацивилизациақәа иаарту аиҿагылара ашҟа иианагар алшоит. Уи еиҳа еицәоу аибашьра ахылҿиаар ҟалоит ҳәа агәаанагарагьы имоуп аҵарауаҩ. Хыхь зыӡбахә ҳамаз америкатәи аполитолог С. Хатингтон иԥхьаӡоит аԥхьаҟа иҟалараны иҟоу аибашьрақәа атәылақәа рыбжьара акәӡам иахьыҟало ҳәа, уи акультурақәеи ацивилизациақәеи рыбжьара ауп иахьымҩаԥысло. Убри аан амсылманратә екстремизм адунеи аҿы зегь реиҳа узыцәшәаша шәарҭараны иҟалоит ҳәа азгәеиҭон иара. Уи аидеиа, иара, астудентцәа алекциа данырзаԥхьоз ирыдигалеит 1992 шықәсазы Америкатәи анапалакратә институт аҿы. Анаҩс уи иусумҭа иациҵоит «1993-тәи ашықәс азы атәым усқәа» («Иностранные дела 1993 года») ҳәа хыс измаз иҩымҭаҿы. Анаҩс уи идиссертациагьы иациҵоит иҩымҭақәеи ишәҟәқәеи рҿы.
Афундаментализм адинхаҵараҿы:
Ақьырсианратә фундаментализм
Ақьырсианратә фундаментализм ршоит еиуеиԥшым ахырхарҭақәа рыла апротестантәи, акатоликатәи, аиашахаҵаратәи ҵысрақәа ҳәа.
Ноам Хомски иҳәон: «Еиду Америкатәи Аштатқәа руаажәларра Саудовтәи Аравиеи ауаажәларра Талибани раасҭа еиҳа афундаментализм рыларҵәаны иҟоуп» ҳәа.
Афундаментализм адинхаҵараҿы
Ақьырсианратә фундаментализм
Ақьырсианратә фундаментализм ацәырҵра апротестантизм иадҳәалоуп. 1895 шықәсазы Ниагара-Фоллс ақалақь аҿы имҩаԥысуаз Иԥшьоу аҩыра иазкыз аконференциаҿы гәыԥҩык апротестанттә пасторцәа иаԥшьаргеит аконцепциа ҿыц апринципқәа рыдкылара. Апринципқәа иреиуан: Иԥшьоу аҩыра ишаныҵәҟьоу адкылара, Иаса Қьырса доуҳала иира, Иаса Қьырса агәнаҳара ҟазҵаз рзы иԥсра, Иаса Қьырса игылара, Иаса Қьырса адгьыл ахь ихынҳәра. 1910 шықәсазы Апресвитериантә ассамблеиа хадеи егьырҭ еиуеиԥшым аконсервативтә динхаҵаратә еиҿкаарақәеи арҭ апринципқәа ирықәшаҳаҭхоит. 1919 шықәса раахыс аус ауеит Адунеизегьтәи афундаменталистцәа рассоциациа, 1948 шықәсазы уи ахьӡ ԥсаххоит Жәларбжьаратәи ақьырсианратә уахәамақәа рхеилак ҳәа. 1920-тәи ашықәсқәа рзы афундаменталистцәа анаукатә аарԥшымҭақәа ирҿагылоит, еиҳарак Дарвин аеволиуциазы итеориа. Урҭ рықәгыларақәа ирыбзоураны 1921—1929 шықәсқәа раан Еиду Америкатәи Аштатқәа рҿы ирыдыркылеит Дарвин итеориа аҳәынҭқарратә школқәа рҿы дырҵара азин амызхуа азакәанқәа. Уи апроцесс «Батлер иакт» ҳәа ахьӡ аиуит. 1925 шықәсазы ирыдыркылаз азакәын ала, ашколқәеи иреиҳаӡоу аҵараиурҭақәеи рырҵаҩцәа азин рымаӡамызт ауаҩы иеволиуциа иадҳәалаз Дарвин итеориа ахәыҷқәа дырҵареи Иԥшьоу аҩыра иану мап ацәкреи. 1940-тәи ашықәсқәа раан афундаменталистцәа уи ақәԥараҿы иаҵахеит. Анаҩс иара афундаментализм аҩныҵҟагьы еиуеиԥшым аҵысрақәа цәырҵуеит.
Аиашахаҵаратә фундаментализм
Иҟоуп авторцәа, Урыстәыла аиашахаҵаратә фундаментализм ыҟоуп ҳәа зыԥхьаӡо. Уи 19-тәи ашәышықәса алагамҭазы ицәырҵит ҳәа агәаанагара ыҟоуп. Уи аҵысра аганахь ала ауаажәларратә интерес иацлоит 1980—1990-тәи ашықәсқәа раан иҟаз аполитикатә ҭагылазаашьа иахҟьаны. Урыстәыла ишьақәгылаз адинхаҵаратә фундаментализм иашьаҭаны иԥхьаӡоуп аекуменизм аҿагылара. Уи иаанагоз еиуеиԥшым ақьырсианратә ҵысрақәа реидгылара аҿагылара, алибералтә идеиақәа рықәымныҟәара, иара убас иаарту акритика аарԥшра. Ҳаамҭазтәи урыстәылатәи аиашахаҵаратә фундаментализм х-компонентк алукаар алшоит:
1. алибералтә социал-политикатә модель акритика азура, еиҳараӡак аџьармыкьатә економика акритика;
2. апатриотикатә риторика, Урыстәылеи Мраҭашәареи реиҿаргылара. Уи убар алшоит Асовет Еидгыла ахьыҟаз аҳәаақәа рҿы имҩаԥысуа аполитикатә процессқәа рҿгьы;
3. аекуменизм аҿагылара, ақьырсианра аханатә ишыҟаз ашҟа ахынҳәра.
Урыстәыла иҟоу аиашахаҵаратә фундаментализм адгылаҩцәа рҳәынҭқарра аҿиаразы ахатә амҩа амоуп ҳәа рыԥхьаӡоит. Ари аҵысра амчқәа хоуп аҳәынҭқарра аполитикатәи асоциалтәи ԥсҭазаараҿы ароль ӷәӷәа ааннакыларазы.
Акатоликатә фундаментализм
Акатоликатә фундаментализм ақьырсианраҿы еиҳа иӷәӷәоу ҵысраны иҟоуп. Уахь иаҵанакуеит 1970 шықәсазы Марсель Лефевр еиҿикааз «Иԥшьоу Пи ииашьара» ҳәа хьӡыс измаз аиҿкаара.
Амсылманратә фундаментализм
Амсылманратә фундаментализм адгылаҩцәа Аҟәырҟан аҩыра апринципқәа ишаныҵәҟьоу рықәныҟәара акәын хықәкыс ирымаз, иара убас амсылманцәа иртәу адгьылқәа аколонизаторцәа рҟынтәи ахы ақәиҭтәра. Џьон Еспозито иусумҭақәа рҿы иҩуан: «Амилаҭтә ҳәынҭқаррақәа еиҳа-еиҳа рымчқәа маҷхоит, амсылманратә ҳәынҭқаррақәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, уи зыхҟьо амсылманцәа анцәа дахьырцәыӡыз аҟнытә ауп. Арҭ аҳәынҭқаррақәа руааԥсыра Мраҭашәаратәии Мрагыларатәии ридеологиақәа еиҳа-еиҳа ирыдгыло иалагоит». Аха иҟоуп амсылманра здызкылаз атәылақәа рҿы афундаментализм ихадоу идеологианы иахьыҟоу, уахь иаҵанакуеит Исламтәи Ареспублика Иран. Ҳәынҭқаррақәак рҿы афундаментализм аҵысра аппозициак аҳасаб ала иҟоуп, иара убас атерроризм аметодқәа зхы иазырхәогьы уԥылоит. Амсылманратә фундаментализм шьаҭасны иамоуп аполитикатә мсылманра (исламизм). Аглобализациатә процессқәа ирыдҳәалоу асоциалтә еиҟарамра амсылманратә фундаментализм аидеологиа ахылҿиаауеит ҳәа рыԥхьаӡоит уи апроцессқәа ҭызҵаауа реиҳарак. Иара амсылманратә фундаментализм ахаҭаҿгьы иҟоуп еиуеиԥшым аҵысрақәа, еиҳа иӷәӷәоу ируакуп адунеи иалаҵәахьо ваххабизм ҳәа изышьҭоу аҵысра. Иара шьаҭас иамоуп амсылманраҿы иҿыцу ацәырҵрақәа зегьы мап рыцәкра. Дара егьырҭ адинхаҵарақәа рганахь ала ачҳара аадырԥшӡом, агрессиатә ҟазшьа ахьрымоу аҟнытә. Еиуеиԥшым аҳәынҭқаррақәа рҿы урҭ аиҿкаарақәа изакәаным ҳәа иԥхьаӡоуп.
Уажәтәи аамҭазы агеополитикатә еицлабраҿы зегь реиҳа иҿырԥшыгоу афундаменталисттә ҵысраны иԥхьаӡоуп амсылманратә фундаментализм. Уи атоталитартә политикатә идеологианы иҟоуп. Еиҳа ишәарҭахоит ари аҵысра, уи адгылаҩцәа иаартны аибашьратә методқәа рхы иархәаны мраҭашәаратәи аидеологиа ианаҿагылоу. Ҿырԥшыгас иааугар ҟалоит «Боко харам» ҳәа хьӡыс измоу нигериатәи атеррористтә еиҿкаара. Уи ахьӡ еиҭаугозар иаанагоит «Мраҭашәаратәи аҭҵаарадырра мап ацәкра» ҳәа. Аиҿкаара хықәкыс иаман амсылманратә кодекс шариат анормақәа ршьақәыргылара. «Боко харам» адгылаҩцәа Нигериа аҩадатәи ахәҭа рнапаҿы иааганы ирымоуп, лассы-лассы атеррористтә гәыԥқәа рцәырҵрақәа ирыхҟьаны уи аҭыԥ шәарҭаны иԥхьаӡоуп. Ус 2014 шықәсазы аиҿкаара аибашьцәа ашкол иҭаз аӡӷабцәа ӷьычны мчыла хаҵа ирышьҭит. Ус дара ауааԥсыра рыпринципқәа мчыла ирыладырҵәоит.
Аха амсылманратә фундаментализм даҽа ганкахьала уахәаԥшыргьы алшоит. Аҳәынҭқарра аргылараҿы ароль ӷәӷәа амазаргьы алшоит амсылманратә фундаментализм, еиҳараӡак аекспорт зхы иазырхәо аҳәынҭқаррақәа рҿы. Ус афундаменталисттә принципқәа анефт зҭиуа аҳәынҭқаррақәа рҿы идеологиа хадас ирымоуп. Араҟа амсылманратә фундаментализм асоциалтә еиҟарамра аҿагыларазы алҵшәа амоуп. Афундаменталисттә идеиақәа амсылманра ахаҭагьы аԥсахрақәа аланагалеит, ауаажәларра рхәыцраҿгьы аҭыԥ ҷыда ааннакылеит. Еиуеиԥшым амсылманратә ҵысрақәа ирыдгылоу ауаа зегьы еицырзеиԥшны иҟоуп аҿыцрақәа ралагала мап ацәкразы агәаанагара.
Афундаментализм аларҵәара амзызқәеи аҭоурыхи
Асоциал-економикатә мзызқәа рыдагьы, афундаментализм ацәырҵра асоциал-ԥсихологиатә мзызқәагьы ыҟоуп. Германиатәи аԥсихолог Д. Функе иажәақәа рыла, «афундаментализм аисберг ахықәцә ауп, уи ашәарҭадара агәхьаагара ауп изыдҳәалоу».
Афундаментализм аларҵәара амзызқәа: 1) адинхаҵарақәа рыҩныҵҟа амодернистәи аконсервативтәи процессқәа реиҿагылара; 2) ауаажәларраҿы адинхаҵара ароль амаҷхареи акультуратә процессқәеи рымҩаԥысреи; 3) аглобализациа аҿагыларазы ицәырҵуа аҵысрақәа; Афундаментализм аларҵәараҿы адинхаҵаратә процессқәа рыдагьы, иҟан даҽа мзызкгьы. Адунеи аҿы имҩаԥысуаз асоциал-економикатәи, аполитикатәи аиҿасрақәа раан аглобализациеи асекулиаризациеи рыпроцессқәа еиҳа-еиҳа иӷәӷәахон. Иҟан адинхаҵареи аҳәынҭқарреи реидыхра згәамԥхоз, ауаа рхатә зинқәа рыхьчара мап ацәызкуаз ауааԥсыра. Иҿыцу аҭагылазаашьақәа рҿы, модернизм ацәырҵраан, аҳәынҭқаррақәа рнапхгаҩцәа урҭ апроцессқәа ирҿадыргылоз ак рымазар акәын. Афундаментализм аҿагыларатә идеологианы иалырхуеит. Раԥхьаӡа акәны афундаментализм цәырҵит Еиду Америкатәи Аштатқәа, уаҟа 1910–1912 шықәсқәа рзы хәыдаԥсада ауааԥсыра ирыладырҵәон афундаментализм аидеиа атәы зныз абӷьыцқәа. Уи ауааԥсыра рнапаҿы ирырҭон. Аидеиақәа рыларҵәан раԥхьаӡа акәны еиҳарак аладатәи аштатқәа рҿы, анаҩс, 1950-тәи ашықәсқәа раан, афундаменталистцәа активла ридеиақәа аҵарадырратә процесси амассатә информациатә хархәагақәеи рхы иархәаны рӡыргара иалагеит.
Изеиԥшразаалак акультура ахаҭа амч ахархәара апринцип алаӡам, аха аиԥшра бааԥсыла ашьҭалара, акультура еизакны, ма уи ахәҭақәа рҿы ицәырнагар алшоит ачҳара ацәыӡреи амч ахархәареи аидеологиа. Уи ҭызҵаауаз аҵарауаҩ Томас Меиер ихәыцит атермин «аиԥшра бааԥсыла ашьҭалара». Уи атермин акультуреи адинхаҵареи аполитикахь рыиагара амеханизм аилкааразы рхы иадырхәоит. Урҭ апроцессқәа афундаментализмгьы лассы-лассы иахылҿиаауеит. Ҳаамҭазтәи афундаментализм еиҳа аҵак ду змоу асоциал-политикатә феноменны иҟоуп. Америкатәи афундаментализм аҭоурых ҭызҵаауа аҵарауаҩ Г. Марсден афундаментализм Америка амҩаԥысшьа амҽхак ус ахәшьара аиҭеит: «Еиду Америкатәи Аштатқәа рҿы иахьышәҭаху аҭыԥ аҟнытә ишәыршәыр акәтаӷь, хымԥада афундментализм иадгыло аӡәы иқәшәоит» ҳәа. Уи иаанагоз аконсервативтә, афундаменталисттә идеологиа иадгылоз уа даара ишырацәаз акәын.
Иудеатәи афундаментализм. Ари аҵысра аларҵәара амоуп Израиль. Уаҟагьы, егьырҭ адинхаҵаратә фундаменталисттә ҵысрақәа рҿеиԥш, иудаизм азакәанқәа рықәныҟәаразы ақәԥара иадҳәалоуп уи аҵысра. Уи адгылаҩцәа гәыԥқәаки амилициатә усзуҩцәеи рыбжьара изныкымкәа аидысларақәа ҟалахьеит. Иҟоуп, иара убас, арадикалтә ҟазшьа змоу аиҿкаара "Нетуреи карта», уи Мессиа адгьыл ахь дылбаанӡа иахьшьақәгылаз аҟнытә, Израиль зынӡа ҳәынҭқарроуп ҳәа изымԥхьаӡо.
Афундаментализм аполитикаҿы
Аҵарауаа иалыркаауеит даҽа адинхаҵарахь иаҵанамкуа афундаменталисттә ҵысрақәак аҳәынҭқарра-политикатә, аекономикатә, аекологиатә, афеминисттә, амилаҭтә уҳәа егьырҭ. Арҭ аҵысрақәа зегьы еидызкыло шьаҭасны иҟоуп аҭышәантәалареи иашаки рзы ақәԥара. Афундаментализм ҳәа азырҳәоит изеиԥшразаалак абсолиутла иашарак иазнеиуа аидеологиа.
Афундаментализм акритика: Афундаментализм акритика азызуа ирҳәоит, уажәтәи ауаа ижәытәӡоу аҩырақәа ииашаны еилыркааразы урҭ злаҩыз абызшәа бзиаӡаны ирдыруазар ауп ҳәа. Уи ада аинтерпретациақәа ҟамлар залшом, иахьанӡа иаҳзааиз адинхаҵаратә традициақәа аиҭагараан аԥсахрақәа рыламкәа изыҟалом ҳәа. Убри аан дара аҩырақәа рҿгьы изныкымкәа аиҿагыларақәа уԥылоит, аха ақьырсианратә фундаменталистцәа уи атәы иалацәажәаӡом ҳәа азгәарҭоит ԥыҭҩык.
Афундаментализм аҿы ицәырҵыз арадикалтә ҟазшьа змоу аҵысрақәагьы ауаажәларратә шәарҭадаразы ибааԥсу ак акәны иԥхьаӡоуп. Убри аҟнытә афундаментализм ацәырҵра иааизакны адунеи иқәынхо ауааԥсыра рзы ирԥырхагоу акакәны иҟоуп ҳәа азгәарҭоит уи аидеологиа аҿагылаҩцәа.
Азхьарԥшқәа
Адин |
27246 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D1%8C%D0%B0%D1%87%20%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%85%D3%99%D0%B0%D0%BC%D0%B0 | Қьач ауахәама | Қьач ауахәама () — архитектуратә баҟа Аԥсны Џьгьарда ақыҭан. Қьач ҳәа изышьҭоу аҭоурыхтә ҭыԥаҿы игылоуп. Ауахәама VIII-IX ашәышықәсқәа ирыҵаркуеит. Уи Аԥааимбар хада Михаил ихьӡала идыргылазаарын. Аҟазараҭҵааҩцәа ргәаанагарала, Қьач ауахәама Григол Ханӡҭели иҵаҩцәа идыргылаз Неӡви ауахәама (Борџьомтәи амуниципалитет) иеиԥшуп. Ауахәама аҟынтә аҭӡамцқәа мацара аанхеит. Аҩыратә хыҵхырҭақәа рҿы ауахәама аӡбахәы ҳәам. Қьач ауахәама аҟынтә иаанхаз аҭоурыххҳәаа аԥсуаа раҳ Гьаргь II (922- 957 шш.) ихьӡ иадҳәалоуп. Ари атәы аҳәоуп иашьашәалоу ақырҭуа асомҭаврули адҩылаҿы. Аҭоурыххҳәаа араӡнытә аҭра иҭоуп. Ауахәама иргылан заатәи абжьарашәышықәсақәа раан. Ауахәама абашҳа (травертин) ала ихҩоуп. Қьач ауахәама аныхаҷаԥа аҿы иаанханы иҟоуп Гыртәыла аҳ Леван Дадиани 1640 шықәсазы иҟаиҵаз адҩыла:
XVII ашәышықәсазы, аԥсуаа абри аҭыԥаҿы рышьаҭа андыркы ашьҭахь, Қьач ауахәама Қьач-абаа ахьӡарҵеит.
Азхьарԥшқәа
სოფ. კვიტოულის ქიაჩის ეკლესია
Аԥсны ауахәамақәа |
27247 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%B7%D0%BC | Антисемитизм |
Антисемитизм ажәа иаанаго
Антисемитизм иаанагоит ауриацәа адинхаҵаратә етностә гәыԥқәак раҳасаб ала ратәамбара. Уи ажәларқәа раҳаҭыр амбара аформақәа ируакуп. Антисемитизм хықәкыла ауриацәа ратәамбароуп иаанаго.
Атерминологиа
Ажәа антисемитизм алеигалеит германиатәи апублицист Вильгельм Марр 1879 шықәсазы. Иара дызлахәыз агәыԥ «антисемисттә лига» ҳәа ахьӡитәит. Германиатәи аҭоурыхҭҵааҩ Михаель Владика иԥхьаӡоит ииашамкәа уи атермин раԥхьаӡа акәны Марр идырҳәалеит ҳәа. Атермин ахаҭа амилаҭеилыхра ауп иаанаго, европатәи ажәларқәеи ауриацәеи рыбжьара абиологиатә мааибра ҳәа иԥхьаӡоуп.
Иҟалалоит антисемитизм асинонимс иудофобиа ажәа рхы ианадырхәо. Уи атермин авторс дамоуп Одессатәи аҳақьым Леон Пинскер, иара раԥхьаӡа акәны ажәа ихы иаирхәеит 1881 шықәсазы, амассатә еилаҩеиласрақәа рышьҭахь иҩыз апамфлет «Автоемансипациа аҿы». Иара ауриацәа ратәамбареи амилаҭеилыхреи ԥсихикатә чмазароуп ҳәа иԥхьаӡон. Даҽа ҭҵааҩык Соломон Крапвенски игәаанагарала, иудофобиа иаанагоит ауриацәа рыцәшәара. Геннади Костырченко иудофобиа абзазаратә антисемитизм иаҿирԥшуеит. Иаарту Израильтәи ауниверситет аматериалқәа рҿы акәзар, иудофобиа иаанагоит ҭоурыхла традициала арассатә антисемитизм цәырҵаанӡа ауриацәа ратәамбара.
Антисемитизм ахкқәа
Антисемитизм иаҵанакуеит ауриацәа ратәамбара иадҳәалоу еиуеиԥшым ацәырҵрақәа.
Ҭоурыхла антисемитизм ҿион антикатә иудофобиа аҟынтәи ҳаамҭазтәи иҿыцу антисемитизм аҟынӡа.
Антикатәи антисемитизм ижәытәӡоу антисемитизм ахкқәа иреиуоп. Иара, аҭоурыхҭҵааҩцәа ргәаанагараала антикатәи апериод аан амырҭаҭцәа рганахьала ауриацәа ратәамбара шьаҭас иаман. Уи аидеа иадгылоз ауриацәа егьырҭ амилаҭқәа рцәымӷын ҳәа рыԥхьаӡон, амилаҭтә традициақәа ирҿагылон, аекономика иаԥырхаган, ииашам адыррақәа ауаа ирыладырҵәоит ҳәа агәаанагара рыман .
Адинхаҵаратә антисемитизм даҽакала антииудаизм ахьӡуп. Иара ақьырсианраҿы аҩбатәи ашәышықәса аҩныҵҟа ицәырҵит ҳәа иԥхьаӡоуп. Ақьырсианратә антисемитизм ауриацәа аиудаизм иахьықәныҟәои, Иаса Қьырса мессиас дахьырыԥхьаӡои, иара убас иара ишьра рнапы ахьалакызи рцәымӷара аанагоит. Ус еиԥш иҟоу агәаанагара иԥшьоу аҩырақәа рҿы ишьақәырӷәӷәоуп. Уа ишаҳәо ала, Иаса Қьырса дынцәоуп, ауриацәа зегьы Анцәа дызшьыз ажәлар ҳәа ирыԥхьаӡоит. Уи аидеиа иадгылоу ауаа рдинхаҵара зеиԥшроу ала еиҩыршоит, убри аан рмилаҭ аҵакы амаӡам. Ус анакәха, ақьырсианра здызкылаз ауриацәа рықәыӷәӷәара аанрыжьуазар акәын. Аха аԥсҭазаараҿы даҽакала ианыҟалоз ыҟан, рдинхаҵара рыԥсахыргьы ауриацәа рҭаацәеи дареи еснагь иатәарбомызт. Уажәтәи аамҭазы адинхаҵаратә антисемитизм ақьырсианра аҿы еиԥш, амсылманра аҩныҵҟагьы ус еиԥш иҟоу ацәырҵрақәа уԥылоит .
Арассатә антисемитизм. Ас еиԥш иҟаз антисемитизм ахкы 19-тәи ашәышықәсазы ицәырҵит, уи аклассикатә антисемитизм ҳәа иԥхьаӡоуп. Антисемитизм ахаҭа ацәырҵра арассатә еилыхра иадырҳәалоит. Арассатә антисемитизм иалҵшәахеит Холокост. Уи ацәырҵра иадгылаз ауриацәа иатәамбакәа, абиологиатә ҷыдарақәа змоу жәларны ирыхәаԥшует, иара убас ирҿагылоит змилаҭ зҵәахуа, егьырҭ амилаҭқәа ирылаҵәаз ауриацәа. Дара ауриацәа, ицқьоу амилаҭқәа аԥырхага рырҭоит ҳәа ирыԥхьаӡоит. Иҟоуп агәаанагара, уи амилаҭ иаҵанакуа амчра рнапаҿы иааргар рҭахуп ҳәа.
Иҿыцу антисемитизм. 1990-тәи ашықәсқәа раан аҭоурыхҭҵааҩ Даниель Паипс иалаигалеит «иҿыцу антисемитизм» ҳәа аилкаара ҿыц. Уи ҵакыс иаман ауриацәа рцәымӷра, урҭ рхатә ҳәынҭқарра Израиль ашьақәыргылара ахьырҭаху азы.
Уи адагьы иҟоуп антисемитизм егьырҭ ахкқәагьы. Аҭоурыхҭҵааҩ аетнолог Виктор Шнирельман иԥхьаӡоит аетностә, адинхаҵаратә антисемитизм анаҩсгьы ишыҟоу асоциалтә модернизациа иаҿагылоу антисемитизм . Иара ауриацәа рхаҭақәа уи ацәырҵра иқәныҟәоит. Хаҭала иуҳәозар, уахь иаҵанакуеит акоммунистцәеи аконсерваторцәеи. Генади Костырченко антисеметизм ишоит асоциалтәи аполитикатә ҟазшьа змоуи рыла. Раԥхьатәи аӷәыԥ ахь иаҵанакуеит абзазаратәи аидеологиатәи антисемитизмқәа. Абзазаратә антисемитизм идеологианы ирыԥхьаӡаӡом, аха уи ауриацәа ратәамбара ауп иаанаго. Уи агәаанагара адҳәалоуп ауриацәа рыбзазашьа зеиԥшроу, дара рхаҭа амилаҭеилыхра ахьрымоу аҟнытә. Мраҭашәараҿы абзазаратә антисемитизм амилаҭтә антисемитизм ҳәа азырҳәоит. Аидеологиатә антисемитизм акәзар, аҳәынҭқарраҿы амч анапаҿы аагаразы ақәԥараҿы, аполитикатә ԥсҭазаара иахәҭакны иҟалоит. Абас аҳәынҭқарратә антисемитизм аполитика иахәҭакны иҟалеит афашисттә Германиа аҟны .
Антисемитизм атермин ацәырҵра амзызқәа
Антисемитизм ацәырҵра амзызқәа ҭызҵаауа анаукатә усзуҩцәа ҩ-гәыԥкны рҽыршоит: асубстанционалистцәеи афункционалистцәеи рыла. Асубстанционалистцәа ирыԥхьаӡоит антисемитизм ацәырҵра ауриацәа рхаҭақәа ирхароуп ҳәа, афункционалистцәа – уи ацәырҵра аҭыԥантәи аконфликтқәеи аиҿагыларақәеи ирхароуп ҳәа. Уи азнеишьа шьақәиргылеит Ицхак Хаинеман.
Антисемитизм ацәырҵра зыхҟьаз амзызқәа иара убас даҽа ҩ-гәыԥк рыла иршоит: анаукатәи афилософиатәи амзызқәа рыла. Анаукатә мзызқәа ҳарзааҭгылозар, ажәытәӡаны иудофобиа ацәырҵра, ауриацәа егьырҭ ажәларқәа рҟынтәи рҽалкаара иахҟьеит. Уи ауриацәа Анцәа иаликааз жәларуп ҳәа ирымаз агәаанагара иахылҿиааит. Ус уи аԥхьа ақьырсианцәа амырҭаҭра иадгылоз цәымӷырҭас иркуан, гәаҟрала ианҭадырхозгьы ыҟан. Аҭоурыхҭҵааҩ С. И. Лурие антисемитизм ацәырҵра анҭиҵаауаз игәеиҭеит, ауриацәа ажәытәӡаны аибашьрақәа рышьҭахь иаиааины аметрополиахь нхара ианыргозгьы рхатә культуреи рдинхаҵаратә принципқәеи шаанырмыжьуаз. Ауаажәларраҿы иагьа ақәыӷәӷәара роургьы уи иацәхьаҵӡомызт. Аха уи ус иҟаҵәҟьазу иҟамзу аҵарауаа иахьагьы еимаркуеит.
Афилософиатә мзызқәа
Аурыс философ И.А. Бердиаев игәаанагарала, ақьырсианцәа ауриацәа рганахь ала антисемитцәан. Ауриацәа Иаса Қьырса иахьидымгылаз ишәииз рассоуп ҳәа ирыԥхьаӡон. Ақьырсианра аиудаизм иаҿагылоит . Аурысцәеи ауриацәеи реизыҟазаашьа ҭиҵаарц иҽазишәеит А. И. Солженицын, иҩымҭа «200 шықәса ҳаицнаҵы» аҿы. Иара антисемитизм ацәырҵра мзызк аҳа еиҳауп ҳәа иԥхьаӡон. Уи ауриацәа ахьынхоз ицәырҵуаз еиуеиԥшым апроблемақәа аҵкыс ирыхҟьон ҳәа азгәеиҭон. Аха Солженицын игәаанагара аҭоурыхҭҵааҩцәа лассы-лассы ианадымгылалоз ҟалон.
Иҟоуп афилософцәа, антисемитизм ацәырҵра аԥсихологиатә комплексқәа ирхароуп ҳәа изыԥхьаӡоз. Ус, Жан-Поль-Сартр антисемитизм ашәара ауп изыхҟьо ҳәа иԥхьаӡон. Антисемитизм иадгылаз ауриацәа ракәӡамызт изыцәшәоз, дара ирымаз ахақәиҭреи аҭакԥхықәреи ракәын. Н. А. Бердиаев иакәзар, антисемитизм ацәырҵра абаҩхатәрадара иадиҳәалон. «Фреиди Бергсони иауриацәоуп ҳәа ианраҽыԥнырҳәо иаанаго гәырҵҟәылдароуп, – иҩуан иара. – Ашьыцра ааныжьны ауриацәа анаукеи аҭҵаарақәеи рҿы шәыриааир шәҭахызар, шәхаҭақәа акыр зҵазкуа анаукатә усзуҩцәаны шәҟалароуп. Анаукаҿы дара риааиразы иаҭахуп арҿиара. Ахақәиҭра иаанагоит амчра. Ииашаӡам ауриацәа еиҳа ахақәиҭра рымоуп егьырҭ ажәларқәа раасҭа ҳәа агәаанагара» . Антисемитизм апроблема иаҿагылон аурыс шәҟәыҩҩцәа Чехови Достоевскии. Достоевски иҩымҭа «Преступление и наказание» аҿы автор дырзааҭгылеит антисемитизм ацәырҵра аекономикатә мзызқәа. Иара игәаанагарала, ауриацәа традициала аҵарадырра бзиа ахьрымоуи, аԥсҭазаараҿы еиҿкаау аекономика рхы иахьадырхәои ауп амалду рызҭо, убри аҟнытә ирыҵашьыцуа рацәаҩуп, ргәаӷ ркуеит. Ус ауриацәа ԥыҭҩык мчыла Венантәи иандәықәырҵа, иҭацәхеит зқьыла ауаҭахқәа, анаҩс дара анацистцәа ирыҭан. Аҵарадырреи, анаукеи, аспорти рҿы ауриацәа рлагала усҟак адыррақәеи алшарақәеи змамыз ауаа аршьыцуан, ус ҟазҵоз еиҳарак здыррақәа лаҟәыз ракәын.
Антисемитизм аҭоурых аҿы
Уажәтәи аамҭазы антисемитизм адгылаҩцәа рхы иадырхәо аргументқәа реиҳарак антикатәи аамҭа аҟынтәи иаагоуп, еиҳарак Александриа аҟынтәи. Уи раԥхьатәи адгылаҩцәа дреиуоуп аныхаԥааҩ Манифон ҳәа ззырҳәоз ауаҩы. Иара дынхон 285–246 шш. ҳера ҟалаанӡа. Иҩымҭақәа рҿы иҳәон ауриацәа аҳәынҭқарра ишацәӷьычуаз, ауахәамақәагьы иакәымкәа ишрызныҟәоз, пату ақәырҵаӡомызт ҳәа. Усҟан аҳәынҭқарраҿы арра иахысуаз ауриацәа, атәыла аинтересқәа раасҭа, дара рыжәлар, рдинхаҵара рыцеиҩызшоз еиҳа ирыдгылон ҳәа иԥхьаӡан. 38 ш. ҳера аан Александриа ауриацәа рнырҵәаразы аиҿагыларақәа мҩаԥысит .
Антисемитизм XX ашәышықәсазы
Урыстәыла 20-тәи ашәышықәса алагамҭазы, еиҳараӡак Аҳ иманифест анрыдыркыла ашьҭахь, ауриацәа рықәыӷәӷәаразы амассатә акциақәа ирыцҵан. 660 ҭыԥ ирылаҵәеит урҭ аиҿагыларақәа. 1911 шықәсазы Киев 12 шықәса зхыҵуаз аҷкәын ишьра ихарарҵеит азауад аусзуҩы М. Беилис. Уи аус атәы адунеи иалаҵәеит. 1913 ш. аӡбарҭаҿы иара ииашамкәа ахара шидырҵаз шьақәырӷәӷәан. Уи аамҭазы Урыстәыла ицәырҵит аҭоурыхтә фактқәа иаарҳәны иазырбо аматериалқәа реизга «Сионтәи адырҩцәа рыԥкаанҵақәа».
Аҭоурыхҭҵааҩ В. Г. Костырченко игәаанагараала, Урыстәылатәи аимпериаҿы антисемитизм еиҳараӡак аҽарӷәӷәеит ареволиуциеи атәылауаҩратә еибашьреи раан. Гәаҟрыла ишьыз ауриацәа уи аамҭазы 100-нызқьҩык рҟынӡа инаӡоит.
Антисемитизм Германиа
Арассатә антисемитизм Германиа х-цәырҵрак аман: аҳәынҭқарратә, асоциал-қьырсианратә, арасатә.
Аҳәынҭқарратә антисемитизм хазы уалацәажәозар, уи еиҳараӡак иадгылон аконсерваторцәеи амилаҭтә либералцәеи. Дара дыруаӡәкын Генрих фон Треичке. Дара ауриацәа ирыдҳәалоу апроблема иахәаԥшуан анемец ҳәынҭқарра ҿыц аргылара аганахь ала. Ус ауриацәа рҟынтәи ирҭахыз рмилаҭтә хдырра ааныжьны анемеццәа ҳәа рхы рыԥхьаӡарц азы. Аха уи аганахь ала ауриацәа иӷәӷәаны ирықәгәыӷуан ҳәа узҳәомызт.
Асоциалтә қьырсианра акәзар, еиҳа ааконсервативтә ҟазшьа аман, урҭ аусуҩцәа рыкласси ақьырсианреи рыхьчара хықәкыс ирымоушәа рхы аадырԥшуан. Дара реиҳабы А. Штекер аӡбарҭақәа, аҵараиурҭақәа рҿы ауриацәа рхыԥхьаӡара армаҷразы дықәԥон.
Аха еиҳа арадикалтә ҟазшьа змаз арассатә антисемитизм акәын. Уи иадгылоз акоммунизми асоциализми рыдагьы, алиберализмгьы иаҿагылон. Ари ацәырҵра ахатә форма аиуит 1880 -тәи ашықәсқәа рзы. Дара анемеццәа рраса хадоуп ҳәа ирыԥхьаӡон, аҳәынҭқарраҿы иҟоу ацәырҵрақәа реиҿагылара зыхҟьо германиатәи арасеи ауриацәеи рыбжьара иҟоу ақәԥароуп ҳәа. Аԥсабараҿы зегь ахьеиҟарам, арасақәагьы иааныркыло аҭыԥқәа еиԥшӡам ҳәа агәаанагара рыман арасатә антисемитизм адгылаҩцәа. Убри аҟнытә ауриацәа германиатәи араса иамаркуеит иааныркыло аҭыԥ ҳаракы. Иара убас дара ирыман аидеиа, Европа иқәынхо анемец бызшәала ицәажәо, милаҭла иаҵанакуа зегьы ҳәынҭқаррак аҳәааҿы реидкылара. Уи ала дара ирҭахын ауриацәа Австриаҟа рцаразы азин рымхра, аҳәынҭқарра аҩныҵҟагьы дара рганахь ала иҷыдоу азакәанқәа раԥҵара.
Арасизм ауаа рзинқәа рыларҟәразы иқәԥон, егьырҭ ажәларқәа рҿаԥхьа германиатәи амилаҭ иаҵанакуаз еиҳа аԥыжәара рырҭон. Ахԥатәи ареих аҿы арҭ аидеиақәа еиҳа адгылара роуит. Гитлергьы урҭ аидеиақәа идикылоит, арасатә антисемитизм аҳәынҭқарратә политиканы иҟаиҵоит. Ауриацәа жәларык раҳасаб ала индырҵәо иалагоит. Холокост ҳәа ахьӡ аиуеит уи аамҭа .
Антисемитизм Израиль
Асовет ҳәынҭқарра анеилыбга ашьҭахь, уаҟа инхоз ауриацәа Израильҟа нхара ицеит. Аха дара ирыцны уахь идәықәлеит арепатриациатә процесс иаҵанакыз иауриацәамыз ауааԥсыра. Закәанла ауриацәа ирхылҵшьҭрақәаз Израильҟа ахынҳәразы азин рыман. Уи иахҟьаны Израиль ицәырҵуеит антисемитизм ахк ҿыц. Уи аамҭазы уаҟа ицәырҵуеит аурыс етностә еиҿкаарақәа, скинхед ҳәа изышьҭоу, ауриацәа зцәымӷу ацәырҵрақәа.
Антисемитизм XXI ашәышықәсазы
Антисемитизм еиҳараӡак иҿиоит 2000-тәи ашықәсқәа рзы. Адокументалтә фильм «Антисемитизм 21-тәи ашәышықәсазы: аҿиара» автор Ендриу Голдберг иԥхьаӡон антисемитизм агәҭа аԥсылман культуреи арабцәеи рыбжьара иҟоуп ҳәа. Антисемитизм апроблема ҭызҵаауаз иазгәарҭон 2009 шықәсазы ишырацәахаз антисемисттә ҟазшьа змаз акциақәа. 2013 шықәсазы Еиду Америкатәи Аштатқәа рҿы аҳәынҭқарратә департамент иазнархиеит ауаҩ изинқәа ирызкыз ажәахә. Уаҟа 2012-тәи ашықәс азы антисемитизм аганахь ала зегь реиҳа иҭынчымыз ҳәынҭқаррақәаны иазгәарҭон Венгриа, Венесуела, Грециа, Украина. 2014 шықәсазы Антидиффамациатә лига антисемитизм аиндекс ркьыԥхьит. Дара рыҭҵаарақәа 102 ҳәынҭқарра рҿы имҩаԥыргеит, иара иалахәын 52-нызқьҩык ауааԥсыра. Дара хықәкыс ирыман адунеи аҿы антисемиттә тенденциақәа рдинамика аилкаара. Аҭҵаара излаҳәо ала, антисемитизм еиҳа иҳаракуп Ааигәатәи мрагылареи Аҩадатәи Африкеи. Аҩбатәи аҭыԥ аннакылоит Мрагыларатәи Европа, уаҟа антисемиттә идеиақәа ирыдгылоит 34% ауааԥсыра, убри аан Урыстәыла уи ахыԥхьаӡара 30% рҟынӡа инаӡоит, Украина – 38%. Зегь реиҳа антисемитизм адгылаҩцәа ахьмаҷу Австралиеи Океаниеи роуп. 2015 шықәса ажьырныҳәа мзазы раԥхьаӡа акәны антисемитизм атема иалацәажәеит Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа хада аҿы.
Антисемитизм аҿагылара
Иахьатәи аамҭазы антисемитизм акритика ӷәӷәа азыруеит. Ус афилософ Фридрих Ницше иакәзар, антисемитизм ахы ажьароуп иаанаго ҳәа иԥхьаӡон. Ашәҟәыҩҩы Владимир Высоцкигьы иашәақәа рҿы уи ацәырҵра дахыччаны дахцәажәон. Жан-Поль Сартр антисемитизм гәаанагарак аҳасаб ала аҟазааразы азин амоуп ҳәа мап ацәикуан .
19-тәи ашәышықәсанӡа ауриацәа антисемитизм аганахь ала ирыман х-гәаанагарак:
Ауаажәларратә елитахь иаҵанакыр, ауриацәа ақәыӷәӷәара роуӡом ҳәа;
Ассимилиациа аҭахуп ҳәа – адинхаҵара аԥсахра;
Аемиграциа – даҽа тәылак ахь нхара аиасра.
Аха арҭ зегьы хаҭала уриак ипроблемақәа ракәын иаӡбоз. Убри аан ауриацәа жәларык реиԥш рҭагылазаашьа шыҟаз иаанхон.
Уажәтәи аамҭазы антисемитизм аганахь ала аҭагылазаашьа зеиԥшроу аилкааразы иаԥҵоуп еиуеиԥшым аиҿкаарақәа. Уахь иаҵанакуеит Антидиффамациатә лига. Иара убас, апроблема аҭҵаараҿи амониторинги рнапы алакуп анаукатә еиҿкаарақәа, иаҳҳәап, Тель-Авивтәи ауниверситет иаҵанакуа Стефан Рот ихьӡ зху аинститути, антисемитизм аҭҵааразы Видал Сассун ихьӡ зху жәларбжьаратәи ацентри уҳә егьырҭ.
2005 шықәсазы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иаднакылеит антисемитизм аҿагыларазы арезолиуциа, Европатәи аидгылагьы еиуеиԥшым аусмҩаԥгатәқәа нанагӡеит уи ашықәсаз, антисемитизм аҿагыларазы.
Алитература
К.Ю. Хдери. РОЛЬ ПАМЯТИ О ХОЛОКОСТЕ В ОТНОШЕНИЯХ ГЕРМАНИИ И ИЗРАИЛЯ. «Мировая политика». С. 138.
Костырченко Г. В. Введение // Тайная политика Сталина: власть и антисемитизм. — М.: Международные отношения, 2001. — С. 14—15. — 78
Антисемитизм в древнем мире. Лурье С.Е. 2009. С.18-19.
Крапивенский С. Э. Антисемитизм как феномен мировой культуры.
Тюменев А. И. Евреи в древности и в средние века. — 2-е изд. — М.: Крафт+, 2003. — С. 320.
В.В. Энгель, КУРС ЛЕКЦИЙ ПО ИСТОРИИ ЕВРЕЕВ В РОССИИ
Лурье С. Я. Антисемитизм в древнем мире. Попытки объяснения его в науке и его причины.
Бердяев Н. А. Христианство и антисемитизм. С. 28.
Солженицын А. Двести лет вместе. Часть II. «Время», 2015
Бердяев Н.А. Ақьырсианреи антисемитизми. Путь. 1938ш, май-июль.
Поляков Л. История антисемитизма. т. 1 Эпоха веры, т. 2 Эпоха знаний: Перевод с французского.
Лозинский С. Г. Социальные корни антисемитизма в Средние века и Новое время
Азхьарԥшқәа
https://eleven.co.il/article/15341
https://scepsis.net/authors/id_163.html
Антисемитизм |
27248 | https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D0%BF%D1%8B%D2%B5%D0%B0%D1%85%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B0 | Ампыҵахалара | Ампыҵахалара () — ари мчылатәи аҳәынҭқарра, мамзаргьы уи ахәҭак даҽа ҳәынҭқаррак ганкахьала мацара адҵара ауп иаанаго.
Изакәызеи аннексиа-ампыҵахалара
Ҳаамҭазтәи жәларбжьаратәи азин инақәыршәаны, аннексиа ари агрессиа ахкқәа ируакуп, иахьатәи аамҭазы иара жәларбжьаратәи — азинтә ҭакԥхықәра аҵанакуеит. Аннексиеи аоккупациеи реиԥшымзаара алкаара аҭахны иҟоуп, ампыҵахалара иаанагом аҵакырадгьыл аиуристтә еиҭакрақәа аланагалоит ҳәа. Убас, иаҳҳәозар Босниеи Герцеговинеи, 1878 шықәса раахыс Австро-Венгриа анапаҵаҟа аоккупациа аҟны ианыҟаз, аннексиа азуын ҳәа иԥхьаӡан, 1908 шықәса рзынӡа формалла Османтәи аимпериа иаҵакырадгьылны иԥхьаӡан. Ҭырқәтәылатәи ареспублика Аҩадатәи Кипр аԥҵара рылаҳәан 1983 шықәса рзы, уахь аҭырқәа архәҭақәа аналагалаз, анаҩс 1974 шықәса рзы Ҭырқәтәыла мацарала иазхаҵан, аха уи аилазаара иалаҵамызт.
Аннексиа, мамзаргьы ампыҵахалара абас еиԥш аилкаарақәа реиԥшымзаара азгәаҭатәуп:
«аӡәгьы иитәым адгьылқәа» раахәара (terra nullius) иеффективтәу аоккупациа ала, аҵакырадгьыл анапахьы аагара хықәкыс иҟаҵаны;
цессиа-ҭынч мҩала ҳәынҭқаррак аҵакырадгьыл даҽа ҳәынҭқаррак аҭара, аиқәышаҳаҭра анапы аҵаҩра иабзоураны;
адиудикациақәа — ҳәынҭқаррак аҵакырадгьыл ахәҭак даҽа ҳәынҭқаррак аҭара, аӡбарҭеи арбитражтә органи рыӡбамҭа инақәыршәаны;
аахәаратә аамҭа акрахыҵра — асуверенитет аахәара, мамзаргьы аиура еимактәыз аҵакырадгьыл аҟны акраамҭа ҳәа;
аккрециа — ҿыц иаԥҵахаз адгьылтә ҭыԥқәа рыла аҳәынҭқарра аҵакырадгьыл аизырҳара. Ишьақәгылахьоу жәларбжьаратәи азин аҟны ишарбоу ала аннексиа — мамзаргьы ампыҵахалара иахьатәи аамҭазы аҵакырадгьыл аахәара аҟны аиуристтә ҵакы амам, избанзар ус еиԥш аҭагылазаашьа жәларбжьаратәи аизыҟазаашьақәа рҟны амчра ахамырхәара апринцип еиланагоит.
Аннексиа жәларбжьаратәи азин аҟны
Аклассикатә жәларбжьаратәи азин аҳәынҭқаррақәа азин рымнахуамызт арратә усқәа рымҩаԥгаразы. Даҽа ҳәынҭқаррак аҵакырадгьыл ампыҵахалара ганктәи аҳәамҭа ала, мамзаргьы аҭычратә еиқәышаҳаҭра амчра анаиулак анаҩс, аҭагылазаашьақәа зегьы азгәаҭаны аиуристтә шьаҭа змоу аҵакырадгьыл аахәара ауп ҳәа иԥхьаӡан.
Аибашьра аан, мамзаргьы зыӡбахә ҳәоу аҵакырадгьыл еибашьрала ганкахьалатәи ампыҵахалара — ари ҵыхәтәантәины, хырԥашьа змам ҭагылазаашьаны иԥхьаӡан. Убри алагьы, аибашьра еилгаанӡа, мамзаргьы аҭынчратә еиқәышаҳаҭра анапы аҵарҩаанӡа, мчылатәи ампыҵахалара афакт аҵакырадгьылтә суверенитет аҭаразы азинтә шьаҭа азхоит ҳәа иԥхьаӡамызт. Аҳәынҭқарра-амԥыҵахалаҩ зинс иамаз аоккупациа ҟазҵаз аҳәынҭқарра азинқәа ракәын.
Даҽа ҳәынҭқаррак аҵакырадгьыл аиқәышаҳаҭра анапы аҵаҩрада уи аибашьра шьаҭас иамамзар, азинмчы амамызт ҳәа иԥхьаӡан, аннексиа ҟазҵо аҳәынҭқарра ари аҵакырадгьыл аҟны иӷәӷәаны ашьаҭақәа аҳазаргьы. Убас, Босниеи Герцеговинеи раннексиа, 1908 шықәса рзы Австро-Венгриатәи аимпериа ала аиуристтә шьаҭа амамызт ҳәа иԥхьаӡан, ари аҵакырадгьыл 1978 шықәса рзы Берлинтәи аконгресс аӡбамҭа ала Австро-Венгриа анапаҵаҟа ишиагазгьы.
Актәи Адунеизегьтәи еибашьранӡа, акыр аҭынчратә еиқәышаҳаҭрақәа, насгьы уи анҵәамҭазы анапы зҵаҩыз, иазгәарҭон аиааира згаз аҳәынҭқаррақәа, мамзаргьы изиааиз аҳәынҭқаррақәа рыҭара, мамзаргьы ҿыц иаԥҵахаз аҳәынҭқаррақәа рыҭара. Ас еиԥш аиқәышаҳаҭрақәа мчылатәи анапаҵаҩратә елементқәа ишрызцәымцозгьы, дара аиуристтә шьаҭа рымоуп ҳәа иԥхьаӡан.
Аннексиа Амилаҭқәа Рлига аԥҟаԥҵәа амчра анаиу ашьҭахь
Даара иҭышәынтәалаз ааԥхьарахеит, раԥхьатәи аннексиа алегитимразы Амилаҭқәа Рлига аԥҟаԥҵәа (1920 ш.), уи ажәабатәи ахәҭаҷ аҟны иаартны хәдықәҵара азнауан аҳәынҭқаррақәа рҵакырадгьылтә акзаарақәеи, аҳәынҭқаррақәа рполитикатә хьыԥшымреи, ажәаҩатәии ажәафтәии ахәҭаҷқәа рҟны акәзар, аибашьра алагара азин ԥкын. Анаҩс, ихадараз шьаҿаны иҟалеит Келлог-Бриан ипакт (1982 ш.) амчра аиура, уи аибашьра азы азин ҟанаҵомызт, аполитикатә хықәкқәа рызнеиразы мыругас иҟаҵаны.
Ас еиԥш азинтә еиҭакрақәа ирыбзоураны, агрессиатә ҟазшьа змаз аибашьрақәа азиншьаҭа змамыз ҳәа ирыԥхьаӡо иалагеит, ус еиԥш аибашьра иабзоураны аҵакырадгьылқәа анапахьы аагара жәларбжьаратәи азин аҟны илегитимтәым, насгьы амч змам ҳәа иахәаԥшуа иалагеит.
Аннексиа – Еиду Амилаҭқа Реиҿкаара Аԥҟаԥҵа амчра анаиу ашьҭахь
1945 шықәса рзы, амчра зауз Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аԥҟаԥҵәа жәларбжьаратәи азин аҟны ишьақәнарӷәӷәеит аннексиа аанкыларазы зегьы ирзеиԥшыз азин амҭара. Аԥҟаԥҵәа аҩбатәи ахәҭа ахԥатәии аԥшьбатәии ахәҭаҷқәа аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа ирыднаҵоит жәларбжьаратәи аҳәоуеиқәымшәарақәа рыӡбаларц ҭынчымҩала, иара убасгьы дара жәларбжьаратәи аизыҟазаашьақәа рҟны аҵакырадгьылтә акзаара, мамзаргьы иарбанызаалак аҳәынҭқарра аполитикатә хьыԥшымра мчралатәи ақәмақарреи амчи рыла рыӡбара аҟнытә рыҽныркылаларц. Абасала, аибашьра мацара акәымкәа, амч ахархәара иарбан формазаалакгьы иахәаԥшуа иалагеит жәларбжьаратәи-изакәандаратәу усны, уи еиԥш аус азин аиура зыҟамло. Абарҭқәа инарықәыршәаны, иарбанызаалак аннексиа - ампыҵахалара закәан шьаҭак аманы изыҟалом.
Аҳәынҭқаррақәа аиуристтә шьаҭала ирыдуп аннексиа-ампыҵахалара амҩала инагӡоу, аҵакырадгьылтә еиҭакрақәа разхамҵара. Убри анаҩсангьы, аҳәынҭқарра аҵакырадгьыл зегьы аннексиа азура алнаршом уи аҳәынҭқарра жәларбжьаратәи азин асубиектк аҳасаб ала аныӡаара, алшара шамамгьы ахатәы суверинетет аԥҵаразы, аҵакырадгьыл хылаԥшра аҭара шзалнамыршогьы.
Ҳаамҭазтәи азинтә ҭагылазаашьа
Изакәаным аннексиа апринцип изныкымкәа ишьақәырӷәӷәан еиуеиԥшым Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа Хадеи Ашәарҭадаратә Хеилаки ррезолиуциақәа рҟны. 1967 шықәса рзы, Ашәарҭадаратә Хеилак 242-тәи арезолиуциа аҟны (1967 ш.) инаҵшьны иазгәаҭан «аибашьра амҩала аҵакырадгьыл анапахьы аагара ҟалом» ҳәа. Ас еиԥш ишьақәырӷәӷәан,1974 шықәса рзы, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа Хада 3314-тәи арезолиуциа аҟны (XXIX), ахәбатәи ахәҭа ахԥатәи апунк аҟны агрессиазы аилкаара атәы ахьаҳәо, уа иазгәаҭан «иарбанызаалак аҵакырадгьыл анапахьы аагара, агрессиа ахархәара ала, азакәан шьаҭа аманы иԥхьаӡазарц залшом» ҳәа.
Арегионалтә ҳаракыра аҟны Хельсинктәи Ахыркәшаратә акт-1975 ш. рзтәи аҟны I—IV апринципқәа рҟны аҳәынҭқаррақәа рсуверентә еиҟарара азханаҵоит. Аҳәынҭқаррақәа ҭакԥхықәраны ирыдуп амч ахамырхәара, ақәымчра аҳәаақәа рыламкьысра, аҳәынҭқаррақәа рҵакырадгьылқәа ракзаара аганахь ала, ус аҭыԥ анаиу аамҭазы, аннексиа ахархәарала аҵакырадгьылқәа анапахьы аагара азакәантә шьаҭа амамзаара шьақәнарӷәӷәоит.
Ахԥатәи аҳәынҭқаррақәа иарбанызаалак рҵакырадгьылтә ԥсахрақәа, аннексиа абзоурала иҟалаз, разхамҵара атәы ҳәоуп Жәларбжьаратәи азин азы акомиссиа азакәанԥҵара аҟны.
Иерусалими Голантәи аҳаракырақәеи рымпыҵахалара
1947 шықәса рзтәи Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Аплан аҟәша инақәыршәаны, Иерусалим жәларбжьаратәи қалақьны иҟалар акәын. Иара иадыргалоз ауриатәии арабтәии аҳәынҭқаррақәа ирыҵанакуа иҟамлар акәын. Араб-израильтәи аибашьра аан, 1948 шықәса рзы, Иерусалим мраҭашәаратәи ахәҭа Израиль иаанакылеит. Аибашьра еилгеит 1949 шықәса рзы, анапы зҵаҩыз аинышәаразы аиқәышаҳаҭра ала.
1967 шықәса рзы, фымштәи аибашьра аан игаз аиааира иабзоураны, Израиль Мрагыларатәи Иерусалим анапахьы иаанагеит, уи алагьы ақалақь аҵакырадгьыл хылаԥшра анаҭо иҟалеит, уи анаҩс иаку Иерусалим аҟны ахатәы суверенитет рыланаҳәеит.
Израиль иаднакылоз аусқәа жәларбжьаратәи аилазаара иаднамкылеит, изакәаным аннексиатә актуп ҳәа иаԥхьаӡеит, уи иалнаршом ақалақь астатус аԥсхара жәларбжьаратәи азин инақәыршәаны ҳәа иаԥхьаӡеит. Ус шакәыз дырҵабыргуеит Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа хадеи Ашәарҭадаратә Хеилаки ирыдыркылаз арезолиуциақәа (шәахәаԥш, Арезолиуциақәа 2253 [ES-V] и 2254 [ES-V] 1967 ш.), (убасгьы арезолиуциа 252 1968 ш.). Ас еиԥш апозициа анаҩстәи арезолиуциақәа рҟынгьы ишьақәырӷәӷәан.
Голантәи аҳаракырақәа раннексиа атәы ҳҳәозар, ус еиԥш Израиль имҩаԥнагеит, 1981 шықәса ԥхынҷкәынмза 14 рзы ирыдыркылаз Голантәи аҳаракырақәа рзы Азакәан амчра ахархәара ала, Ашәарҭадаратә Хеилак арезолиуциа аҟны ишьақәнарӷәӷәеит: «Израиль аӡбамҭа ахатәы закәанқәа рышьақәыргыларазы, аоккупациа зызуу сириатәи Голантәи аҳаракырақәа рҟны аиурисдикциеи анапхгараҭареи рышьақәыргылара иазырхоу жәларбжьаратәи аиуристтә мчра амам», – ҳәа (Еиду Амилаҭқәа реиҿкаара Ашәарҭадаратә Хеилак арезолиуциа №497 1981 ш.). Аиԥш зеиԥшыз агәаанагара аҳәеит Ассамблеиа Хада арезолиуциа ES-9/1, 1982 шықәса рзы. Аха ус шакәызгьы, 2017 шықәса ԥхынҷкәынмза 6 рзы, Еиду Америкатәи Аштатқәа рхада Дональд Трамп официалла аҳәамҭа ҟаиҵеит Иерусалим Израиль иаҳҭнықалақьуп ҳәа.
Ҟрым аннексиа
2014 шықәса рзтәи Украинатәи ареволиуциа, Евромаидан аҵысра алахәцәа рыла иабжьгаз, Украина аҳҭнықалақь Киев аҟны, акыр ианубаалаша ахҟьаԥҟьақәа ҟанаҵеит Ҟрым азы. Адгьылбжьаха амчрақәа, еиҳарак аетникатә аурысцәа рыла ишьақәгылоу ауааԥсыра роуп еснагь аурыс политика иадгылоз, уаанӡатәи рпрезидент В. Ианукович иполитика иадгылоз. Уи атәыла даналырца, иааргаз мраҭашәараҟа иԥшуаз аамҭалатәи аиҳабыра, «насильственная украинизация» иашьҭаз, Ҟрым аганахь ала асепаратисттә дҵақәа ықәнаргыло иалагеит.
2017 шықәса, хәажәкырамза 17 рзы, Украинатәи Автономтә Республика Ҟрым ахьыԥшымра рыланаҳәеит, насгьы Урыстәылатәи Афедерациа алаларазы аҳәара ҟанаҵеит. Ҟрым аҳәара Урыстәыла адгылара азыҟанаҵеит, адырҩаҽныҵәҟьа Урыстәылатәи Афедерациа Ахада Владимир Путини Ҟрым ахаҭарнакцәеи Ҟрым Урыстәыла адҵаразы аиқәышаҳаҭра рнапы аҵарҩит, уи иабзоураны Ҟрым официалла Урыстәылатәи Афедерациа иасубиектны ирылаҳәан.
2014 шықәса, хәажәкырамза 24 рзы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа Хада арезолиуциа 68/262 аднакылеит, Украина аҵакырадгьылтә акзаара иадгылоз. Арезолиуциа аҟны аҳәамҭа ҟаҵоуп, Ҟрым хәажәкырамза 16, 2014 шықәса рзы имҩаԥгаз Ареферендум азакәан шьаҭа амам ҳәа, насгьы аҳәынҭқаррақәа зегьы, жәларбжьаратәи аиҿкаарақәа рахь ааԥхьара ҟаҵан Автономтә Республика Ҟрыми ақалақь Севастополи рыстатус аԥсахра азхарымҵаларц азы.
Босниеи Герцеговинеи рымпыҵахалара
Босниеи Герцеговинеи 1878 шықәса раахыс Австро-Венгриа анапаҵаҟа аоккупациа аҟны ианыҟаз, аннексиа азун ҳәа иԥхьаӡан 1908 шықәса рзы, уаанӡа формалла Османтәи аимпериа иаҵакырадгьылны иԥхьаӡан. Ҭырқәтәылатәи ареспублика Ладатәи Кипр рылаҳәан 1983 шықәса рзы, уахь аҭырқәа архәҭақәа аналагалаз анаҩс 1974 шықәса рзы, иара Ҭырқәтәыла мацарала иазхаҵан, аха уи аилазаара иалаҵамызт.
Алитература
Словарь русского языка: В 4-х т. / РАН, Ин-т лингвистич. исследований; Под ред. А. П. Евгеньевой. — 4-е изд., стер. — М.: Рус. яз.; Полиграфресурсы, 1999г.
Азхьарԥшқәа
http://ponjatija.ru/taxonomy/term/944
http://www.endic.ru/ushakov/Anneksija-686.html
https://interlaws.ru/anneksiya/
https://cyberleninka.ru/article/n/anneksiya-i-setsessiya-v-kontekste-mezhdunarodnogo-prava-i-mirovoy-politiki-teoriya-i-istoricheskiy-opyt/viewer
https://interlaws.ru/anneksiya/
https://guide-israel.ru/country/1060-golanskie-vysoty/
https://parstoday.com/ru/news/middle_east-i98324
https://www.svoboda.org/a/30458311.html
https://crimea.ria.ru/politics/20181009/1115354765.html
http://www.warconflict.ru/rus/statistika/?action=shwprd&id=1868
Жәларбжьаратәи азин
Аполитикатә географиа |