Datasets:

saucam

/

sans_data

like 2

ठाणेमण्डलं महाराष्ट्रराज्ये स्थितं मण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रं ठाणे इत्येतन्नगरम् । महाराष्ट्रराज्ये उत्तरदिशि मण्डलमिदं विद्यते । ठाणेमण्डलस्य विस्तारः 9,558 चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वदिशि अहमदनगरमण्डलं, पुणेमण्डलं च, पश्चिमदिशि अरबी समुद्रः, उत्तरदिशि गुजरातराज्यं, दादरा नगर हवेलीकेन्द्रशासितप्रदेशश्च, दक्षिणदिशि मुम्बईनगरं, रायगडमण्डलं च अस्ति । अस्मिन् मण्डले 2576 मिल्लीमीटर्मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अत्र द्वे प्रमुखनद्यौ स्तः । ते उल्हास, वैतरणा च । मण्डलेऽस्मिन् पूर्वदिशि सह्याद्रिपर्वतावलि: वर्तते । मण्डलस्य पश्चिमदिशि 112 कि.मी.मित: सागरतट: अस्ति । मण्डलेऽस्मिन् सामान्यत: उष्णं, आर्द्रं च वातावरणं भवति । ठाणेमण्डलस्य जनसङ्ख्या 1,10,60,148 अस्ति । अस्मिन् 58,65,078 पुरुषा:, 5195070 महिला: च सन्ति । अस्मिन् मण्डले चतुरस्रकिलोमीटर्मिते क्षेत्रे 1157 जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् 1157 जनाः । 2001-2011 दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः 36.01% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः 1000-886 अस्ति । अत्र साक्षरता 84.53 % अस्ति । मण्डलेऽस्मिन् 77% जना: नगरेषु निवसन्ति । मण्डलपरिसरोऽयं प्राचीने 'अपरान्त' प्रदेशे समाविष्ट: आसीत् । परशुराम:, पाण्डवा: अत्र निवासं कृतवन्त: इत्येवं कथ्यते । पाण्डवकाले यत् शूर्पारकम् आसीत् तदेव अद्यतनं सोपारानगरम् इति कथ्यते । मण्डलपरिसरे मौर्य-शिलाहार-बिम्ब-यादव-बहमनी-पोर्तुगाली-मुघल-मराठाशासकानाम् आधिपत्यमासीत् । मराठाशासकेभ्य: परिसरोऽयम् आङ्ग्लाधिपत्ये गत: । 1947 तमे वर्षे स्वतन्त्रभारते अस्य समावेश: जात: । 'कल्याणचा खजिना' कल्याण-कोशलुण्ठनं, 'वसईचा वेढा' वसईकोटव्यूह:, साष्टी इत्यत्र आधिपत्यं इत्यादय: शिवाजीमहाराजस्य जीवनकाले घटिता: ऐतिहासिकप्रसङ्गा: अत्रस्था: एव । तण्डुल:, हरितशाकानि, पुष्पाणि, नारिकेल:, कदलीफलं, 'चिकू', रागिका, 'वरई' इत्यादीनि अस्य मण्डलस्य प्रमुखसस्योत्पादनानि सन्ति । 112 कि.मी.मितः सागरतट: वर्तते मण्डलेस्मिन् अत: मत्स्यव्यवसाय: अपि अत्रस्थजनानां प्रमुखोपजीविकासाधनम् । 2635 मत्स्य-शीतनिक्षेपणकेन्द्राणि सन्ति अत्र । मण्डलमिदं महाराष्ट्रराज्ये उद्योगक्षेत्रे तृतीयक्रमाङ्के तिष्ठति । मण्डलस्य दक्षिण-पश्चिमपार्श्वयो: उद्यमानां केन्द्रीकरणं दृश्यते । पालघर उपमण्डलस्य 'तारापुर' इत्यस्मिन् स्थाने महाराष्ट्रराज्यस्य प्रप्रथम अणु-ऊर्जाप्रकल्प: प्रचलति, आभारतं प्रसिद्धश्च । केन्द्रसर्वकारानुशासित-स्फोटकास्रनिर्माणोद्यम: अम्बरनाथ इत्यस्मिन् उपमण्डले वर्तते । अस्मिन् मण्डले पञ्चदश-उपमण्डलानि सन्ति । तानि- मण्डलस्य अस्य शहापुर, मुरबाड, वाडा, जव्हार, मोखाडा, डहाणू, विक्रमगड, तलासरी इत्येतानि उपमण्डलानि ग्रामीणानि सन्ति । ग्रामीणभागे आदिवासिजनजातीनां प्राचुर्यम् अस्ति । तेषां विशिष्टा संस्कृति: वर्तते । 'वारली' आदिवासिजना: ठाणे मण्डलस्य तलासरी, डहाणू, जव्हार, मोखाडा इत्येतेषु उपमण्डलेषु अधिका: निवसन्ति । कातकरी, ठाकूर, धोडिआ, दुबळा, ढोर, कोळी, महादेव कोळी इत्येता: जनजातय: मण्डलेऽस्मिन् विद्यन्ते । ठाणे, कल्याण, उल्हासनगर, अम्बरनाथ, भिवण्डी, वसई, पालघर इत्येतानि उपमण्डलानि नगरविभागे समाविष्टानि । एतेषां नगरविभागां मुम्बईनगरसामीप्यात् मुम्बईनगरस्य संस्कृत्या:, आधुनिकीकरणस्य च प्रभाव: अत्र दृश्यते । सर्वस्थानेषु विकासार्थं शिक्षण-जीविका-कृषिसुविधाविषये योजना: प्रचलन्ति । मण्डलमिदं बहूनां विभूतिनां कार्यस्थलं, जन्मस्थलं वा आसीत् । यथा आचार्य भिसे, आचार्य चित्रे एतयो: शिक्षणकार्यं बोर्डी इत्यस्मिन् स्थाने वर्तते । महाविद्यालयशिक्षणस्य अस्मिन् परिसरे आनयने एतयो: महत्त्वपूर्ण: सहभाग: अस्ति । अनुताई वाघ, ताराबाई मोडक एतयो: बालशिक्षणविषयकं कार्यं, प्रयोगा: च अत्र कोसबाड इत्यस्मिन् स्थाने आसन् । इदानीम् अपि एतयो: निवासस्थानं, पाठशाला च द्रष्टुं शक्नुम: । गोदावरीबाई परुळेकर इति 'मार्क्स्-वादी' आन्दोलनकर्त्री, आदिवासिजनान् एकत्रीकृत्य नेतृत्वम् ऊढवती । अन्धेर गुरुजी इत्यपि एक: आदिवासिनां शिक्षणार्थं यतितवान् । स: अपङ्ग: आसीत् परं शिक्षणार्थं आदिवासिक्षेत्रेषु बहु कार्यं कृतवान् । जयन्तराव पाटील, पद्मश्री हरिश्चन्द्र पाटील, चिन्तामणराव पाटील इत्येतै: राष्ट्रियस्तरे कृषिक्षेत्रे अस्मात् स्थानात् बहु कार्यं कृतम् । अस्मात् मण्डलात् 86 स्वातन्त्र्यसैनिका: स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामे भागम् ऊढवन्त: । अस्मिन् मण्डले बहूनि प्रसिद्धानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । तानि -

भारतस्य कश्चन केन्द्रशासितप्रदेशः अस्ति पाण्डीचेरी अथवा पुदुचेरी । अत्र चत्वारि अस्ंयुक्तमण्डलानि सन्ति । तेषु अन्यतमम् अस्ति पाण्डीचेरीमण्डलम् । भौगोलिकतया तमिळ्नाडुभूभागे एतत् मण्डलं विद्यते । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति पाण्डीचेरीनगरम् अथवा पुदुचेरी ।

विख्यात पुरुषः।

सीधीमण्डलम् /ˈːðːəəə/) इत्येतत् भारतस्य मध्यभागे स्थितस्य मध्यप्रदेशराज्यस्य रीवाविभागे अन्तर्गतं किञ्चन मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति सीधी इति नगरम् । सीधीमण्डलस्य विस्तारः 4,851 चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । मध्यप्रदेशराज्यस्य पूर्वभागे इदं मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वे सिङ्गरौलीमण्डलं, पश्चिमे सतनामण्डलम्, उत्तरे रीवामण्डलं, दक्षिणे छत्तीसगढराज्यम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले सोननदी प्रवहति । 2011 जनगणनानुगुणं सीधीमण्डलस्य जनसङ्ख्या 11,27,033 अस्ति । अत्र 5,75,912 पुरुषाः, 5,51,121 महिलाः च सन्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते 232 जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् 232 जनाः। 2001-2011 दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः 23.72% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः 1000-957 अस्ति । अत्र साक्षरता 64.43% अस्ति । अस्मिन् मण्डले षड् उपमण्डलानि सन्ति । तानि- चुरहट, सिहावल, गोपडबनास, मझौली, कुसमी, रामपुर नाईकिन । अस्मिन् मण्डले अङ्गाराणाम् उत्पत्तिर्भवति । अस्मिन् मण्डले विन्ध्याचलपर्वते ’सूपर थर्मल’ विद्युदुत्पादनयन्त्रागारः अस्ति । कैमूर, खेजुआ, रानीमुण्डा इत्येतानि अस्य मण्डलस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । ://../ ://.2011..///329-.

इदानीन्तनपश्चिमपाकिस्तानस्य राजधानी रावाल्पिण्डि नगरात् अष्टादश क्रोषपरिमितं उत्तरभागे तक्षशिला विश्वविद्यालयः आसीत् । एषः विश्वविद्यालयः भारतदेशस्य प्राचीनतमः विश्वविद्यालयः इति वदन्ति । त्रेतायुगे अयोध्याधिपतेः श्रीरामस्यानुजस्य भरतस्य् पुत्रः तक्षः एतत नगरं निर्मितवान् । द्वापरयुगे अपि एतत् स्थानं विद्याकेन्द्ररुपेण एव प्रसिध्दमासीत् । क्रि.पू. सप्तमे षष्टे च शतमाने तक्षशिला विश्वविद्यालयस्य कीर्तिः देशे विदेशे च प्रसृता आसीत् । भारतदेशस्य विभिन्नप्रदेशात् छात्राः उन्नतं शिक्षणं प्राप्तुम् अत्र आगच्छन्ति स्म । अत्रापि वेदः, वेदाङ्गानि, अष्टादश विद्याः, दर्शनानि, व्याकरणम्, अर्थशास्त्रम्, राजनीतिः युध्दविद्या, ज्योतिषम्, हस्तिविद्या, अश्वविद्या, मन्त्रविद्या इत्यादीनाम् अध्ययनार्थं व्यवस्था आसीत् । पाणिनिः, कौटिल्यः, चन्द्रगुप्तः जीवकः कोसलदेशस्य राजा प्रसेनजित् इत्यादयः महापुरुषाः अपि आस्मिन् विद्यालय एव अध्ययनं कृतवन्तः इति प्राचीनभारतीयसाहित्येन ज्ञायते । एषः विद्यालयः विशिष्टरुपेण विकसितः आसीत् । अस्य विद्यालयस्य निश्चितं केन्द्रस्थानं नासीत्, विशालभूभागे विद्यालयस्य प्रभावः प्रसृतः आसीत् । अनेके विद्वांसः अत्रागत्य छात्रान् बोधयन्ति स्म । निर्दिष्टपाव्यक्रमः निर्धारितसमयव्यवस्था अप्यत्र नैव आसीत् । किमपि प्रमाणपत्रमपि अत्र न दीयते स्म । छात्राणाम् अध्ययनविषयं योग्यताम् आसक्तिं च परिशील्य आचार्याः एव अध्ययनस्य अवधेः निश्चयं कुर्वन्ति स्म ।शिष्याः आचार्यैः सहैव स्थित्वा अध्ययनं कुर्वन्ति स्म । एकैकस्य आचार्यस्य समीपे सामान्यतः शताधिकाः छात्राः भवन्ति स्म । क्रियात्मके अध्ययने विशेषदृष्टिः निवेशिता आसीत् । एतादृशम् अनुभवं प्राप्तुमेव देशसञ्चारः अपि तैः कार्यते स्म । यदा शिष्यः सामर्थ्यसम्पन्नः जातः इति ज्ञायते तदा आचार्याः एव विभिन्नप्रकारेण शिष्याणाम् अवलोकनं कुर्वन्ति स्म । जीवकः नाम छात्रः अस्मिन्नेव विद्यालय अधीतवान् इति तु उक्तम् । सः आर्युर्वेदं पठितवान् । अध्ययनान्ते आचार्याः तस्यावलोकनं कृतवन्तः । ते जीवकम् आश्रमं परितः वर्तमाने वने सञ्चारं कृत्वा तत्र विद्यमानम् अनुपयुक्तं सस्यविशेषम् अन्विष्य आनयतु इति आदिष्टवन्तः । शिष्यः सर्वत्र अरण्ये अटितवान् । सस्यमपि अन्विष्टवान् परन्तु तादृशम् अनुपयुक्तं सस्यविशेषं सः न प्राप्तवान् । गुरुसमीपमागत्य अवदच्च अनुपयुक्तसस्यविशेषः मया कुत्रापि न प्राप्तः इति । अस्याः परीक्षायाः समनन्तरमेव गुरुः जीवकम् उत्तीर्ण इति घोषितवान् । चिकित्सां कर्तुं अधिकरोऽपि तैः दत्तः । सः जीवकः राजा बिम्बसारस्य राजवैद्यरुपेण नियुक्तः । तक्षशिला विद्यालये स्नातकपदवीं प्राप्तवान् इत्येव अत्यन्तं गौरवाय कल्पते स्म । क्रि.पू. चतुर्थे शतमाने भारतदेशस्योपरि विदेशीयाणाम् आक्रमणम् आरब्धम् । भारतस्य सैनिकशाक्तिः गुरुकुलस्य रक्षणं करोति स्म । यावत्पर्यन्तम् देशस्य सैनिकशक्तिः समर्था आसीत्, तावत् विद्यालयोऽपि स्वस्थः स्थितः । यदा सैनिकशक्तेः ह्रासता जाता, आक्रमणकारान् निगृगीतुम् अशक्तत्वात् विद्यालयः लयं गतः । षष्ठे शतमाने आक्रमणं कृतवतां हूणानां प्रभावादेव एषः विद्यालयः पूर्णरुपेण नाशताम् अगच्छत् ।एवमेव विक्रमशिला, वल्लभी इति विश्वविद्यालयाः अपि तदा प्रसिध्दाः एव आसन् । काशी, काञ्ची, मथुरा, पुरी इत्यादितीर्थस्थानानि अपि प्रसिध्दविद्याकेन्द्राणि एव आसन् । एतानि विशेषतः शङ्कराचार्यैः स्थापितानि वैदिकाध्ययनकेन्द्राणि । 11 तमे शतमाने काश्मीरमपि प्रसिध्दं विद्याकेन्दमेव आसीत् । अत्रापि बहुभ्यः प्रदेशेभ्यः अध्ययनार्थं छात्राः आगमिष्यन्ति स्म । एते विश्वविद्यालयाः न केवलं विद्याकेन्द्राणि, अपि तु भारतीयसंस्कृतेः प्रसारेकेन्द्राणि अपि आसन् ।

अयं भगवद्गीतायाः सप्तदशोध्यायस्य श्रद्धात्रयविभागयोगस्य षड्विंशतितमः श्लोकः । सद्भावे साधुभावे च सत् इति एतत् प्रयुज्यते प्रशस्ते कर्मणि तथा सत् शब्दः पार्थः युज्यते ॥ पार्थ ! सद्भावे साधुभावे च सत् इति एतत् प्रयुज्यते तथा प्रशस्ते कर्मणि सत् शब्दः युज्यते । अस्ति इति, श्रेम् इति च अर्थे प्रतिपादनीये सत् इति शब्दः प्रयुज्यते पण्डितैः । तस्मात् प्रशस्ते विवाहादौ कर्मणि सत् इदं कर्म' इति सत्’शब्दस्य प्रयोगः सुतरां सच्छते ।

1143 तमः वर्षः ग्रेगोरी-कालगणनायाम् एकः साधारण-वर्षः आसीत्। • 2 • 3 • 4 • 5 • 6 • 7 • 8 • 9 • 10 • 11 • 12 • 13 • 14 • 15 • 16 • 17 • 18 • 19 • 20 • 21 • 22 • 23 • 24 • 25 • 26 • 27 • 28 • 29 • 30 • 31 • 32 • 33 • 34 • 35 • 36 • 37 • 38 • 39 • 40 • 41 • 42 • 43 • 44 • 45 • 46 • 47 • 48 • 49 • 50 • 51 • 52 • 53 • 54 • 55 • 56 • 57 • 58 • 59 • 60 • 61 • 62 • 63 • 64 • 65 • 66 • 67 • 68 • 69 • 70 • 71 • 72 • 73 • 74 • 75 • 76 • 77 • 78 • 79 • 80 • 81 • 82 • 83 • 84 • 85 • 86 • 87 • 88 • 89 • 90 • 91 • 92 • 93 • 94 • 95 • 96 • 97 • 98 • 99 • 100 • 101 • 102 • 103 • 104 • 105 • 106 • 107 • 108 • 109 • 110 • 111 • 112 • 113 • 114 • 115 • 116 • 117 • 118 • 119 • 120 • 121 • 122 • 123 • 124 • 125 • 126 • 127 • 128 • 129 • 130 • 131 • 132 • 133 • 134 • 135 • 137 • 138 • 139 • 140 • 141 • 142 • 143 • 144 • 145 • 146 • 147 • 148 • 149 • 150 • 151 • 152 • 153 • 154 • 155 • 156 • 157 • 158 • 159 • 160 • 161 • 162 • 163 • 164 • 165 • 166 • 167 • 168 • 169 • 170 • 171 • 172 • 173 • 174 • 175 • 176 • 177 • 178 • 179 • 180 • 181 • 182 • 183 • 184 • 185 • 186 • 187 • 188 • 189 • 190 • 191 • 192 • 193 • 194 • 195 • 196 • 197 • 198 • 199 • 200 • 201 • 202 • 203 • 204 • 205 • 206 • 207 • 208 • 209 • 210 • 211 • 212 • 213 • 214 • 215 • 216 • 217 • 218 • 219 • 220 • 221 • 222 • 223 • 224 • 225 • 226 • 227 • 228 • 229 • 230 • 231 • 232 • 233 • 234 • 235 • 236 • 237 • 238 • 239 • 240 • 241 • 242 • 243 • 244 • 245 • 246 • 247 • 248 • 249 • 250 • 251 • 252 • 253 • 254 • 255 • 256 • 257 • 258 • 259 • 260 • 261 • 262 • 263 • 264 • 265 • 266 • 267 • 268 • 269 • 270 • 271 • 272 • 273 • 274 • 275 • 276 • 277 • 278 • 279 • 280 • 281 • 282 • 283 • 284 • 285 • 286 • 287 • 288 • 289 • 290 • 291 • 292 • 293 • 294 • 295 • 296 • 297 • 298 • 299 • 300 • 301 • 302 • 303 • 304 • 305 • 306 • 307 • 308 • 309 • 310 • 311 • 312 • 313 • 314 • 315 • 316 • 317 • 318 • 319 • 320 • 321 • 322 • 323 • 324 • 325 • 326 • 327 • 328 • 329 • 330 • 331 • 332 • 333 • 334 • 335 • 336 • 337 • 338 • 339 • 340 • 341 • 342 • 343 • 344 • 345 • 346 • 347 • 348 • 349 • 350 • 351 • 352 • 353 • 354 • 355 • 356 • 357 • 358 • 359 • 360 • 361 • 362 • 363 • 364 • 365 • 366 • 367 • 368 • 369 • 370 • 371 • 372 • 373 • 374 • 375 • 376 • 377 • 378 • 379 • 380 • 381 • 382 • 383 • 384 • 385 • 386 • 387 • 388 • 389 • 390 • 391 • 392 • 393 • 394 • 395 • 396 • 397 • 398 • 399 • 400 • 401 • 402 • 403 • 404 • 405 • 406 • 407 • 408 • 409 • 410 • 411 • 412 • 413 • 414 • 415 • 416 • 417 • 418 • 419 • 420 • 421 • 422 • 423 • 424 • 425 • 426 • 427 • 428 • 429 • 430 • 431 • 432 • 433 • 434 • 435 • 436 • 437 • 438 • 439 • 440 • 441 • 442 • 443 • 444 • 445 • 446 • 447 • 448 • 449 • 450 • 451 • 452 • 453 • 454 • 455 • 456 • 457 • 458 • 459 • 460 • 461 • 462 • 463 • 464 • 465 • 466 • 467 • 468 • 469 • 470 • 471 • 472 • 473 • 474 • 475 • 476 • 477 • 478 • 479 • 480 • 481 • 482 • 483 • 484 • 485 • 486 • 487 • 488 • 489 • 490 • 491 • 492 • 493 • 494 • 495 • 496 • 497 • 498 • 499 • 500 • 501 • 502 • 503 • 504 • 505 • 506 • 507 • 508 • 509 • 510 • 511 • 512 • 513 • 514 • 515 • 516 • 517 • 518 • 519 • 520 • 521 • 522 • 523 • 524 • 525 • 526 • 527 • 528 • 529 • 530 • 531 • 532 • 533 • 534 • 535 • 536 • 537 • 538 • 539 • 540 • 541 • 542 • 543 • 544 • 545 • 546 • 547 • 548 • 549 • 550 • 551 • 552 • 553 • 554 • 555 • 556 • 557 • 558 • 559 • 560 • 561 • 562 • 563 • 564 • 565 • 566 • 567 • 568 • 569 • 570 • 571 • 572 • 573 • 574 • 575 • 576 • 577 • 578 • 579 • 580 • 581 • 582 • 583 • 584 • 585 • 586 • 587 • 588 • 589 • 590 • 591 • 592 • 593 • 594 • 595 • 596 • 597 • 598 • 599 • 600 • 601 • 602 • 603 • 604 • 605 • 606 • 607 • 608 • 609 • 610 • 611 • 612 • 613 • 614 • 615 • 616 • 617 • 618 • 619 • 620 • 621 • 622 • 623 • 624 • 625 • 626 • 627 • 628 • 629 • 630 • 631 • 632 • 633 • 634 • 635 • 636 • 637 • 638 • 639 • 640 • 641 • 642 • 643 • 644 • 645 • 646 • 647 • 648 • 649 • 650 • 651 • 652 • 653 • 654 • 655 • 656 • 657 • 658 • 659 • 660 • 661 • 662 • 663 • 664 • 665 • 666 • 667 • 668 • 669 • 670 • 671 • 672 • 673 • 674 • 675 • 676 • 677 • 678 • 679 • 680 • 681 • 682 • 683 • 684 • 685 • 686 • 687 • 688 • 689 • 690 • 691 • 692 • 693 • 694 • 695 • 696 • 697 • 698 • 699 • 700 • 701 • 702 • 703 • 704 • 705 • 706 • 707 • 708 • 709 • 710 • 711 • 712 • 713 • 714 • 715 • 716 • 717 • 718 • 719 • 720 • 721 • 722 • 723 • 724 • 725 • 726 • 727 • 728 • 729 • 730 • 731 • 732 • 733 • 734 • 735 • 736 • 737 • 738 • 739 • 740 • 741 • 742 • 743 • 744 • 745 • 746 • 747 • 748 • 749 • 750 • 751 • 752 • 753 • 754 • 755 • 756 • 757 • 758 • 759 • 760 • 761 • 762 • 763 • 764 • 765 • 766 • 767 • 768 • 769 • 770 • 771 • 772 • 773 • 774 • 775 • 776 • 777 • 778 • 779 • 780 • 781 • 782 • 783 • 784 • 785 • 786 • 787 • 788 • 789 • 790 • 791 • 792 • 793 • 794 • 795 • 796 • 797 • 798 • 799 • 800 • 801 • 802 • 803 • 804 • 805 • 806 • 807 • 808 • 809 • 810 • 811 • 812 • 813 • 814 • 815 • 816 • 817 • 818 • 819 • 820 • 821 • 822 • 823 • 824 • 825 • 826 • 827 • 828 • 829 • 830 • 831 • 832 • 833 • 834 • 835 • 836 • 837 • 838 • 839 • 840 • 841 • 842 • 843 • 844 • 845 • 846 • 847 • 848 • 849 • 850 • 851 • 852 • 853 • 854 • 855 • 856 • 857 • 858 • 859 • 860 • 861 • 862 • 863 • 864 • 865 • 866 • 867 • 868 • 869 • 870 • 871 • 872 • 873 • 874 • 875 • 876 • 877 • 878 • 879 • 880 • 881 • 882 • 883 • 884 • 885 • 886 • 887 • 888 • 889 • 890 • 891 • 892 • 893 • 894 • 895 • 896 • 897 • 898 • 899 • 900 • 901 • 902 • 903 • 904 • 905 • 906 • 907 • 908 • 909 • 910 • 911 • 912 • 913 • 914 • 915 • 916 • 917 • 918 • 919 • 920 • 921 • 922 • 923 • 924 • 925 • 926 • 927 • 928 • 929 • 930 • 931 • 932 • 933 • 934 • 935 • 936 • 937 • 938 • 939 • 940 • 941 • 942 • 943 • 944 • 945 • 946 • 947 • 948 • 949 • 950 • 951 • 952 • 953 • 954 • 955 • 956 • 957 • 958 • 959 • 960 • 961 • 962 • 963 • 964 • 965 • 966 • 967 • 968 • 969 • 970 • 971 • 972 • 973 • 974 • 975 • 976 • 977 • 978 • 979 • 980 • 981 • 982 • 983 • 984 • 985 • 986 • 987 • 988 • 989 • 990 • 991 • 992 • 993 • 994 • 995 • 996 • 997 • 998 • 999 • 1000 • 1001 • 1002 • 1003 • 1004 • 1005 • 1006 • 1007 • 1008 • 1009 • 1010 • 1011 • 1012 • 1013 • 1014 • 1015 • 1016 • 1017 • 1018 • 1019 • 1020 • 1021 • 1022 • 1023 • 1024 • 1025 • 1026 • 1027 • 1028 • 1029 • 1030 • 1031 • 1032 • 1033 • 1034 • 1035 • 1036 • 1037 • 1038 • 1039 • 1040 • 1041 • 1042 • 1043 • 1044 • 1045 • 1046 • 1047 • 1048 • 1049 • 1050 • 1051 • 1052 • 1053 • 1054 • 1055 • 1056 • 1057 • 1058 • 1059 • 1060 • 1061 • 1062 • 1063 • 1064 • 1065 • 1066 • 1067 • 1068 • 1069 • 1070 • 1071 • 1072 • 1073 • 1074 • 1075 • 1076 • 1077 • 1078 • 1079 • 1080 • 1081 • 1082 • 1083 • 1084 • 1085 • 1086 • 1087 • 1088 • 1089 • 1090 • 1091 • 1092 • 1093 • 1094 • 1095 • 1096 • 1097 • 1098 • 1099 • 1100 • 1101 • 1102 • 1103 • 1104 • 1105 • 1106 • 1107 • 1108 • 1109 • 1110 • 1111 • 1112 • 1113 • 1114 • 1115 • 1116 • 1117 • 1118 • 1119 • 1120 • 1121 • 1122 • 1123 • 1124 • 1125 • 1126 • 1127 • 1128 • 1129 • 1130 • 1131 • 1132 • 1133 • 1134 • 1135 • 1136 • 1137 • 1138 • 1139 • 1140 • 1141 • 1142 • 1143 • 1144 • 1145 • 1146 • 1147 • 1148 • 1149 • 1150 • 1151 • 1152 • 1153 • 1154 • 1155 • 1156 • 1157 • 1158 • 1159 • 1160 • 1161 • 1162 • 1163 • 1164 • 1165 • 1166 • 1167 • 1168 • 1169 • 1170 • 1171 • 1172 • 1173 • 1174 • 1175 • 1176 • 1177 • 1178 • 1179 • 1180 • 1181 • 1182 • 1183 • 1184 • 1185 • 1186 • 1187 • 1188 • 1189 • 1190 • 1191 • 1192 • 1193 • 1194 • 1195 • 1196 • 1197 • 1198 • 1199 • 1200 • 1201 • 1202 • 1203 • 1204 • 1205 • 1206 • 1207 • 1208 • 1209 • 1210 • 1211 • 1212 • 1213 • 1214 • 1215 • 1216 • 1217 • 1218 • 1219 • 1220 • 1221 • 1222 • 1223 • 1224 • 1225 • 1226 • 1227 • 1228 • 1229 • 1230 • 1231 • 1232 • 1233 • 1234 • 1235 • 1236 • 1237 • 1238 • 1239 • 1240 • 1241 • 1242 • 1243 • 1244 • 1245 • 1246 • 1247 • 1248 • 1249 • 1250 • 1251 • 1252 • 1253 • 1254 • 1255 • 1256 • 1257 • 1258 • 1259 • 1260 • 1261 • 1262 • 1263 • 1264 • 1265 • 1266 • 1267 • 1268 • 1269 • 1270 • 1271 • 1272 • 1273 • 1274 • 1275 • 1276 • 1277 • 1278 • 1279 • 1280 • 1281 • 1282 • 1283 • 1284 • 1285 • 1286 • 1287 • 1288 • 1289 • 1290 • 1291 • 1292 • 1293 • 1294 • 1295 • 1296 • 1297 • 1298 • 1299 • 1300 • 1301 • 1302 • 1303 • 1304 • 1305 • 1306 • 1307 • 1308 • 1309 • 1310 • 1311 • 1312 • 1313 • 1314 • 1315 • 1316 • 1317 • 1318 • 1319 • 1320 • 1321 • 1322 • 1323 • 1324 • 1325 • 1326 • 1327 • 1328 • 1329 • 1330 • 1331 • 1332 • 1333 • 1334 • 1335 • 1336 • 1337 • 1338 • 1339 • 1340 • 1341 • 1342 • 1343 • 1344 • 1345 • 1346 • 1347 • 1348 • 1349 • 1350 • 1351 • 1352 • 1353 • 1354 • 1355 • 1356 • 1357 • 1358 • 1359 • 1360 • 1361 • 1362 • 1363 • 1364 • 1365 • 1366 • 1367 • 1368 • 1369 • 1370 • 1371 • 1372 • 1373 • 1374 • 1375 • 1376 • 1377 • 1378 • 1379 • 1380 • 1381 • 1382 • 1383 • 1384 • 1385 • 1386 • 1387 • 1388 • 1389 • 1390 • 1391 • 1392 • 1393 • 1394 • 1395 • 1396 • 1397 • 1398 • 1399 • 1400 • 1401 • 1402 • 1403 • 1404 • 1405 • 1406 • 1407 • 1408 • 1409 • 1410 • 1411 • 1412 • 1413 • 1414 • 1415 • 1416 • 1417 • 1418 • 1419 • 1420 • 1421 • 1422 • 1423 • 1424 • 1425 • 1426 • 1427 • 1428 • 1429 • 1430 • 1431 • 1432 • 1433 • 1434 • 1435 • 1436 • 1437 • 1438 • 1439 • 1440 • 1441 • 1442 • 1443 • 1444 • 1445 • 1446 • 1447 • 1448 • 1449 • 1450 • 1451 • 1452 • 1453 • 1454 • 1455 • 1456 • 1457 • 1458 • 1459 • 1460 • 1461 • 1462 • 1463 • 1464 • 1465 • 1466 • 1467 • 1468 • 1469 • 1470 • 1471 • 1472 • 1473 • 1474 • 1475 • 1476 • 1477 • 1478 • 1479 • 1480 • 1481 • 1482 • 1483 • 1484 • 1485 • 1486 • 1487 • 1488 • 1489 • 1490 • 1491 • 1492 • 1493 • 1494 • 1495 • 1496 • 1497 • 1498 • 1499 • 1500 • 1501 • 1502 • 1503 • 1504 • 1505 • 1506 • 1507 • 1509 • 1510 • 1511 • 1512 • 1513 • 1514 • 1515 • 1516 • 1517 • 1518 • 1519 • 1520 • 1521 • 1522 • 1523 • 1524 • 1525 • 1526 • 1527 • 1528 • 1529 • 1530 • 1531 • 1532 • 1533 • 1534 • 1535 • 1536 • 1537 • 1538 • 1539 • 1540 • 1541 • 1542 • 1543 • 1544 • 1545 • 1546 • 1547 • 1548 • 1549 • 1550 • 1551 • 1552 • 1553 • 1554 • 1555 • 1556 • 1557 • 1558 • 1559 • 1560 • 1561 • 1562 • 1563 • 1564 • 1565 • 1566 • 1567 • 1568 • 1569 • 1570 • 1571 • 1572 • 1573 • 1574 • 1575 • 1576 • 1577 • 1578 • 1579 • 1580 • 1581 • 1582 • 1583 • 1584 • 1585 • 1586 • 1587 • 1588 • 1589 • 1590 • 1591 • 1592 • 1593 • 1594 • 1595 • 1596 • 1597 • 1598 • 1599 • 1600 • 1601 • 1602 • 1603 • 1604 • 1605 • 1606 • 1607 • 1608 • 1609 • 1610 • 1611 • 1612 • 1613 • 1614 • 1615 • 1616 • 1617 • 1618 • 1619 • 1620 • 1621 • 1622 • 1623 • 1624 • 1625 • 1626 • 1627 • 1628 • 1629 • 1630 • 1631 • 1632 • 1633 • 1634 • 1635 • 1636 • 1637 • 1638 • 1639 • 1640 • 1641 • 1642 • 1643 • 1644 • 1645 • 1646 • 1647 • 1648 • 1649 • 1650 • 1651 • 1652 • 1653 • 1654 • 1655 • 1656 • 1657 • 1658 • 1659 • 1660 • 1661 • 1662 • 1663 • 1664 • 1665 • 1666 • 1667 • 1668 • 1669 • 1670 • 1671 • 1672 • 1673 • 1674 • 1675 • 1676 • 1677 • 1678 • 1679 • 1680 • 1681 • 1682 • 1683 • 1684 • 1685 • 1686 • 1687 • 1688 • 1689 • 1690 • 1691 • 1692 • 1693 • 1694 • 1695 • 1696 • 1697 • 1698 • 1699 • 1700 • 1701 • 1702 • 1703 • 1704 • 1705 • 1706 • 1707 • 1708 • 1709 • 1710 • 1711 • 1712 • 1713 • 1714 • 1715 • 1716 • 1717 • 1718 • 1719 • 1720 • 1721 • 1722 • 1723 • 1724 • 1725 • 1726 • 1727 • 1728 • 1729 • 1730 • 1731 • 1732 • 1733 • 1734 • 1735 • 1736 • 1737 • 1738 • 1739 • 1740 • 1741 • 1742 • 1743 • 1744 • 1745 • 1746 • 1747 • 1748 • 1749 • 1750 • 1751 • 1752 • 1753 • 1754 • 1755 • 1756 • 1757 • 1758 • 1759 • 1760 • 1761 • 1762 • 1763 • 1764 • 1765 • 1766 • 1767 • 1768 • 1769 • 1770 • 1771 • 1772 • 1773 • 1774 • 1775 • 1776 • 1777 • 1778 • 1779 • 1780 • 1781 • 1782 • 1783 • 1784 • 1785 • 1786 • 1787 • 1788 • 1789 • 1790 • 1791 • 1792 • 1793 • 1794 • 1795 • 1796 • 1797 • 1798 • 1799 • 1800 • 1801 • 1802 • 1803 • 1804 • 1805 • 1806 • 1807 • 1808 • 1809 • 1810 • 1811 • 1812 • 1813 • 1814 • 1815 • 1816 • 1817 • 1818 • 1819 • 1820 • 1821 • 1822 • 1823 • 1824 • 1825 • 1826 • 1827 • 1828 • 1829 • 1830 • 1831 • 1832 • 1833 • 1834 • 1835 • 1836 • 1837 • 1838 • 1839 • 1840 • 1841 • 1842 • 2010 • 2011 • 2012

अयं भगवद्गीतायाः चतुर्थोध्यायस्य ज्ञानकर्मसंन्यासयोगस्य नवविंशतितमः श्लोकः । अपाने, जुह्वति, प्राणं, प्राणे ,अपानं, तथा,अपरे प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः ॥ 29 ॥ प्राणायामपरायणाः अपरे प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणम् अपाने जुह्वति, तथा प्राणे अपानं जुह्वति । केचन प्राणायामपरायणाः योगिनः अपानवायौ प्राणवायुं समर्पयन्ति । इतरे प्राणवायौ अपानवायुं समर्पयन्ति । एवं कुम्भक-रेचक-पूरकादिक्रमेण प्राणायामं कुर्वन्तः आत्मसंयमनं कुर्वन्ति । किंच-अपान इति। अपानेऽपानवृत्तौ जुह्वति प्रक्षिपन्ति प्राणं प्राणवृत्तिम्। पूरकाख्यं प्राणायामं कुर्वन्तीत्यर्थः। प्राणेऽपानं तथापरे जुह्वति रेचकाख्यं च प्राणायामं कुर्वन्तीत्यतत्, प्राणापानगती मुखनासिकाभ्यां वायोर्निर्गमनं प्राणस्य गतस्तद्विपर्ययेणाधोगमनमपानस्य ते प्राणापानगती एते रुद्ध्वा निरुध्य प्राणायामपरायणाः।प्राणायामतत्पराः कुम्भकाख्यं प्राणायामं कुर्वन्तीत्यर्थः।।29।। 1) इमं विवस्वते योगं...2) एवं परम्पराप्राप्तम्...3) स एवायं मया तेऽद्य...4) अपरं भवतो जन्म...5) बहूनि मे व्यतीतानि...6) अजोऽपि सन्नव्ययात्मा...7) यदा यदा हि धर्मस्य...8) परित्राणाय साधूनां...9) जन्म कर्म च मे दिव्यम्...10) वीतरागभयक्रोधा...11) ये यथा मां प्रपद्यन्ते...12) काङ्क्षन्तः कर्मणां सिद्धिं...13) चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं...14) न मां कर्माणि लिम्पन्ति...15) एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म...16) किं कर्म किमकर्मेति...17) कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं...18) कर्मण्यकर्म यः पश्येद्...19) यस्य सर्वे समारम्भाः...20) त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गं...21) निराशीर्यतचित्तात्मा...22) यदृच्छालाभसन्तुष्टो...23) गतसङ्गस्य मुक्तस्य...24) ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविः...25) दैवमेवापरे यज्ञं...26) श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये...27) सर्वाणीन्द्रियकर्माणि...28) द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा...29) अपाने जुह्वति प्राणं...30) अपरे नियताहाराः...31) यज्ञशिष्टामृतभुजो...32) एवं बहुविधा यज्ञा...33) श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञात्...34) तद्विद्धि प्रणिपातेन...35) यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहम्...36) अपि चेदसि पापेभ्यः...37) यथैधांसि समिद्धोऽग्निः...38) न हि ज्ञानेन सदृशं...39) श्रद्धावॉंल्लभते ज्ञानं...40) अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च...41) योगसंन्यस्तकर्माणं...42) तस्मादज्ञानसम्भूतं...

मैसूरुसंस्थानस्य प्रतिनिधिसभायाः सदस्यस्य शिवमोग्गामण्डलस्य कारिगनूरुभूस्वामिनः हालप्प- पटेलस्य पुत्रः जयदेवप्पपटेलः । माता श्रीमती महादेवम्मा । जन्मदिनं - क्रि.श.1930तमे वर्षे अक्टोबर् मासे प्रथमः दिनाङ्कः । आढ्ये भूस्वामिनः कुले जातस्य बालकजयदेवप्पस्य समाजवादविषये आसक्तिः आसीत् । बहुमुखव्यक्तित्वस्य जयदेवप्पहालप्पपटेलमहोदयस्य राजकीयसिद्धान्तेषु, सहित्यसङ्गीतेषु च रुचिः आसीत् । पितुः प्रोत्साहनात् एव जे.एच्.पटेलः महाजनः संवृत्तः । कत्तलगेरे, कुन्दूरु, दावणगेरे, इत्यादिषु स्थानेषु पटेलस्य प्रथमिकिशिक्षा प्रौढशिक्षा च सम्पन्ना । अनेन मैसूरुविश्वविद्यालयात् बि.ए.पदवी प्राप्ता । बेळगावीनगरे आधुनिकन्यायशास्त्रे पदविशिक्षा अधीता । जन्मना धनिकस्य पटेलमहोदयस्य ग्रन्थपठनस्य व्यसनम् आसीत् । कन्नडभाषायाः नैकाः कृतयः पठिताः । क्रि.श.1947तमे वर्षे स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामे सक्रियः अभवत् । सागरपत्तने कारागृहवासावसरे डा.यु आर् अनन्तमूर्तिः, शान्तवेरी गोपालगौडः, शङ्करनारायणभट्टः इत्यादिभिः महाजनैः सह मित्रत्वं प्राप्तम् । गिरिजनानाम् उद्धरणार्थं प्रवृत्ते कागोडु आन्दोलने सहभागी भूत्वा पुनः कारागृहवासम् अनुभूतवान् । पटेलमहोदयः क्रि.श.1967तमे वर्षे प्रचालिते लोकसभानिर्वाचने शिवमोग्गाक्षेत्रतः जितवान् । डा.राममनोहरलोहियाचिन्तनधाराः मनसि निधाय एव राजकीयं प्रविष्टवान् । जे.एच्.पटेलमहोदयः संयुक्तसमाजवादिपक्षस्य शिवमोग्गाक्षेत्रस्य लोकसभासांसदः भूत्वा प्रथमवारं संसत्सदने कन्नडभाषया भाषणं कृतवान् । समाजवादिपक्षम् इतोपि सुदृढं कृतवान् । एषः भूधारकानाम् एव भूस्वामित्वम् इति आन्दोलनस्य रूवारी आसीत् । धनाढ्यभूस्वामिनः पुत्रः जे.एच्.पटेलः सङ्घर्षस्य आन्दोलनस्य च हेतुना कारागृहमपि गतवान् । यत् किं वापि सभूतं तथापि काङ्ग्रेस् पक्षं न समागतवान् । जे.एच्.पटेलमहोदयः यदा इन्दिरागान्धिमहाभागा विषमस्थितिम् उद्घोषितवती तदा तीव्रं विरोधं प्रकटितवान् । अतः अनेन शिवमोग्गा-बेङ्गळूरु-गुल्बर्गपत्तनेषु कारागृहवासः प्राप्तः । क्रि.श.1978तमे वर्षे चेन्नगिरिविधानसभाक्षेत्रे स्पर्धयित्वा जितवान् । विरोधपक्षस्य नायकः अभवत् । दीनानां दुर्बलानां गिरिजनानाम् उद्धारार्थं परिश्रमं कृतवान् । ’आङ्गनवाडी’ योजनां चेन्नगिरिउपमण्डले प्रचालने यशस्वी अभवत् । क्रि.श.1983तमे वर्षे द्वितीयवारमपि विधानसभा सदस्यः अभवत् । तदा रामकृष्णहेगडेमहोदयस्य मन्त्रिमण्डले स्थानम् अवाप्नोत्। क्रि.श.1984तमे वर्षे पक्षस्य बलवर्धनार्थं स्वेच्छया सचिवस्थानं त्यक्तवान् । चेन्नगिरिक्षेत्रे विधानसभा अभ्यर्थी भूत्वा जित्वा पुनः मन्त्री अभवत् । क्रि.श1989तमे वर्षे जनतादलम् इति पक्षं परिश्रमेण रचयित्वा संस्थापकाध्यक्षः अभवत् । क्रि.श.1994तमे वर्षे प्रचालिते विधानसभानिर्वाचने पटेलस्य देवेगौडस्य रामकृष्णहेगडेमहोदयस्य च परिश्रमेण कर्णाटके जनतदलपक्षः बहुमतेन जायम् प्राप्नोत् । तदा देवेगौडमहोदयः मुख्यमन्त्री अभवत् । जे.एच्.पटेलमहोदयः विद्युत्विभागं प्रवासोद्यमविभागं च स्वीकृत्य उपमुख्यमन्त्री अपि अभवत् । क्रि.श. 1996तमे वर्षे लोकसभानिर्वाचने न केनापि पक्षेण बहुमतः प्राप्तः । तदा देशस्य राजतन्त्रे नूतनः शकः आरब्धः । लघु लघु 13पक्षाः सम्भूय संयुक्तरङ्गः इति रचयित्वा देवेगौडं गणनायकम् अकुर्वन् ।

दाहोदमण्डलम् इत्येतत् गुजरातराज्ये स्थितं किञ्चन मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति दाहोद इति नगरम् । दाहोदमण्डलस्य विस्तारः 3,733 चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । इदं मण्डलं गुजरातराज्यस्य मध्यभागे अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वे मध्यप्रदेशराज्यं, पश्चिमे पञ्चमहलमण्डलम्, उत्तरे राजस्थानराज्यं, दक्षिणे वडोदरामण्डलम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले 1,107 मिल्लीमीटर्मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अस्मिन् मण्डले चतस्रः नद्यः प्रवहन्ति । ताः यथा- अनास, पानम, माछन, काली । 2011 जनगणनानुगुणम् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्या 21,26,558 अस्ति । अत्र 10,70,843 पुरुषाः 10,55,715 महिलाः च सन्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते 582 जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् 582 जनाः । 2001-2011 दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः 29.95% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः 1000-986 अस्ति । अत्र साक्षरता 60.60% अस्ति । अस्मिन् मण्डले सप्त उपमण्डलानि सन्ति । तानि- 1 दाहोद 2 देवगढबारिया 3 धानपुरं 4 फतेपुरा 5 गरबाडा 6 लीमखेडा 7 झालोद इदं मण्डलं कृषिप्रधानम् अस्ति । गोधूमः, 'मेइज्', फलानि, शाकाः च अस्मिन् मण्डले उत्पाद्यमानानि प्रमुखाणि कृष्युत्पादनानि सन्ति । सस्योत्पादने गुजरातराज्यस्य मण्डलेषु अस्य मण्डलस्य द्वितीयं स्थानम् अस्ति । आहारोत्पादनं, 'रब्बर् एण्ड् प्ल्यास्टिक्', 'क्वार्ट्ज्'-उत्पादनं, 'ग्लास् एण्ड् सिरेमिक्' च अस्य मण्डलस्य प्रमुखाः उद्यमाः सन्ति । अस्मिन् मण्डले स्थितः औरङ्गजेब-दुर्गः एकं वीक्षणीयस्थलम् अस्ति । द्वादशे शतके निर्मितम् एकं शिवमन्दिरं दाहोद इत्यस्मिन् नगरे अस्ति । इदमप्येकं वीक्षणीयस्थलम् । छब-तलाव आकर्षकं वीक्षणीयस्थलम् अस्ति । दाहोद इत्यस्मिन् नगरे विद्यमानं रतनमहल-वन्यजीविधाम तु पर्यटकानां प्रियतमं वीक्षणीयस्थलम् अस्ति ।

इस्लाम् एकं एकेश्वरवादि यहूदीक्रैस्तमताभ्यां सदृशं आब्राहामीयमतम् च अस्ति। कुरान्-शास्त्रं, मुहम्मद्-भगवद्दूतस्य जीवनशैल्या आचरणप्रवचनद्वारा च दर्शिता तस्य व्याख्या च इस्लाम्-मतस्य आधाराः सन्ति। इस्लाम्-मतस्य अनुयायी मुस्लिम् इति उच्यते। मुस्लिम्-जनाः मन्यन्ते यत् भगवान् मात्र एकः अनुपमः च अस्ति। मुस्लिम्-जनानां अयमपि विश्वासः यत् इस्लाम्-मतं तस्य मौलिकधर्मस्य सम्पूर्णं वैश्वनरं च रूपं अस्ति यः आदितः वारंवारं आदम्, नूह्, अब्राहाम्, मूसा, यीशुः चेति सदृशैः भगवद्दूतैः विवृतः आसीत्। इस्लाम्-मतस्य पञ्चस्तम्भाः, ये पूजायाः मूलविधयः सन्ति, अपिच इस्लामीयनीतिः या व्यापारेण, समृद्ध्या, पारिवारिकजीवनेन, वातावरणेन च सदृशे जीवनस्य प्रत्येकविषये मार्गदर्शनं करोति इति इस्लामीयसिद्धान्तस्य मूलभागाः वर्तन्ते। इस्लाम्-मतस्य अनुचारिणां संख्या समग्रविश्वे प्रायः 140 कोटिपरिमितम् । मतमिदं संख्यादृष्ट्या द्वितीयबृहत्तमम्। मुहम्मद्-भगवद्दूतस्य एवञ्च तस्य उत्तराधिकारिणां प्रचारेण इस्लाम्-मतम् आविश्वं व्याप्तम् जातम् अस्ति। वर्तमाने समग्रे विश्वे मुस्लिम्-जनाः सन्ति, विशेषतः मध्यप्राच्ये, समग्र-एशियामहाखण्डे, आफ्रिकाखण्डे, पूर्व-यूरोपखण्डे, अधिकतया सन्ति। अमेरिका-सह पार्श्वस्थदेशेषु अपि इस्लाम्-मतं द्वितीयबृहत्तममतम् अस्ति। इस्लाम् स-ल-म इति अरबीधातुना उत्पन्नं एकं निमित्तार्थपदं अस्ति। अयं धातुना अरबीभाषायां सम्पूर्णता, सुरक्षा, शान्तिः चेति अर्थान् दत्तवन्ति बहूनि पदानि निर्मितानि सन्ति। धार्मिकदृष्ट्यां इस्लाम्-पदस्य अर्थः “भगवते स्वेच्छं आत्मसमर्पणं ” इति जातः। इस्लाम्-मतस्य अनुयायिभ्यः प्रयुक्तं पदं मुस्लिम् इत्यपि इस्लाम्-पदस्य क्रियापदेन हि उत्पन्नं कर्तृपदं अस्ति। भक्ताः भगवन्तं सेवित्वा, तस्य निदेशानां पालनं कृत्वा, बह्वीश्वरवादं त्यक्त्वा च भगवते आत्मसमर्पणं दर्शयन्ति। कुरान्-शास्त्रे इस्लाम्-पदं पृथक्पृथक् अर्थान् ददाति। केषुचन पद्येषु इस्लाम् इति काचित् आन्तरप्रतीतिरूपेण दृश्यते: “यं कमपि परमात्मा नेतुं इच्छति, तस्य हृदयं सः इस्लाम्-कृते उद्घाटयति” इति। अन्येषु पद्येषु इस्लाम्-पदं दीन्‌ इति पदेन सह प्रयुक्तं अस्ति: “अद्य अहं युष्माकं धर्मं युष्मभ्यं सम्पन्नं कृतवान्; युष्मासु स्वानुग्रहं पूर्णं कृतवान् अहं; अपिच युष्माकं धर्मरूपेण अहं इस्लाम्-मतस्य अनुमोदनं कृतवान्” इति। अन्येषु च इस्लाम् “भगवते प्रतिगमनं”रूपेण वर्णितं अस्ति जिब्रील्-पारिषदस्य हदीसे इस्लाम्; इस्लाम्-ईमान्-इह्सान् इति त्रिगणस्य अंशरूपेण वर्णितं अस्ति।‌ इदं हदीस्-अनुसारं इस्लाम्-पदस्य दैविकपरिभाषा “भगवतः अद्वितीयता”, ऐतिहासिकपरिभाषा मुहम्मद् भगवतः सन्देशवाहकः इति प्रवादं, अपिच सैद्धान्तिकपरिभाषा आराधनायाः पञ्चस्तम्भानां विनियोगः अस्ति। इस्लाम्-मते षट् मूलभूतविश्वासाः सन्ति, एनानि विश्वासाङ्गानि मत्वा हि कश्चन जनः मुस्लिम् भवति:- इस्लाम्-मतस्य प्रधानतमः सिद्धान्तः तौहीद् अर्थात् दृढः एकेश्वरवादः अस्ति। कुरान्-शास्त्रस्य 112तमे अध्याये भगवतः वर्णनं ईदृशं अस्ति: “वद : सः अल्लाह् एकः; अल्लाह् सनातनः; नहि सः आजायते, नैव जनितः च; अपिच तस्य समतुल्यः कोऽपि नास्ति।” मुस्लिम्-जनाः यहूदी-जनाः च क्रैस्तमतीयत्रिमूर्तिं यीशोः दिव्यता इति क्रैस्तमतीयसिद्धान्तं च अवमन्यन्ते, तौ बह्वीश्वरवादसमं मन्यन्ते च। इस्लाम्-मतानुसारं भगवान् अबोधगम्यः, अतः मुस्लिम्-जनाः तस्य प्रतिमां न कल्पयन्ति। मुस्लिम्-जनाः मन्यन्ते यत् अखिलविश्वं भगवतः आदेशमात्रेण हि संबभूव “भव! तथा भवति” जीवनस्य उद्देशः भगवतः आराधना च अस्ति। सः व्यक्तिगतभगवान् सम्मतः यः प्रत्यागृणाति यदाकदापि कश्चन नाथितः वा पीडितः वा तं आह्वयति। कस्यापि परार्थवादिनः आवश्यकता नास्ति तं भगवन्तं सम्पर्कार्थं यः कथयति “अहं तस्मात् तस्य कण्ठधमन्याः अपि समीपतरः अस्मि” इति भगवतः पारस्परिकप्रकृतिः इदं हदीस् अल्‌ कुद्सीकथने वर्णिता “अहमस्मि यथा मम भक्तः मां चिन्तयति।” इस्लाम्-मते भगवतः निजनाम अल्लाह् वर्तते। ततः परं भगवतः 99 अन्यानि नामानि अपि सन्ति, उदाहरणार्थं अल्-रह्मान् अर्थात् “करुणामयः”, अल्-रहीम् अर्थात् “दयालुः” च‌। अन्याः अन्-अरबी मुस्लिम्-जनाः भगवते अन्यानां स्थानीयभाषाणां नाम्नां प्रयोगः अपि कुर्युः, उदाहरणार्थं पारसीकभाषायां उर्दुभाषायां च ख़ुदा इति प्रयुक्तं अस्ति, मलायुभाषायां च तुहान् इति पदं प्रयुज्यते। मलाइकह् ; आङ्ग्ल: ) इस्लाम्-मतानुसारं भगवतः दिव्यपारिषदाः वर्तन्ते, तेषु विश्वासः च षट्सु मूलभूतविश्वासेषु अन्यतमः। तेषां भौतिकशरीराणि न वर्तन्ते, अपितु ते दिव्यज्योतिना निर्मिताः आत्मनः सन्ति। परन्तु कदाचित् ते मनुष्याणां सम्मुखे प्रकटनार्थं भौतिकरूपाणि धारयन्ति; उदाहरणार्थं यीशोः उपरि जिब्रील्-पारिषदः कपोतरूपेण अवतरितवान्। भगवत्पारिषदेषु स्वच्छन्दः न वर्तते, अतः ते भगवतः आदेशानुसारं सृष्ट्याः विभिन्नानि कार्याणि सम्पन्नम् कुर्वन्ति। भगवद्वाण्याः उदीरणं, भगवतः आराधना, जनानां कर्माणां अभिलेखनं, मृत्योः समये जनानां आत्मनां हरणं च भगवत्पारिषदानां मुख्यानि कर्तव्यानि सन्ति। विभिन्नस्थलेषु निवसिताः मुस्लिम्-जनाः भगवत्पारिषदानां कृते स्थानीयभाषाणां नाम्नां प्रयोगः अपि कुर्वन्ति; उदाहरणार्थं फ़ारसीवाचकाः उर्दू-हिन्दीवाचकाः च मुस्लिम्-जनाः भगवत्पारिषदान् फ़रिश्ता इति वदन्ति। भगवत्पारिषदाः असंख्याः सन्ति। इस्लामीयशास्त्रेषु तेषां संपूर्णा सूचिः तु न दत्ता, परन्तु भगवतः समीपतराः प्रधानतमाः च चत्वारः पारिषदाः विशेषरूपेण वर्णिताः मुस्लिम्-जनाः मन्यन्ते यत् मानवकल्याणार्थं भगवान् स्ववाणीं भगवद्दूतेषु अवतारयति स्म। कुरान्-शास्त्रे भगवता अवतरितानि चत्वारि दिव्यशास्त्राणि उल्लिखितानि सन्ति‌ : मुस्लिम्-जनाः मन्यन्ते यत् गच्छता कालेन स्वार्थपराः जनाः दिव्यशास्त्राणि विकृतानि कृतवन्तः, अतः अन्ततः भगवान् पूर्वप्रेषितानां दिव्यशास्त्राणां सारं अन्तिमदिव्यवाणी कुरान् रूपेण उत्कृष्टायां अरबीभाषायां प्रेषितवान्। मुस्लिम्-जनाः मन्यन्ते यत् भगवान् 610तमात् क्रैस्ताब्दात् 632तमक्रैताब्दपर्यन्तं जिब्रील्-प्रधानपारिषदेन कुरान्-शास्त्रं मुहम्मद्-भगवद्दूते अवातारयत्। मुहम्मद्-भगवद्दूतस्य पार्षदाः अवतरितां भगवद्वाणीं आलिखन्ति स्म, यद्यपि प्रधानविधिः स्मृत्या मौखिकसञ्चारः एव आसीत्। कुरान्-शास्त्रं 114 सूरायां अथवा अध्यायेषु विभाजितं अस्ति, येषु उत्सङ्गितेषु 6,236 पद्यानि सन्ति। कालनुक्रमेण मक्का-नगरे अवतरितानां पूर्वकानां अध्यायानां विषयाः प्रायः आध्यात्मिकाः वर्तन्ते, अपिच मदीना-नगरे अवतरितेषु अध्यायेषु प्रायः नैतिकानां सामाजिकानां च विषयाणां चर्चा अस्ति। कुरान्-शास्त्रस्य ध्यानं नियमनिर्देशात् अधिकं धर्मोपदेशे अस्ति, अपिच इदं इस्लामीयनीत्याः मर्यादायाः च आकरशास्त्रं सम्मतं अस्ति। मुस्लिम्-धर्मविद्याः कुरान्-शास्त्रस्य परिशिष्टरूपेण व्याख्यारूपेण च हदीस्-कथनेन अथवा मुहम्मद्-भवद्दूतस्य जीवनस्य लिखितवृत्तान्तेन मन्त्रणं कुर्वन्ति। कुरान्-शास्त्रस्य व्याख्या-टीकयोः विद्या तफ़्सीर् इति उच्यते, योग्योच्चारणस्य व्यवस्था च तज्वीद् इति उच्यते। अंबिया नबी पदस्य बहुवचनं। शब्दोऽयं 'न-ब-अ'धातुना उद्भूतः, अस्य मौलिकार्थः सूचकः, सिद्धः चेति भवति। रसूल् इति अन्यनाम युज्यते एतेषां कृते। इस्लाम्-मतानुसारं एते सिद्धाः मनुष्याः ये मानवजात्याः मार्गदर्शनार्थं भगवता दूतरूपेण नियुक्ताः। कुरान्-शास्त्रानुसारं भगवद्दूताः क्षितिप्रजाभ्यः “दैवेच्छां” आनेतुं भगवता देशिताः। मुस्लिम्-जनाः मन्यन्ते यत् भगवद्दूताः मानुषाः नतु दैवाः, यद्यपि तेषु केचन स्वसत्यतायाः प्रमाणरूपेण जनकल्याणार्थं च चमत्कारान् कर्तुमर्हन्ति। इस्लामीय-धर्मशास्त्रानुसारं सर्वे भगवद्दूताः इस्लाम् अर्थात् भगवते आत्मसमर्पणं एव प्राचारयत्। कुरान्-शास्त्रे बहवः सिद्धाः भगवद्दूताः वर्णिताः, उदाहरणार्थं आदम्, नूह्, अब्राहाम्, मूसा, यीशुः इत्यादि। मुस्लिम्-जनाः मन्यन्ते यत् अन्ततः भगवान् दिव्यसन्देशस्य संवहनार्थं मुहम्मद्-वर्यं “भगवद्दूतानां मुद्रा” अर्थात् अन्तिमधर्मशासक-भगवद्दूतरूपेण प्रेषितवान्। इस्लाम्-मते मुहम्मद्-भगवद्दूतस्य जीवनशैलीदृष्टान्तः सुन्नह् इति उच्यते। एषः दृष्टान्तः आरक्षितः हदीस् नाम्ना विख्यातासु स्मृतिषु, याः मुहम्मद्-वर्यस्य वाण्याः, कर्मणां, व्यक्तिगतलक्षणानां च वृत्तान्तानि सन्ति। हदीस्-अल्-कुद्सी इति हदीस्-कथनानां हि कश्चन उपवर्गः यः मुहम्मद्-वर्येण पुनरुक्तानि भगवतः वचनानि सम्मतानि। हदीस्-अल्-कुद्सी कथनानि कुरान्-शास्त्रात् पृथक् वर्तन्ते यतः तानि मुहम्मद्-वर्यस्य शब्दैः उक्तानि इतरद् कुरान्-शास्त्रं साक्षात् भगवतः वाणी। उत्कृष्टः मुस्लिम्-धर्मविद्यः “अल्-शाफ़ी” इस्लामीयनित्यां सुन्नह्-दृष्टान्तस्य गुरुत्वाय बहुमहत्त्वं दत्तवान्, अपिच मुस्लिम्-जनैः मुहम्मद्-वर्यस्य आचरणं एव अनुसरणीयं। सुन्नह्-दृष्टान्तस्य कुरान्-शास्त्रस्य व्याख्यायां निर्णायकमहत्त्वं अस्ति। पुरनरुत्थानस्य दिने विश्वासः अपि इस्लाम्-मते मूलभूतः। मुस्लिम्-जनाः मन्यन्ते यत् महाप्रलस्य कालः भगवता पूर्वनिर्धारितः, अपिच महाप्रलस्य पश्चात् जीवानां पुनरुत्थानं भविष्यति। ततःपरं सर्वस्याः मानवजात्याः सुकर्म-कुकर्मणोः न्यायः भविष्यति, अयं न्यायानुसारं च नरकस्वर्गयोः प्रेषणं भविष्यति। कुरान्-शास्त्रस्य अल्-ज़ल्ज़लह् नाम अध्याये अस्य वर्णनं ईदृशं अस्ति “यः कोऽपि अणुमात्र अपि पुण्यं करोति, तं द्रक्ष्यति। अपिच यः कोऽपि अणुमात्र अपि पापं करोति, तं द्रक्ष्यति” इति। कुरान्-शास्त्रे बहवः नरकयापकाः पातकाः उल्लिखिताः दृष्टान्ततः भगवति नास्तिकता ‌वक्रधी च। नाम कुरान्-शास्त्रं स्पष्टयति यत् भगवान् अनुशयानजनानां पातकान् एव क्षन्तुं अर्हति। पुन्याः दृष्टान्ततः दानशीलता, प्रार्थना, पशून् प्रति दयाभावः आदि स्वर्गयापकाः। कुरान्-शास्त्रे स्वर्गस्य रूपरेखा आनन्दाः च विस्तरतः उल्लिखिताः। इस्लाम्-मतस्य केचन सम्प्रदायाः मन्यन्ते यत् इस्लामीय-शास्त्रेषु स्वर्गनरकयोः वर्णनं वस्तुतः गौणार्थं अस्ति अपिच स्वर्गः वस्तुतः भगवद्बोधस्य परमानन्दः अस्ति नरकाग्निः च भगवतः विरहः अग्निः अस्ति। यौम्-अल्-क़्यामह् अर्थात् पनरुत्थानस्य दिनं कुरान्-शास्त्रे अन्यैः नामभिः अपि वर्णितं अस्ति उदाहरणार्थं यौम्-अल्-दीन् अर्थात् “धर्मदिनं” अथवा “न्यायदिनं”, अल्-सा'अह् अर्थात् “वेला”, अल्-कारियह् अर्थात् “तुमुलकारि”। अल्-कज़ा वऽल-कदर् अर्थात् नियतिः अथवा भाविता अर्थात् परमात्मा त्रिकालज्ञः, सर्वं भगवदिच्छात् हि भवति च इति मान्यता इस्लाम्-मतस्य षट्सु मूलभूतविश्वासेषु अन्यतमा। कुरान्-शास्त्रे अयं सिद्धान्तः कदाचित् ईदृशं वर्णितः: “वद : न अस्मान् भविष्यति किञ्चित्, विहाय यत् परमात्मा अस्मभ्यं निर्णीतवान्; सः एव अस्माकं संरक्षकः…… ” मुस्लिम्-जनेभ्यः सर्वं मङ्गलामङ्गलं यत् संसारे भवति पूर्वनिर्धारितं अस्ति, भगवदिच्छां विना किमपि न भवितुं अर्हति च। मुस्लिम्-पण्डितानां अनुसारं यद्यपि घटनाक्रमः पूर्वनिर्धारितः अस्ति तथापि मनुष्येषु उचितानुचितयोः मध्ये चयनस्य स्वच्छन्दः वर्तते इत्थं ते स्वकर्मणां उत्तरदायिनः सन्ति। इस्लामीय-परम्परानुसारं सर्वं यत् भगवता निर्णीतं अस्ति लाक्षणिकरूपेण लौह्-अल्-मह्फ़ूज़् अर्थात् गुप्तफलके लिखितं अस्ति। इस्लाम्-मतस्य पञ्चस्तम्भाः इस्लाम्-मतस्य मुख्याचरणानि सन्ति, ये सर्वास्तिकेभ्यः अनिवार्याणि सन्ति। कुरान्-शास्त्रानुसारं एते किञ्चन आराधनातन्त्रं, आस्थाप्रतिबद्धतायाः चिह्नानि च सन्ति। एते सन्ति:- शहादह्अथवा शहादत्, मूलभूता इस्लामीयमतिः, साक्ष्यरूपे भणितव्यम्:- अश्हदु अल्-ला इलाह इल्लऽल्लाहु, व अश्हदु अन्न मुहम्मदन् रसूलुऽल्लह् अर्थात्: “साक्ष्यं ददामि, न कोऽपि देवः परमात्मनः ऋते इति, साक्ष्यं ददामि च, मुहम्मत् परमात्मनः दूतः इति” इदं साक्ष्यं सर्वेषां इस्लामीयानां मतानां विधीनां च मूलं अस्ति। यः कोऽपि इस्लाम्-मतं स्वीकर्तुं इच्छति तस्य कृते अस्य साक्ष्यस्य घोषणा अनिवार्या वर्तते। मुस्लिन्-जनाः प्रतिदिनं प्रार्थनासु अस्य किञ्चित् भिन्नरूपं भणन्ति, यस्मिन् द्वितीयभागः एवं वर्तते: - व अश्हदु अन्न मुहम्मदन् अब्दुहू व रसूलुहू अर्थात्: “अपिच साक्ष्यं ददामि, मुहम्मत् तस्य सेवकः दूतः च अस्ति इति” सलात् अथवा सलाह् इति विधिवत्प्रार्थना अहर्निशं पञ्चवारं आचरणीया। इयं विधिवत्प्रार्थना भगवति मनोयोगार्थं, अपिच तस्मै आभारव्यक्त्यै, तस्य पूजनार्थं च, तेन व्यक्तिगत-संवादस्य कश्चन विधिः‌। सलात् परमानिवार्या वर्तते, तथापि विशेषेषु परिस्थितिषु अवमोचनानि वर्तन्ते। सलाति कुरान्-शास्त्रेण अरबीभाषायां प्रार्थनाः, काश्चन स्तुतयः च वर्तन्ते। मुस्लिम्-जनाः काबा-प्रार्थनालयस्य दिशः अभिमुखाः भूत्वा सलातं आचरन्ति, यद्यपि प्राथमिकदिनेषु ते यरूशलम्-नगरस्य दिशः अभिमुखाः भूत्वा आचरन्ति स्म। इस्लामीय-प्राथनालयः मस्जिद् इति उच्यते। मस्जिद् न केवलं प्रार्थनानां कृते अपितु सामाजिक-मेलनस्य अपि केन्द्रः वर्तते। उपवासः सूर्योदयात् सूर्यास्त-पर्यन्त्म् मुख्यरूपेण भोजन-पानयोः, मिथुनस्य च, एवमेव असत्यादि दुराचरणानां त्यागः वर्तते। समान्यतः आवर्षे अनानिवार्यः उपवासः शक्यः, परन्तु इस्लामीये रम्ज़ान्-मासे उपवासः विशेषतः अनिवार्यः वर्तते। उपवासः भगवतः निकटतायाः भावः, दरिद्राणां पीडां प्रति संवेदनां च कल्पते, अतः मुस्लिम्-जनैः उपवासे भगवतः चिन्तनं करणीयं, तस्य नामानि जपितव्यानि, कुरान्-पाठः कर्तव्यः, पूर्वकृतानां पापानां क्षमा याचनीया, दीनानां दुविधानां चिन्तनं आदि कर्तव्यम् च। रुग्णैः, यात्रिभिः, अन्यैः दुविधाग्रस्तैः उपवासः न करणीयः, अपितु अस्य पारितोषिक-रूपेण अन्नदानं करणीयं, अथवा दुविधायां गतायां उपवासः करणीयः। ज़कात् दीनेभ्यः, अनाथेभ्यः, समाजे हृदयेषु सहनिध्याय, बन्धस्थानां बद्धश्रमिकानां च मुक्त्यै,दरिद्रऋणिभिः, हितेच्छार्थे परदेशेभ्यः, विरुद्धपथिकेभ्यः, दानविभागस्य कर्मचारिभिः दत्तं वार्षिकदानं अस्ति। अस्य व्यवस्था आयकरं इव अनिवार्यं वर्तते।यदि कस्यचन समीपे 52.5 तोला-परिमितं रजतस्य सममुल्यं धनं आवर्षं तिष्ठति, तर्हि वर्षस्य अन्ते तस्य 2.5 प्रतिशत-भागः अस्मिन् दाने दाननीयं वर्तते। इयं सामान्यतुलना निसाब् अर्थात् मानं उच्यते। विशेषजनाः एव धनस्य अतिसंचयः न कुर्युः, धनं च समस्तसमाजे समानरूपेण प्रसारितं भवेत्, जनाः धनार्जनं कृत्वा निष्कर्मिणः न भवेयुः इति अस्य दानस्य आशयाः। हज्-अल्-बैतुल्लह् अथवा केवलं हज् द्ज़ुल्-हज् नाम इस्लामीय-मासे कृता काबा-स्मारकस्य, तस्य परितः स्थितानां च पवित्रस्थानानां तीर्थयात्रा वर्तते। इयं यात्रा प्रत्येकस्मै स्वस्थाय यात्रासमर्थाय मुस्लिम्-जनाय आजीवनं न्यूनमतिन्यूनं एकवारं अनिवार्या वर्तते।अस्याः यात्रायाः अनुष्ठानाः एवं वर्तन्ते: मिना-मरुक्षेत्रे पटगृहेषु अहर्निशं वासः। ततः आदिनं अराफ़ात् नाम मरुक्षेत्रे भगवतः आराधना, प्रार्थना-तपादि। ततः अब्राहामस्य पदन्यासं अनुसृत्य,मुज़्दलिफ़ा नाम मरुक्षेत्रे आरात्रि बहिः सैकतभूम्यां शयनम्। ततः जुमरात् नाम स्तम्भत्रये शर्करक्षेपणं, अब्राहामस्य अनुचरणे, यथा सः त्रिवारं तत्र अभिमुखे आगते शैतान्-पापात्मनि शर्करक्षेपणं कृतवान्।ततः इस्लामीय-मतानुसारं अब्राहामेन निर्मितस्य काबा-प्रार्थनालयस्य सप्तवारं परिक्रमा। ततः सफ़ा-मर्वा-पर्वतयोः मध्ये अर्वद्भ्रमणं; अब्राहामस्य भार्यां हाज्रां अनुसृत्य, पुरा यथा सा नवजाताय स्वपुत्राय इस्मायीलाय जलनिरूपणाय व्याकुला भूत्वा तत्र भ्रमितवती, परमात्मा च शिलायां शिशोः पादकर्षणस्य स्थानात् जलाशयं उद्भावितवान्। हज्-यात्रायाः वेलां विहाय आवर्षं अन्यवेलासु अपि तीर्थयात्रा शक्या अस्ति, ततः इयं यात्रा उमरा इति उच्यते।

एषः एकः राजकीयनायकः विद्यते । डिसेम्बर् मासस्य 16 दिनाङ्के 1959 तमे वर्षे जन्म प्राप्तवान् । एषः कर्णाटकस्य पूर्वतन मुख्यमन्त्रिः आसीत् (फ़ेब्रवरी 4 2006 तः अक्टोबर् 9, 2007 । पूर्वतन प्रधानमन्त्रेः देवेगौडस्य पुत्रः वर्तते ।

दिल्ली अथवा देहली भारतस्य राजधानी अस्ति । भारतदेशस्य राजधानी देहली विश्वस्य अतिविशालासु नगरीषु अन्यतमा इति गण्यते । एषा भारतस्य तृतीया बृहती नगरी वर्तते । दिल्ली इत्यपि विश्रुता इयं नगरी पाचीनकाले हस्तिनापुरम् इति ख्याता आसीत् । इन्द्रसभायामपि सभाजितानां भरतकुलोत्पन्नानां महीपालानां राजधानी अद्यतनीया देहली एव । मुगलवंशीयानां चक्रवार्तिनां तथा आङ्ग्लानामपि अधिकारिणां केन्द्रभूमिर्भूत्वा देहली अधुनापि भारतीयगणराज्यस्य राजधानीपदमलङ्करोति ।भारतदेशस्य महानगरेषु देहलीनगरम् अन्यतमम् अस्ति । प्राचीनकालादपि देहली भारतस्य राजधानी अस्ति । अस्य नगरस्य सहस्रवर्षस्य इतिहासः अस्ति । अनेकसाम्राज्यानां राजवंशीयानां च राजधानीति प्रसिद्धमेतत् । हिन्दु-मुसलमान्-मोगल इत्यादि वंशीयाः अत्र प्रशासनं कृतवन्तः । आङ्ग्लाः अपि क्रिस्ताब्दे 1911 तमे वर्षे देहलीनगरं राजधानीं कृत्वा क्रिस्ताब्दस्य 1947 पर्यन्तं प्रशासनं कृतवन्तः । स्वातन्त्र्यप्राप्तेः अनन्तरमपि देहली देशस्य राजधानी अस्ति । देहली गङ्गासमतलप्रदेशानां महाद्वारमिव अस्ति । राजकीयकेन्द्रं वाणिज्यकेन्द्रं प्रशासनिककेन्द्रं च एतत् । अत्र अनेकानि वास्तुशिल्पानि क्रिस्ताब्दे 1930 समये निर्मितानि सन्ति । सर् एड्विन् लुटिन्स् भव्यशिल्पानां रचनाकारः आसीत् । भारतदेशस्य महानगरेषु देहलीनगरम् अन्यतमम् । प्राचीनकालादपि देहली भारतस्य राजधानी अस्ति । अस्य सहस्रवर्षाणाम् इतिहासः अस्ति । अनेकसाम्राज्यानां राजवंशीयाना च राजधानीति अपि आसीत् । हिन्दुमुसलमानमोगलेत्यदयः वंशीयाः अत्र प्रशासनम् अकुर्वन् । आङ्ग्लाः अपि सा.श.1911 तले काले देहलीनगरं राजधानीं कृत्वा सा.श.1947 पर्यन्तं प्रशासनम् अकुर्वन् । स्वातन्त्र्यप्राप्तेः अनन्तरकाले अद्यापि देहली देशस्य राजधानी अस्ति । देहली गङ्गासमतलप्रदेशाना महाद्वारमिवास्ति । राजनीतिकेन्द्रं वाणिज्यकेन्द्रं प्रशासनिककेन्द्रं च । अत्र अनेक वास्तुशिल्पान्वितभवनानि सा.श.1930तमसमये निर्मितानि सन्ति । सर् एड्विन् लुटिन्स् भव्यशिल्पानां रचनकारः आसीत् । देहलीनगरं विश्वस्य प्राचीननगरेषु अन्यतमम् अस्ति । पूर्वं हिन्दुराजः अनङ्गपालः क्रिस्ताब्दे 1060 तमे वर्षे 'लालकोट्’ निर्मितवान् । पृथ्वीराजचह्वाणः तस्य अभिवृद्धिकार्यं कृतवान् । अनन्तरं कुतुबुद्दीन् ऐबक् कुतुब् मिनार्भवनं कारितवान् । मोगलवंशीयः बाबरः अत्रैव साम्राज्यम् आरब्धवान् । आङ्ग्लाः क्रिस्ताब्दे 1911 तमे वर्षे देहलीनगरं राजधानीं कृत्वा प्रशासनम् आरब्धवन्तः ।पूर्वं पुराणानुसारं कौरवाः हस्तिनावतीनगरे, पाण्डवाः इन्द्रप्रस्थनगरे प्रशासनं कुर्वन्ति स्म ।देहली नगर विश्वे एव प्राचीन नगरेष्वेकं अस्ति । पूर्व हिन्दुराजा अनङ्गपालः क्रिस्ताब्दे 1060 समेय 'लालकोट्’ निर्मितवान् । पृथ्वीराजचह्वण महोदयः अभिवृद्धि कार्य कृतवान् । अनन्तर कुतुब्हीन् ऐबक् कुतुब् मीनार शिल्पं कारितवान् । मोगलवंशीयः बाबरःअत्रैव साम्राज्य आरब्धवान् । आङ्गलाः क्रिस्ताब्दे 1911 तमे वर्षे देहली नगर राजधानी कृत्वा प्रशासन आरब्धवन्तः । पूर्वं पुराजानुसार कौरवाः हस्तिनावति नगरे प्राचीनदिल्लीभागः, पाण्डवाः इन्द्रप्रस्थ नगरे पुरा- नकिल्प भागे प्रशासन कृतवन्तः । देहली महानगरस्य विस्तीर्णं 500 व.कि.मी. अस्ति । अत्र वातावरणम् अत्यन्तं विचित्रम् एप्रिल् मे जून् च मासेषु अतीवोष्णं नवम्बर् डिसेम्बर जनवरी च मासेषु अतीव शैत्यं भवति । भारतस्य सर्वराज्यानां राजधानिभिः वाहनसम्पर्कः धूमशकटयानस्य सम्पर्कः विमानस्य सम्पर्कः च सन्ति । राष्ट्रपतिभवनं भारतदेशस्य राष्ट्रपतेः अधिकृतं निवासस्थानमेतत् । क्रिस्ताब्दे 1929 तमे वर्षे अस्य निर्माणम् अभवत् । 130 हेक्टरप्रदेशे व्याप्तम्, राष्ट्रपतिभवनं परितः 'मोगल् गार्डन्’ उद्यानवनम् अस्ति । अतीव सुन्दरम् उद्यानवनम् एतत् । प्रवेशार्थम् अवसरः न भवति । राष्ट्रपतिभवने 340 प्रकोष्ठाः सन्ति । मध्ये स्तूपः इव 177 पादोन्नतं भव्यं अर्धगोलाकारिका छदिः अस्ति । भवने चत्वारः भागाः सन्ति । दर्बारहाल्, वाचनालयः, सभाभवनं, स्नानगृहं भोजनगृहं च । एतानि सर्वाणि उत्तमरीत्या निर्मितानि सन्ति । राष्ट्रपतिभवनं परितः मोगल् गार्डन् रम्यम् उद्यानम् अस्ति । ' ', ' ' इति प्रसिद्धम् । सर्वे राष्ट्रपतयः पूर्वतोऽपि अभिवृद्धिं कृत्वा उत्तमोत्तमं कृतवन्तः सन्ति । एतदर्थं देशविदेशेभ्यः विविधानि सस्यानि आनीतानि सन्ति । पाटलपुष्पसस्यानां द्विशताधिकभेदाः अत्र द्रृष्टुं शक्यन्ते । अनेन साकं बोगन् विल्ला, डेलिया, हैसिन्त्, हेलिगोनिया, डापोडिल्स्, आर्किड्, स्वीट् विलियम् मेरीगोल्ड् जपाकुसुमम् इत्यादीनि अपूर्वाणि सन्ति । एतानि मारिषस् पेरु ब्रेज़िल्, ईशान्यराज्यानि, हैदराबाद् कोच्ची इत्यादिप्रदेशेभ्यः आनीतानि ।अत्र मयूराः बकाः मृगाः कदम्बाः इतस्ततः सञ्चरन्ति । जलोत्सांसि सन्ति । दीपलङ्कारः उत्तमतया कृतः अस्ति । सायङ्काले दीपलङ्कारः उद्यानवनसौन्दर्यं वर्धयति ।428 जनाः उद्यानरक्षकाः वाटिकापालकाः अत्र कार्यं कुर्वन्ति । सार्वजनिकानां फेब्रुवरीमार्चमासयोः प्रवेशावकाशः अस्ति । कुतुब् समुच्चये अन्तर्भवति कुतुब् मिनार् अपि । देहल्यां स्थितम् अत्यन्तं प्रेक्षणीयं प्रमुखं च स्थानम् एतत् । अस्य शिखरस्य निर्माणकार्यम् आरब्धवान् गुलामवंशस्य प्रथमः शासकः कुतबुद्दीन् ऐबकः। तस्य उत्तराधिकारी इल्तुमिशः, तदनन्तरम् आगताः अल्लावुद्दीन् खिल्जिप्रभृतयः शासकाः च अधिकान् अट्टान् निर्माय तस्य भवनस्य औन्नत्यं वर्धितवन्तः। कुतुबमिनार् 72.5 मी. औन्नत्ययुतम् । तस्य भूतलव्यासः 14.3 मीटर्विशालः अन्तिमाट्ट्ः 2.7 मीटर् -उन्नतः अस्ति । अस्य मुखद्वारम् 'अलैगेट्’ इति उच्यते । एतस्य निर्माता अस्ति अल्लावुद्दीनखिल्जिः । वृत्ताकारकम् एतत् मुखद्वारं रक्तशिलाभिः, अलङ्कृतमणिशिलाभिः, शिलाजवनिकाजालैः, कलाकृतिभिः च शोभते । टर्किशकलाविदः एतत् निर्मितवन्तः सन्ति । अल्लावुद्दीन्खिल्जिः सङ्कल्पितवान् आसीत् यत् 'अमैमिनार्’ निर्मातव्यम् इति, यच्च औन्नत्येन कुतुबमिनारस्य अपेक्षया द्विगुणितं स्यात् इति । किन्तु तस्य मरणात् निर्माणकार्यम् अर्धे एव स्थगितं जातम् ।24.5 मीटरुन्नतः प्रथमः अट्टः निष्प्रयोजकः जातः अस्ति । देहलीनगरे स्थितं रक्तदुर्गं रक्तवालुकाशिलाभिः निर्मितः भवनविशेषः अस्ति । अस्य दैर्घ्यं 2 कि.मी. अस्ति । उन्नतिः समाना नास्ति । नद्याः समीपे 28 मीटर् उन्नतं, नगरभागे 33 मीटर् उन्नतम् अस्ति । देहली चक्रवर्ती षाहजहान् क्रिस्ताब्दे 1638 तमे वर्षे एतस्य दुर्गस्य निर्माणम् आरब्धवान् । क्रिस्ताब्दे 1648 तमे वर्षे निर्माणकार्यं समाप्तम् अभवत् । लाहोर् गेट् तः प्रवेशः अस्ति । अत्र दिवान्-ए-आम्, दिवान् ए खास्, मोतिमस्जिद्, रङ्गमहल् इत्यादीनि सन्ति । प्रतिदिनम् सायङ्काले आङ्ग्लहिन्दिभाषयोः व्याख्यानसहितम् भवति । अन्तः आपणानां पाङ्क्तिः अस्ति । हस्तशिल्पवस्तूनि अत्र प्राप्तुं शक्यन्ते । दिवान् -ए- खास् राज्ञां स्वकीयं स्थानमासीत् । खास् महल् चक्रवर्तिनां निवासः, रङ्गमहलराज्ञीनां वासस्थानं, दिवान् आम् दर्बार सभाङ्गणमासीत् । अत्र उष्णजलशीतजलस्नानगृहाणि सन्ति । शीशमहल् प्रेक्षणीयमस्ति । मोगलशैल्याः शिल्पदर्शनाय एतदुत्तमं स्थलमस्ति । स्वातन्त्र्यानन्तरं प्रतिवर्षम् आगस्टमासस्य 15 दिने प्रातःकाले अत्र प्रवेशद्वारस्य उपरि स्थिते विशेषस्थले भारतस्य प्रधानमन्त्री ध्वजारोहणं कृत्वा जनान् सम्बोधयति । शुभाशयं च यच्छति । फेरिक्वीन् – हेरिटेज् धूमशकटम् - देहलीनगरे स्थितः राष्ट्रियधूमशकटसङ्ग्रहालयः अवश्यं दर्शनीयः अस्ति । अत्र फेरिक्वीन् धूमशकटः 142 वर्षप्राचीनः अस्ति । अस्य चालनयन्त्रं बाष्पेन चालनीयम् अस्ति । अस्य प्रकोष्ठाः वायुनियन्त्रिताः उत्तमासनयुक्ताः च सन्ति । अन्तस्तात् प्रकृतिदर्शनम् अतीव सुन्दरं भवति । अन्तः सुन्दरतया अलङ्कृताः विभागाः सन्ति ।अस्य वेगः प्रतिघण्टं 40 कि.मी. अस्ति । अस्य गिन्निस् पुस्तके नाम प्रवेशः जातः अस्ति । राष्ट्रियप्रवासनिगमस्य पारितोषकमपि प्राप्तम् अस्ति । एकदा एतत् यानं कर्णाटकम् आगतम् आसीत् । मेहरौली, कुतुब् मिनार् समीपे एतस्य स्थानम् अस्ति। देहलीनगरे जयपूरस्य मिर्जाराजेन जयसिंहेन निर्मितः "ग्रहतारावीक्षणालयः" 16 शतके स्थापितः अस्ति । अत्र सूर्यचक्रम् अथवा साम्राटयन्त्रम् अतीव गमनार्हम् अस्ति । संसत् भवनम् वृत्ताकारकं भवनमस्ति । अत्र भारतसर्वकारस्य लोकसभाराज्यसभेत्यादि प्रशासनिकसभास्थानानि सन्ति । एतत् क्रिस्ताब्दे 1927 तमे वर्षे निर्मितम् अस्ति । अस्य भवनस्य व्यासः 172 मीटर् अस्ति । कुतुब् मिनार् इत्य्स्य प्राङ्गणे कश्चित् ऐतिहासिकः स्तम्भः अस्ति यं द्रृष्ट्वा प्रासिनः विस्मिताः भवन्ति । अयसः एषः चतुर्थशतके राजाचन्द्रवर्मणा निर्मितः। स्कन्धगुप्तराजस्य कालिकः एषः शिल्पविशेषः अधुनापि अयस्किट्टरहितः सूर्यप्रकाशेन विराजते । अत्र स्तम्भे संस्कृतश्लोकाः लिखिताः सन्ति । एषः स्तम्भः स्थिरः दृढः गोलिकाप्रहारेणापि न शैथिल्यम् आप्नोत् । स्तम्भनिर्माणकौशलं दृष्ट्वा तत्कालीनं लोहकार्यनैपुण्यं ज्ञातुं चर्चितुं च शक्यते । कन्निङ्ग् ह्याम् इत्यस्य वचनानुगुणं एषः स्तम्भः अतीव विस्मयकारी लोहविद्यादर्शकः निर्माणं कुतूहलकारकं च अस्ति । देहलीनगरे अनेक मुस्लिमराजानां म्रुतस्मारकाणि सन्ति । तत्र मोगलशैलीयवास्तुशिल्पानि रचितानि सन्ति । लोधिवंशीयानां स्मारकाणि, मोगलवंशीयानां स्मारकाणि च विशाले प्राङ्गणे सन्ति । शेरषहमहोदयेन निर्मितं दुर्गं पर्वतप्रदेशे अस्ति । एतत् पुरानाकिला इत्यपि कथयन्ति । अत्र समीपे क्श्चन मृगालयः अस्ति । अत्र धूसरभल्लूकाः श्वेततव्याघ्रः, श्वेतमयूरः, एमु, इत्यादीनि प्राणिसङ्कुलानि सन्ति । राजघाट् प्रदेशे विशाले उद्याने महात्मा गान्धिः जवाहरलालनेहरुः लालबहादुरशास्त्री श्रीमती इन्दिरागान्धिः इत्येतेषां स्मारकाणि सन्ति ।बिर्लामन्दिरम् इति ख्यातं श्रीलक्ष्मीनारायणमन्दिरम् अतीव सुन्दरम् कलायुक्तं चास्ति । अक्षरधामदेवालयसङ्कीर्णम् अतीव सुन्दरम् अस्ति । अत्र सायङ्काले दीपालङ्कारयुक्तः जलोत्सवः विशेषतया द्रष्टव्यः अस्ति ।देहलीनगरे बोटक्ललब्, लोधी-उद्यानं, रोषनारा-उद्यानं, नेहरु-उद्यानं, डीरपार्क्, बुद्धजयन्ती पार्क् इत्यादीनि सुन्दराणि उद्यानानि सन्ति ।देहलीनगरे अनेके वस्तुसङ्ग्रहालयाः सन्ति । तेषु क्राफट् म्यूसियम्, न्याशनल् म्यूसियम्, नेहरूस्मारक म्यूसियं, रेड् फोर्ट् म्यूसियम् इत्यादीनि प्रसिद्धानि सन्ति । यमुनातीरे परिविस्तृता देहली दशाधिकक्रोशमितभूभागम् आक्रम्य अवतिष्ठते । नगरीयं पुराणनवोपभागाभ्यां द्विधा विभक्ता । देहलीनगर्याः नासिकाभरणमिव चान्दनीचौकस्थानम् अत्र विराजते । पत्तनेऽस्मिन् रक्तदुर्गं, कुतुब् मिनार्, जन्तर्-मन्तर्, इण्डियागेट, लक्ष्मीनारायणमन्दिरं, तीनमूर्तिभवनं, विज्ञानभवनं, मुगलवास्तुशिल्पम् अनुसृत्य विरचितानि भवनानि चेत्यसङ्ख्यानि प्रेक्षणीयस्थानानि सुशोभन्ते ।सर्वेषु प्रेक्षणीयेषु स्थानेषु बिर्लामन्दिरमिति ख्यातं लक्ष्मीनारायणमन्दिरं विशेषतया उल्लेखनीयम् । यतः मन्दिरमिदं भारतीयचरित्रं संस्कृतिञ्च प्रकटयति तथा भृशं विस्मयमपि जनयति ।दिल्ल्यामेव भारतदेशस्य जीवननिरूपकं संसद्भवनम् अस्ति । अत्रैव उच्चतमन्यायप्रदाता अत्युच्चन्यायालयो वर्तते । सर्वप्रधानपदमलङ्कृतवान् राष्ट्रपतिः देहल्याम् एव विराजते । अतः देहली भारतस्य हृदयमेव ।देहलीमहानगरस्य विस्तीर्णं 1500 चतुरस्रकिलोमीटर् अस्ति । अत्र वातावरणम् अत्यन्तं विचित्रम् अस्ति । एप्रिल-मे-जूनमासेषु अतीवोष्णता, नवम्बर् डिसेम्बरजनवरीमासेषु अतीव शैत्यं भवति। भारतस्य सर्वराज्यानां राजधानीभ्यः वाहनसम्पर्कः, धूमशकटयानसम्पर्कः, विमानसम्पर्कः च सन्ति । कुतुब् मिनार् इण्डिया गेट् रक्तदुर्गम् राष्ट्रपतिभवनम्

कालाग्निरुद्र-उपनिषत् कृष्णयजुर्वेदीया उपनिषत् ।

शाङ्करपीठपरम्परायाः मठेषु अयम् अन्यतमः । एषः मठः 1400वर्षेभ्यः पूर्वं गोकर्णसमीपे श्री अदिशङ्कराचार्येण प्रतिष्ठापितः । पूर्वे एतस्य मठस्य रघूत्तममठः इति नाम आसीत्। कर्णाटके अविच्छिन्नपीठाध्यक्षस्य परम्परायुतः मठः एषः एकः एव । ईदानीं 36तमः पीठाधिपतिः गोकर्णमण्डलाधीश्वरश्रीमज्जगद्गुरुशङ्कराचार्य श्रीराघवेश्वरभारतीमहास्वामी अस्ति । यः गोसंरक्षणान्दोलनेन 'गोस्वामी’ इत्येव प्रथितः। निखिले अपि जगति हस्तिदन्तसिंहासनः अत्र केवलं वर्तते। एकदा आदिशंकराचार्याः स्वकीये प्रवासे भारतदेशस्य पश्चिमे सागरतटे गोकर्ण क्षेत्रम् आगतवन्तः। तत्रत्यां स्थानदेवतां श्री महाबलेश्वरं अर्चितवन्तः। अनन्तरं श्री वरदेशम् अर्चयितुं शतशृंगं गतवन्तः। सः स्थलः अतीव प्रशान्तः आसीत्। वन्याः मृगाः व्याघ्राः, सर्पाः इत्यादयः साधुभिः प्राणिभिः धेनुभिः, हरिणैः सह सख्यभावेन आसन्। यत्र वरदमुनिः प्रायश्चित्तमकरोत् तत्र अशोकवने व्याघ्रिणी अनाथस्य हरिणशिशोः मातृवात्सल्यं प्रकटयति स्म। एतत् दृश्यं दृष्ट्वा श्री शंकराचार्याः विस्मिताः। तत्र वरदमुनिः श्री शंकराचार्य महास्वामिनां स्वागतं कृत्वा महात्मनां पूजानुकूलाय स्वगुरुणा अगस्त्य मुनिना दत्तान् राम-लक्ष्मण-सीता विग्रहान् चन्द्रमौलेश्वर लिंगं च दत्तवान्। तेषां विग्रहानां पूजार्थं श्री शंकराकार्याः तत्रैव श्री रघूत्तममठं स्थापितवन्तः। श्री श्ंकराचार्याः स्वशिष्येण श्री सुरेश्वराचार्येण दीक्षितं श्री विद्यानन्दं तत्रत्यं प्रथमं पीठाध्यक्षम् अकरोत्। ततः आरभ्य इदानीं श्रीराघवेश्वरभारतीमहास्वामिनां पर्यन्तं 36 यतयः अविच्छिन्नतया पीठाध्यक्षाः अभवन्।

महाराष्ट्रे किञ्चन मण्डलम् अस्ति सोलापुरमण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति सोलापुरम्।

16 अक्तूबर-दिनाङ्कः ग्रेगोरीयन-पञ्चाङ्गानुसारं वर्षस्य द्विशताधिकनवाशीतितमं दिनम् । लिप्-वर्षानुगुणम् द्विशताधिकनवतितमं दिनम् एतत् । एतस्मात् दिनात् वर्षान्ताय 76 दिनानि अवशिष्टानि ।

वस्तुसेवयोः करः, सङ्क्षेपेण : वसेकः उत जीएसटी आङ्ग्ल: ) भारते 1 जुलाई 2017 तः प्रचलितः कश्चन महत्त्वपूर्णः अप्रत्यक्षकरस्य व्यवस्था वर्तते, यं सर्वकारः, अनेके अर्थशास्त्रिणः च स्वतन्त्रतायाः अनन्तरं बृहत्तमः आर्थिकपरिष्कारत्वेन गणयन्ति। अनेन केन्द्रद्वारा, विभिन्नराज्यानां सर्वकारद्वारा च स्वीक्रियमाणानां बहुविधकरान् अपाकृत्य सम्पूर्णे भारतवर्षे एका एव अप्रत्‍यक्ष-कर-प्रणाली स्वीकरिष्यते। यया भारतम् एकीकृतापणं निर्मातुं शक्नुयात् । एतस्य करस्य स्वीकारप्रक्रियां भारतीयसंविधाने अपि संशोधनं कृतम् अस्ति। वसेकः कश्चन मूल्य-वर्धित-करः वर्तते, यः विनिर्मातुः आरम्भय उपभोक्‍तारं यावत् वस्‍तूनां, सेवानां च आपूर्तौ एकलकरः अस्ति। प्रत्‍येकं चरणे प्रदत्तानां निवेशकराणां लाभः मूल्‍यसंवर्धनस्य अनन्तरचरणे उपलब्‍धः भविष्यति, यः प्रत्‍येकं चरणे मूल्‍यसंवर्धने वेसकं आवश्‍यकरूपेण एकलकरत्वेन स्थापयति। यः अन्तिमोपभोक्‍ता भविष्यति, तस्योपरि आपूर्तिशृङ्खलायां केवलम् अन्तिमस्य आपणिकस्य एव वसेक-भारः भविष्यति।एवं पूर्वचरणानां सर्वेऽपि लाभाः समाप्ताः भविष्यन्ति। प्रत्यक्षकरः, केन्द्रय-क्रयण-करः, राज्यस्तरस्य क्रयणकरः उत वैट, प्रवेशकरः, लोटरी-करः, स्टैंप ड्यूटी, टेलिकॉम-लाइसेंस-शुल्कं, टर्नओवर-करः, विद्युतः उपयोगे उत विक्रयणे प्रभावितः करः, वस्तोः स्थानान्तरणादीनाम् अनेकेषां कराणां स्थाने इतः परम् एक एषः करः एव प्रभावितः भविष्यति। वित्तमन्त्रालयद्वारा प्रकाशितायाः विज्ञप्त्याः अनुसारम् एतया व्यवस्थया निम्नलाभाः सम्भाविताः सन्ति : एषः करः वस्तु-सेवा-कर-परिषदा निर्धार्यमाणः अस्ति, यस्य अध्यक्षः केन्द्रीयः वित्तमन्त्री अस्ति। आदर्शस्थित्याम् एतस्यां व्यवस्थायां समस्तकरः एकस्मिन् शुल्के एव प्रभावितः स्यात्, किन्तु भारते राज्यकेन्द्रयोः एकस्मिन् वस्तुनि, सेवायां च शुल्कादित्वात् प्रारम्भादेव 4 शुल्कानि निर्धारितानि सन्ति, येन वर्तमानराजस्वे अधिकम् अन्तरं न भवेत्। यानि चत्वारि शुल्कानि निर्धारितानि तानि 5%, 12‍%, 18‍%, 28‍% च।‍ आवश्यकवस्तषु यथा दुग्धं, तक्रं, दधि, मधु, फलं, शाकं, पिष्टकं, चणकपिट्टकं, मांसः, मत्स्यः, कुक्कुटशावः, अण्डानि, सुपुष्टिकम्, प्रसादः, अल्पारः, बिन्दुः, सिन्दूरः, स्टैप, न्यायिकप्रलेखः, मुद्रितपुस्तकं, समाचारपत्रं, मणिबन्धाभूषणम् इत्येतेषु वस्तुषु वेसकः प्रभवितः न भविष्यति। 20 लक्षात् न्यूनं वार्षिकविक्रयकर्तारः व्यापारिणः करव्यवस्थायाः विमुक्ताः सन्ति।

साहिबगञ्ज साहिबगंज मण्डलस्य केन्द्रः अस्ति।

एषा नदी चिक्कबळ्ळापुरमण्डलस्य नन्दीपर्वते उद्भवति । अस्याः दीर्घता 195 किलोमीटर् अस्ति ।एषा रामनगरमण्डलस्य कनकपुरस्य समीपे कावेरीं सम्मिलति ।

केरलराज्ये कोट्टयं जनपदे पाला इति नाम्ना किञ्चन लघु नगरं वर्तते। तत्र सर्वशक्त्यैश्वर्यदायिन्याः वनदुर्गादेव्याः शान्तस्वरूपिण्याः देवालयः कश्चन विद्यते। स एव वेल्लाप्पाटुदेवीमन्दिरम्।

अन्नं प्राश्यते येन कर्मणा तदन्नप्राशनम् । षष्ठे मासि अथवा कुलधर्मत्वेन माङ्गल्यकालविशेषे मासेऽन्नप्राशनं करणीयमिति मनुना प्रोक्तम् । 'षष्ठे मासेऽन्नप्राशनम्' इति पारशगृह्यसूत्रम् । घृतोदनं तेजस्कामः दधिमधु घृतमिश्रमन्नं प्राशयेत्' इति आश्वलायनगृह्यसूत्रम् । सामान्यतः दधिमधुघृतमिश्रितमन्नं शिशवेऽन्नप्राशनाय प्रदीयते । काठकगृह्यसूत्रानुसारेण शिशोः दन्तजननानन्तरमन्नप्राशनं विधेयम् । तस्मिन् दिवसे सिध्दं सुमिष्टं चान्नमिष्टदेवेभ्यः उत्सर्गीकृत्य पिता पुत्रं मन्त्रपाठपूर्वकं भोजयेत् । अन्नस्य प्राशनं भोजनं यस्मिन् तत्। अन्न + प्र + अश + भावे ल्युट्। षष्ठे मासि अष्टमे वा बालकस्य पञ्चमे मासि सप्तमे वा बालिकायाः प्रथमान्नभक्षणरूपसंस्कारः।अवलम्बः स्मृतिः॥ तस्य क्रमः। शोभनदिने कृतस्नानः कृतवृद्धिश्राद्धः पिता शुचिनामानमगि्न ंसंस्थाप्यविरूपाक्षजपान्तां कुशण्डिकां समाप्य प्रकृतकर्मारम्भे प्रादेशप्रमाणां घृताक्तां समिधं तूष्णीमग्नौहुत्वा महाव्याहृतिहोमं कुर्यात्। ततः आज्येन तत्तन्मन्त्र्ौ पञ्चाहुतीर्जुहुयात्। ततः पञ्चप्राणानां होमः।ततो महाव्याहृतिहोमं कृत्वा प्रादेशप्रमाणां घृताक्तां समिधं तूष्णीमग्नौ हुत्वा प्रकृतं कर्म समाप्यउदीच्यं शाट्यायन होमादिवामदेव्यगानान्तं कर्म निर्वर्त्य मन्त्र्ोण कुमारस्य मुखे अन्नं दद्यात्।ततः कर्मकारयितृब्राह्मणाय दक्षिणां दद्यात्।अवलम्बः भवदेवभट्टः॥ तस्य विहितदिनादि यथा- "ततोऽन्नप्राशनं षष्ठे मासि कार्यं यथाविधि।अष्टमे वाथ कर्तव्यं यद्वेष्टं मङ्गलं कुले"॥षष्ठ इति मुख्यः कल्प प्रागुक्तन्यायात्। कृत्यचिन्तामणौ।"अन्नस्य प्राशनं कार्यं मासि षष्ठेऽष्टमे बुधैः।स्त्रीणान्तु पञ्चमे मासि सप्तमे प्रजगौ मुनिः॥द्वादशीसप्तमीनन्दारिक्तासु पञ्चपर्वसु।बलमायुर्यशो हन्यात् शिशूनामन्नभक्षणम्"॥भुजबलभीमे।"षष्ठे मासि निशाकरे शुभकरे रिक्तेतरे वा तिथौसौम्यादित्यसितेन्दुजीवदिवसे पक्षे च कृष्णेतरे।प्राजेशादिति पौष्णवैष्णवयुगैर्हस्तादिषट्कोत्तरै-राग्नेयाप्पतिपित्र्यभैश्च नितरामन्नादिभक्षं शुभम्"॥युगैरिति प्राजेशादौ प्रत्येकं सम्बध्यते। तथात्रापि तिथ्यादिविद्धमृक्षं-विवर्जयेत्।"वृषद्वन्द्वधनुर्म्मीनकन्यालग्नेऽन्नभक्षणम्।त्रिकोणाष्टकयूकान्त्यग्रहा यद्वत्तथाफलम्॥दुष्टः शशधरो लग्नात् षष्ठाष्टस्थोऽन्नभक्षणे"।मार्कण्डेयः।"देवता पुरतस्तस्य पितुरङ्कगतस्य च।अलङ्कृतस्य दातव्यमन्नं पात्र्ो च काञ्चने॥मध्वाज्यकनकोपेतं प्राशयेत् पायसं ततः।कृतप्राशनमुत् सङ्गे मातुर्बालन्तु तं न्यसेत्॥देवाग्रतोऽथ विन्यस्य शिल्पभाण्डानि सर्वशः।शास्त्राणि चैव शस्त्राणि ततः पश्येत्तु लक्षणम्॥प्रथमं यत् स्पृशेद्बालः शिल्पभाण्डं स्वयं तथा।जीविका तस्य बालस्य तेनैव तु भविष्यति"॥अवलम्बः ज्योतिस्तत्त्वम्॥ मदनरत्ने नारदः - षष्ठे वाप्यष्टमे मासि पुंसां स्त्रीणां तु पंचमे । सप्तमे मासि वा कार्यं नवान्नप्राशनं शिशोः ॥ पिता सपत्नीकः कृताभ्यंगस्नानः आचम्य देशकालौ स्मृत्वा ममास्य शिशोर्बींजगर्भसमुद्भवैनोविनाशद्वारा बलायुर्वर्चोभिवृद्ध्यर्थं अन्नप्राशनाख्यं कर्म करिष्ये । तदंगतयादौ गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं मातृकापूजनं नांदीश्राद्धं च करिष्ये इति संकल्प्य गणेशपूजनादिनांदीश्राद्धांतं कृत्वा पीठे प्रतिमासु पूगीफलेषु वा नाममंत्रैर्देवताः स्थापयेत् । यथा - इंद्राय नमः इंद्रमावाहयामि । अग्नये न0 यमाय न0 निऋतये0 वरुणाय न0 वायवे0 सोमाय0 ईशानाय0 आकाशाय0 भूम्यै0 चंद्राय0 सूर्याय0 वासुदेवाय0 गगनाय0 वराहाय0 पृथिव्यै नमः पृथिवीमावाहयामि एवं संस्थाप्य तथैव तत्र - ब्रह्मणे न0 शंकराय न0 विष्णवे0 कुलदेवतायै0 प्राच्यै0 अग्नेय्यै0 दक्षिणायै0 नैऋत्यै0 प्रतीच्यै0 वायव्यै0 उदीच्यै0 ईशान्यै न0 । इत्यावाह्य इंद्राद्यावाहितदेवताभ्यो नमः इति षोडशोपचारैः संपूज्य पूर्वोक्तप्रकारेण शंखादिमंगलनिस्वनैः सूर्याद्यवलोकनादिप्रार्थनाश्लोकपठनांतं निष्क्रमणकर्म कृत्वा ततो देवताग्रे शिशूपवेशनकर्म प्रागुक्तप्रयोगप्रकारेण कृत्वा अन्नप्राशनं कुर्यात् । अत्र होमः कृताकृतः । होमपक्षे उपवेशनकर्म कृत्वा अद्येत्यादि0 अस्य शिशोः अन्नप्राशनहोमं कर्तुं स्थंडिलादि करिष्ये इति संकल्प्य स्थंडिले शुचिनामानमग्निं प्रतिष्ठाप्यान्वादध्यात् । समिव्दृयमादाय देशकालौ स्मृत्वा क्रियमाणे अन्नप्राशनहोमे देवतापरिग्रहार्थमित्यादि चक्षुष्यंतमुक्त्वा अत्र प्रधानं - अग्निं इंद्रं प्रजापतिं विश्वेदेवान् ब्रह्माणं च एता देवता एकैकयाऽऽज्याहुत्या यक्ष्ये शेषेणेत्यादि होमं सामाप्यान्नं प्राशयेत् । तद्यथा - देवतापुरस्तस्य धात्र्युत्संगगतस्यालंकृतस्य शिशोः प्राड्मुखस्थं कांचने नवे कांस्यपात्रे वा दधिमधुघृतमिश्रमन्नं गृहीत्वा सुवर्णहस्तोऽन्नपात्रात् किंचिदादाय प्राशनं कारयेत् । तत्र मंत्रः - नमोस्त्वन्नपते तुभ्यमस्य बालस्य संततम् । तेजः पुष्टिं श्रियं चान्नं देह्यारोग्यायुषी बलम् ॥ इति मंत्रेण प्राशयित्वा तांबूलं दत्त्वा तदग्रे रत्नमणिभाजन - हेमभाजन - पुस्तक - शस्त्र - वस्त्र - शिल्पादीनि निधाय यब्दालः स्वेच्छया स्पृशेत्साऽस्य जीविकेति परीक्षेत् । ततो द्विजान्संपूज्य दक्षिणां दत्त्वाऽऽशिषो गृहीत्वा यथाशक्ति ब्राह्मणेभ्यः आमान्नानि दत्त्वा कर्मेश्वरार्पणं कृत्वा सुह्रद्युतो भुंजीत ॥ ॥ इति कृत्यदिवाकरेऽन्नप्राशनप्रयोगः ॥

आत्मनः अमरत्वस्य उपसिध्दान्तः भवति पुनर्जन्मसिध्दान्तः । श्रीमदभगवद्गीतायां तु 'जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः ध्रुवं जन्म मृतस्य च' अथवा 'बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन' इत्यादिभिः अनेकैः वचनैः सिध्दान्तोऽयं प्रतिपादितः एव । श्रीमद्-आद्यशंकराचार्यैः 'पुनरपि जननं पुनरपि मरणं पुनरपि जननीजठरे शयनम्’ इत्यादिना जन्ममरणचक्रं सुष्ठुतया उपवर्णितम् । जीवात्मनः एकस्याः योन्याः अन्यां योनिम् इत्येवंविधः प्रवासः पूर्वकर्मानुसारम् अखण्डरुपेण प्रचलति । अस्मात् जन्ममरणचक्रात् मुक्तिः नाम मोक्षः एव हिन्दूनां पुरुषार्थचतुष्टये चतुर्थः पुरुषार्थः । भारते जन्ममरण्चक्रात् मुक्तिः एव जीवनस्य ध्येयं मन्यन्ते सर्वेऽपि जनाः । वैदिक-जैन-बौध्द-महानुभाव-लिङ्गायत-सिखादयः सर्वेऽपि संप्रदायाः पुनर्जन्मनि विश्वसन्ति । केवलं चार्वाकः एव आसीत् यः 'भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुतः’ इत्युक्त्वा पुनर्जन्म निषेधति । जपानादयः दक्षिणपूर्वस्थाः देशाः तु भारतीयसंस्कृत्याः संपर्कात् चिरकालं यावत् पुनर्जन्मादिसिध्दान्तेषु शिश्वसन्ति इति तु विश्रुतमेव । तथैव हेगेलः, शोपेनहारः इत्यादयः आङ्ग्लतत्त्ववेत्तारः, ग्रीन्-आदयः पाश्चात्त्याः दार्शनिकाः खिस्तसंप्रदाये जाताः अपि आत्मनः अमरत्वं तथा जन्ममरणचक्रम् इत्यादि –सिध्दान्तानां समर्थकाः सन्ति । सर्वे खिश्चन-मुस्लिम्-मतानुयायिनः पुनर्जन्मादिषु सिध्दान्तेषु न विश्वसन्ति इति तु विश्रुतमेव । तेषां मतेन मृत्योः पश्चात् जनाः सज्जनाः दुर्जनाः वा सममेव 'डूम्स् डे’ अथवा 'कयामतदिनं’ यावत् न उदियात् तावत्कालपर्यन्तं श्मशानभूमौ एव निखाताः तिष्ठन्ति । एतेषाम् ईश्वरः कियान् न्यायप्रियः तद् द्रष्टव्यम् । वस्तुतः न्यायदाने विलम्बः नाम न्यायदाननिषेधः एव इति मन्यन्ते न्यायशास्त्रविशारदाः । न्यायदानस्य दिवसः एव विनाशवासरः इति मन्यन्ते खिस्तानुयायिनः यतः अधिकांशाः जनाः पापं कुर्वाणाः नरकवासमेव अपेक्षन्ते इति प्रतीयते । अपरं च बाइबलग्रन्थे न विश्वसिति स नरके पतति इति खिस्तानुयायिनः मन्यन्ते । तथैव यः कुराणे न विश्वसति सोऽपि निरय गामी इति मुसलमानाः मन्यन्ते । तत्र प्रश्नोऽयं मनसि समुद्भवति यत् एतयोः द्वयोः अपि बाइबलकुराणयोः आविर्भावात् पूर्वार्तिनः पितामहप्रपितामहादिपूर्वजाः किं सर्वेऽपि नरकस्यैव अधिकारिणः आसन् ? तत्र इदमपि द्र्ष्टव्यं यत् खिश्चनानां मतेन सर्वे मुसलमानाः एवं मुसलमानानां मतेन सर्वे खिश्चनाः उभयपक्षे सज्जनाः दुर्जनाः अपि सर्वे नरके एव पतेयुः । किम् ईश्वरः एतावान् निष्ठुरः भवितुम अर्हति ? हिन्दूनां मतेन तु एकः एव ईश्वरः विभिन्नसमयेषु विभिन्नरुपैः अवतरति । एवं विभिन्नमतवादिनां प्रार्थनाः अपि यथा वर्षाजलं विभिन्नमार्गैः सागरमेव गच्छति तथा तम् एकमेव ईश्वरं यान्ति । अस्याः मान्यतायाः सत्त्वात् न कोऽपि अनवस्थाप्रसङ्गः समुद्भवति । केचन वदन्ति वयं पूर्वजन्मनः किमपि स्मरणं कर्तुं न शक्नुमः, अतः पुनर्जन्मनः संकल्पना मिथ्या एव प्रतिभाति । तत्रोच्यते –वस्तुतः वर्तमानेऽपि घटितान् प्रसङ्गान् वयं विस्मरामः । परन्तु तेन ते प्रसङ्गाः नैव घटिताः इति वयं न ब्रूमः । तथैव पूर्वजन्मघटितानि कर्माणि न वयं स्मरामः इत्यतः पुनर्जन्मनः अस्तित्वमेव कथं वयं प्रत्याख्यातुं पारयामः इति विमृशन्तु विपश्चितः । अपरं च ईश्वरस्य दयालुतायाः एव इदं प्रमाणं यद् वयं पूर्वजन्मनः कर्माणि प्रसङ्गान् वा न स्मरामः । एकस्यैव प्राप्तजन्मनः कर्माणि एव असह्यं मनस्तापं जनयन्ति । तेन शरीरे रक्तभारपरिमाणं विवर्धते, हृदयक्रिया प्रभाविता भवति । अप्रियप्रसङ्गानां स्मरणेन मनः शोकाकुलं भवति इति वयं पश्यामः । मनुजजीवने सुखं सर्षपमात्रं दुःखं तु पर्वतप्रायम् । अथ यदि गतजन्मनां सर्वेषां स्मरणं मनःपटले आविर्भवेत् तर्हि का गतिः स्यात् मानवस्य ? अतः ईश्वराय खलु धन्यवादाः समर्पयितव्याः येन गतजन्मनां दुःखानां स्मरणम् अस्मल्ललाटे न लिखितम् । कृतप्रणाशः एवम् अकृताभ्यागमः इति द्वौ दोषौ समुद्भवतः अस्मिन् जगति वयं पश्यामः यत् कश्चित् बालकः जन्मनः प्रभृति एव धनवान् एवं कश्चित् निर्धनः, कश्चित् स्वास्थ्यसंपन्नः कश्चित् रोगजर्जरितः, कश्चित् बुद्धिमान् कश्चिद् मन्दमातिः, कश्चित् सत्प्रवृत्तः कश्चित् दुष्प्रवृत्तः । अत्र कार्यं परिणामः वा दृष्टिपथम् आयाति, किन्तु कारणं न दृश्यते । तथैव मृत्योः अल्पसमयपूर्वं यदि कश्चित् सत्कर्म अथवा दुष्कर्म करोति तर्हि तस्य शुभम् अशुभं वा फलं स कदा प्राप्स्यति । कार्यकारणभावः तु एकः शाश्वतसिध्दान्तः । यदि कार्यं दृश्यते तर्हि कारणेन भाव्यमेव । तथा यदि कारणं विद्यते तर्हि कार्येण भाव्यमेव । अस्याः समस्यायाः सन्तोषजनकम् उत्तरं हिन्दूनां पुनर्जन्मसिध्दान्तः एव दातुं समर्थः । पूर्वजन्मनि यत् सत्कार्यं कृतं तस्यायं परिणामः यत् अस्मिन् जन्मनि स जन्मनः एव धनवान् वा स्वास्थ्यसंपन्नः वा बुध्दिमान् वा सत्प्रवृत्तः वा भवति । तथैव मृत्योः पूर्वं कृतस्य दुष्कृतस्य परिणामं पुनर्जन्मसिध्दान्तानुसारम् आगामिनि जन्मनि सः अधिगमिष्यति एव । अत एव पुनर्जन्मसिध्दान्तः अनिवार्यतया अनुमन्तव्यः एव भवति ।अन्यथा 'कृतप्रणाशः’ एवं 'अकृत्ताभ्यागमः’ इति द्वौ दोषौ उद्भवतः ।कृतप्रणाशः नाम कृतं कर्म व्यर्थं जातम् । 'अकृताभ्यागमः’ नाम यन्न कृतं तस्य भोगः समुपस्थितः । पुनर्जन्मसिध्दान्तस्य ग्रहणाद् एतद् दोषद्वयं न अवशिष्यते । अपरं च पुनर्जन्मनः प्रत्याख्यानात् एकस्मिन् जन्मनि स्वविकासार्थं कृताः प्रयासाः मृत्युना साकम् अवरुध्दा भवेयुः । यदि कश्चन दुराचरणस्य कारणात् नरके पतिष्यति तर्हि तत्रैव अनन्तकालं यावत् स्थास्यति । स्वस्य दोषपरिमार्जनार्थम् उत्कर्षं साधयितुं वा स अवसरम् एव न लभेत् । नेयम् अन्यायपूर्णा योजना दयाघनस्य ईश्वरस्य भवितुम् अर्हति । तत्र पुनर्जन्मसिध्दान्तग्रहणात् मानवकल्याणदृष्ट्या अनेके लाभाः दृष्टिपथम् आयान्ति । अत्र यदि किमपि कुकर्म क्रियते तर्हि यदि न अस्मिन् जन्मनि परंतु परस्मिन् जन्मनि तु तस्य दुष्परिणामाः अपरिहार्यतया भोक्तव्या एव स्युः इति विश्वासः मनुजं सदाचरणाय प्रेरयति । नीतिमूल्यानां पालनेन समाजः शान्तिं सुखं समाधानं च विन्दति । 1न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपा:। न चैव न भविष्याम: सर्वे वयमत: परम्।2.122 देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा।तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति॥2.13 3 वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि।तथा शरीराणि विहाय जीर्णानि अन्यानि संयाति नवानि देही॥ 2.22 4 जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च। तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि॥2.275 बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन।तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परन्तप॥ 4.56 अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन्।प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया॥4.67 यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत। अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम्॥4.78 परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम्।धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे॥4.89 जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वत:।त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन॥4.910 तद्बुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणा:।गच्छन्त्यपुनरावृत्तिं ज्ञाननिर्धूतकल्मषा:॥5.17 11 प्राप्य पुण्यकृतांल्लोकानुषित्वा शाश्वती: समा:।शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते॥6.4112 अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम्।एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम्॥6.4213 मामुपेत्य पुनर्जन्म दु:खालयमशाश्वतम्।नाप्नुवन्ति महात्मान: संसिद्धिं परमां गता:॥ 8.1514 आब्रह्मभुनाल्लोका: पुनरावर्तिनोऽर्जुन।मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते॥8.16 15 अव्यक्तोऽक्षर इत्याहुस्तामाहु: परमां गतिम्।यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम॥ 8.2116 अग्निरज्योतिरह: शुक्ल: षण्मासा उत्तरायणम्।तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्म विदो जना:॥8.2417 धूमो रात्रिस्तथा कृष्ण: षण्मासा दक्षिणायनम्।तत्र चान्द्रमसं ज्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते॥8.25 18 अश्रद्दधाना: पुरुषा धर्मस्यास्य परन्तप।अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि॥9.319 य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणै: सह।सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते॥ 13.23 20 यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत्।तदोत्तमविदां लोकानमलान् प्रतिपद्यते॥14.14 21 रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते।तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते॥14.15 22 तानहं द्विषत: क्रूरान्संसारेषु नराधमान्।क्षिपाम्यजस्रमशुभानासुरीष्वेव योनिषु॥16.19 23 आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि।मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम्॥ 16.20

अब्राहम लिंकन विख्यात राजनेता एवं अमेरिका देशस्य षोडषः क्रमात् राष्ट्रपति आसीत्।

नेमिनाथः /ˈɛɪɑːθəə/) जैनधर्मस्य चतुर्विंशतितीर्थङ्करेषु द्वाविंशतितमः तीर्थङ्करः अस्ति । भगवतः नेमिनाथस्य वर्णः श्यामः आसीत् । जैनधर्मानुसारं भगवतः चिह्नं शङ्खः अस्ति । कौमारावस्थायां नेमिनाथस्य शरीरस्य औन्नत्यं दशः धनुर्मात्रात्मकम् आसीत् । भगवतः धार्मिकपरिवारे “गोमेध” इत्याख्यः यक्षः, “अम्बिका” इत्याख्या यक्षिणी च आसीत् । भगवान् नेमिनाथः हरिवंशवंशीयः, गौतमगोत्रीयश्चासीत् । देवायुष्यं पूर्णं कृत्वा भरतखण्डस्य शौरीपुर-नगरे भगवान् नेमिनाथः अवातरत् । श्रावण-मासस्य शुक्लपक्षस्य पञ्चम्यां तिथौ चित्रा-नक्षत्रे मध्यरात्रौ शौरीपुर-नगरस्य समुद्रविजय-नामकस्य राज्ञः गृहे भगवतः नेमिनाथस्य जन्म अभवत् । नेमिनाथस्य पिता समुद्रविजयः, माता च शिवादेवी आसीत् । समुद्रविजयः शौरीपुर-नगरस्य श्रेष्ठः राजा आसीत् । कार्त्तिक-मासस्य कृष्णपक्षस्य द्वादश्यां तिथौ चित्रा-नक्षत्रे रात्रौ शिवादेवी तीर्थङ्करत्वसूचकान् चतुर्दश स्वप्नान् दृष्टवती । रात्रौ एव शिवादेवी राज्ञे समुद्रविजयाय चतुर्दशस्वप्नान् श्रावितवती । तस्यां रात्रौ एव भगवतः नेमिनाथस्य जीवः शिवादेव्याः गर्भं प्राविशत् । आगामि-दिने राज्ञा स्वप्नशास्त्रिणः आहूताः । स्वप्नानां फलादेशाय स्वप्नशास्त्रमावश्यकं वर्तते । स्वप्नशास्त्रिणां पूजनं कृत्वा शिवादेवी चतुर्दशः स्वप्नान् श्रावितवती । स्वप्नशास्त्रिणः स्वप्नानां फलादेशम् अकुर्वन् यत् – “शिवादेव्याः गर्भे कश्चन श्रेष्ठः बालको विद्यते । सः बालकः तीर्थङ्करत्वं प्राप्स्यति । गर्भकालस्य समाप्त्यनन्तरं भगवतः नेमिनाथस्य पीडारहितं जन्म अभवत् । भगवतः जन्मनः सन्देशं प्राप्य राजा समुद्रविजयः प्रसन्नः जातः । राजा समुद्रविजयः तत्कालमेव सम्पूर्णे राज्ये पुत्रोत्सवस्य घोषणां चकार । ये बन्धिनः आसन्, तेभ्यः राजा मुक्तिम् अददात् । राज्ञा पुत्रप्राप्त्याः प्रसन्नतायां सर्वेभ्यः दानमपि अक्रियत । नगरजनाः अपि प्रसन्नाः आसन् । एकादशदिनानि यावत् भगवतः नेमिनाथस्य जन्मोत्सवः आचरितः । चतुर्विंशतितीर्थङ्करेषु एकविंशतिः तीर्थङ्कराः प्रागैतिहासिककाले अभवन् । त्रयोविंशतितमः, चतुर्विंशतितमः च तीर्थङ्करः ऐतिहासिककाले अभवताम् । द्वाविंशतितमः तीथङ्करः नेमिनाथात् पूर्वं प्रागैतिहासिकं मन्यते स्म । किन्तु साम्प्रते काले बहूनां विदुषां मतानुसारेण नेमिनाथः ऐतिहासिकः तीर्थङ्करः आसीत् । नेमिनाथस्य पूर्वजन्मनः विवरणमपि प्राप्यते । जम्बूद्वीपस्य भरतक्षेत्रे अचलपुरनामकं किञ्चन नगरम् आसीत् । तस्य नगरस्य राजा विक्रमधनः आसीत् । तस्य पत्नी धारिणी आसीत् । धारिणी एकं पुत्रम् अजीजनत् । तस्य नाम धनकुमारः इति । धनकुमारस्य विवाहः कुसुमपुरस्य राज्ञः सिंहस्य पुत्र्या धनवत्या सह अभवत् । एकदा धनकुमारः, धनवती च इत्येतौ जलक्रिडायै गतवन्तौ आस्ताम् । तत्र ताभ्यां कश्चन रोगी मुनिः दृष्टः । तत्र ताभ्यां तस्य मुनेः सेवा कृता । यदा सः मुनिः अचलपुर-नगरम् प्राप्तवान्, तदा ताभ्यां मुनेः भक्तिः कृता आसीत् । मुनेः उपदेशात् तौ दम्पती श्रावकत्वं स्वीकृतवन्तौ । विक्रमधनः दीक्षाम् अङ्गीकर्तुम् ऐच्छत् । अतः तेन धनकुमारस्य राज्याभिषेकं कृत्वा तस्मै राज्यस्य दायित्वं प्रदत्तम् आसीत् । अनन्तरं धनकुमारेण अपि स्वस्य पुत्रस्य जयन्तस्य राज्याभिषेकं कृत्वा तस्मै राज्यं प्रदत्तम् । धनकुमारः, धवनती च एतौ द्वौ दीक्षाम् अङ्गीकृतवन्तौ । अन्ते सौधर्मनामकं प्रथमं देवलोकं प्राप्तवन्तौ । तत्र महर्धिकदेवौ अभवताम् । भरतक्षेत्रस्य वैताढ्यपर्वतश्रेण्यां सूरतेज-नामकं नगरं स्थितमासीत् । विद्याधरसूरः नामकः तस्य नगरस्य राजा आसीत् । विद्युन्मती-नामिका तस्य पत्नी आसीत् । धनकुमारस्य जीवः तृतीये भवे विद्युन्मत्याः गर्भं प्रविष्टः । गर्भकालस्य समाप्त्यनन्तरं पुत्रस्य जन्म अभवत् । तस्य नाम चित्रगतिः इति कृतम् । वैताढ्यपर्वतस्य दक्षिणश्रेण्यां शिवमन्दिर-नगरम् आसीत् । तस्य नगरस्य राजा अनन्तसिंहः आसीत् । शशीप्रभा-नामिका तस्य पत्नी आसीत् । धनवत्याः जीवः तृतीये भवे अनन्तसिंहस्य रत्नवती-नामिकायाः पुत्रीस्वरूपेण अवतीर्णः । समयान्तरे तस्याः विवाहः चित्रगतिना सह अभवत् । चित्रगतिः स्वस्य पुरन्दर-नामकस्य पुत्रस्य राज्याभिषेकं कृतवान् । तेन पुरन्दराय राज्यस्य दायित्वम् अपि प्रदत्तम् आसीत् । अन्ते चित्रगतिना स्वस्य पत्नीभिः, अनुजभातृभ्यां च सह दमधरमुनेः दीक्षा प्राप्ता । बहुवर्षाणि यावत् चित्रगतिः तपस्यां चकार । सः माहेन्द्र-नामके चतुर्थे देवलोके महर्धिकदेवः अभवत् । तस्य पत्नी, भ्रातरौ चापि तस्मिन्नेव लोके देवाः अभवन् । पूर्वमहाविदेहस्य पद्मविजये सिंहपुर-नगरम् आसीत् । हरिनन्दी-नामकः सिंहपुरस्य राजा आसीत् । प्रियदर्शना-नामिका तस्याः पत्नी आसीत् । चित्रगतेः जीवः देवायुष्यं समाप्य प्रियदर्शनायाः पुत्रस्वरूपेण अजायत । तस्य नाम अपराजितः इति कृतम् । जनानन्दपुरस्य राजा जितशत्रुः आसीत् । तस्याः पत्नी धारिणी आसीत् । रत्नवत्याः जीवः धारिण्याः पुत्रीस्वरूपेण अवतीर्णः । प्रीतिमतिः इति तस्याः नामकरणं कृतम् । स्वस्य पुत्र्यां यौवने प्राप्ते सति जितशत्रुणा तस्याः विवाहः स्वयंवरपद्धत्या कारितः । अपराजितः राजा अपि स्वयंवरविवाहाय गतवान् आसीत् । प्रीतिमत्या स्वयंवरे अपराजितस्य वरणं कृतम् । मनोगतेः, चपलगतेः च जीवः अपि माहेन्द्रदेवलोकस्य आयुष्यं समाप्य अस्मिन् जन्मनि सूर, सोम च स्वरूपेण अभवत् । अपराजितेन श्रेष्ठतया राज्यस्य सञ्चालनं कृतम् आसीत् । प्रजाजनाः सुखिनः आसन् । तस्य पुत्रः पद्मनाभः आसीत् । समयान्तरे अपराजितेन पद्मनाभस्य राज्याभिषेकं कृत्वा तस्मै राज्यस्य दायित्वं प्रदत्तं च । तेन पत्न्या, अनुजाभ्यां च सह दीक्षा अङ्गीकृता । दीक्षानन्तरं तैः महत्साधना कृता । अन्ते सर्वे मोक्षं सम्प्राप्य आरण-नामके एकादशे देवलोके देवाः अभवन् । भरतक्षेत्रस्य हस्तिनापुर-नगर्यां श्रीषेणनामकः राजा आसीत् । तस्य पत्न्याः नाम श्रीमती इति । अपराजितस्य जीवः देवलोकस्य सम्पूर्णायुष्यं समाप्य श्रीमत्याः गर्भं प्राविशत् । नवमासानन्तरं सा एकं पुत्रम् अजीजनत् । तस्य नाम शङ्खः इति कृतम् । प्रीतिमत्याः जीवः अङ्गदेशास्य चम्पानगर्याः राज्ञः जितारिणः गृहे पुत्रीस्वरूपेण अवतीर्णः । तस्याः नाम यशोमती इति कृतम् आसीत् । पूर्वजन्मनः अपराजितस्य अनुजौ अस्मिन् जन्मनि यशोधरः, गुणधरः इत्येतौ श्रीषेणस्य पुत्रौ अभवताम् । एकदा समीपस्थस्य सीमाडा-नगरस्य जनाः साहाय्यं याचितुं हस्तिनापुर-नगरं समागताः । पल्लिनगरस्य समरकेतु-नामकः कश्चन राजा आसीत् । समरकेतुः सीमाडा-नगरस्य, नगरजनानां च धनं, सम्पत्तिं च अपहृतवान् । नगरजनानां याचनां श्रुत्वा श्रीषेणेन युद्धाय सेना प्रेषिता । श्रीषेणः स्वयमपि गन्तुं सज्जः अभवत् । किन्तु यदा शङ्खः युद्धस्य समाचारं प्राप्तवान्, तदा श्रीषेणस्य स्थाने शङ्खः स्वयमेव युद्धं कर्तुं गतः । तदनन्तरं भयङ्करं युद्धम् अभवत् । अन्ते समरकेतोः सैन्यं नष्टं जातम् । समरकेतुना शङ्खाय समर्पणं कृतम् । समरकेतुना लुण्ठिता सम्पत्तिः जनेभ्यः प्रतिदत्ता । समरकेतुं बद्ध्वा शङ्खः हस्तिनापुर-नगरं प्रत्यागच्छन् आसीत्, तदा मार्गे राजा मणिशेखरः अमिलत् । मणिशेखरः शङ्खं दृष्ट्वा पलायितुम् ऐच्छत् । मणिशेखरः बलात् एव यशोमत्या सह विवाहं कर्तुम् इच्छति स्म । अतः यशोमती अवसरं प्राप्य स्वस्य व्यथां शङ्खाय उक्तवती । शङ्खेन मणिशेखरः अवबोधितः । किन्तु तथापि मणिशेखरः न अवगतः । अन्ते शङ्खेन मणिशेखरेण सह युद्धं कृतम् । मणिशेखरः युद्धे पराजितो जातः । मृत्युभयात् मणिशेखरः पलायितवान् । शङ्खस्य शौर्यं दृष्ट्वा यशोमती शङ्खात् आकृष्टा अभवत् । यशोमत्याः पिता चम्पानरेशः जितारिः अपि युद्धस्थलं प्राप्तवान् आसीत् । यशोमती शङ्खेन सह विवाहं कर्तुम् ऐच्छत् । अतः पुत्र्याः मनसः इच्छां ज्ञात्वा जितारिणा वने एव यशोमत्याः शङ्खेन सह विवाहः कारितः । राजा श्रीषेणः पुत्रस्य विजयस्य, प्रत्यागमनस्य च सन्देशं प्राप्तवान् । श्रीषेणेन शङ्खस्य उत्साहपूर्वकं स्वागतं कृतम् । शङ्खस्य शौर्यगाथां श्रुत्वा श्रीषेणः प्रसन्नः जातः । श्रीषेणेन राज्ये उत्सवस्य घोषणा कृता । तस्मिन् उत्सवे एव श्रीषेणेन शङ्खस्य राज्याभिषेकः कृतः । अनन्तरं शङ्खाय राज्यस्य दायित्वं प्रदत्तम् । श्रीषेणः स्वयं वैराग्यं प्रापत् । सः साधनां कर्तुं राज्यं त्यक्तवान् । बहुवर्षानन्तरं तेन कैवल्यज्ञानं प्राप्तम् । राजा शङ्खः नीतिपूर्वकं राज्यस्य सञ्चालनं कुर्वन् आसीत् । एकदा राजा शङ्खः पत्न्या सह अटितुमुपवनं गतवान् । तस्य मित्राणि, अनुचराः अपि सहैव गतवन्तः आसन् । उद्याने एव भोजनस्य व्यवस्था आसीत् । सर्वे तत्र वार्तालापं कुर्वन्तः आसन् । तदैव एकः मुनिः तत्र आगतः । मुनिं दृष्ट्वा शङ्खः नमस्कृतवान् । यशोमती अपि मुनिं दृष्ट्वा चकिता अभवत् । मुनिः जलार्थं हस्तसङ्केतं कृतवान् । शङ्खः मुनेः सङ्केतम् अवगतवान् आसीत् किन्तु तत्क्षणमेव जलं कुतः आनेयिष्यामि ? इति व्यचारयत् । तदा यशोमती भोजनालयं गत्वा जलम् आनीतवती । शुद्धजलं प्राप्य मुनिः जलम् अपिबत् । अस्मिन् प्रसङ्गे राज्ञा शङ्खेन तीर्थङ्करगोत्रस्य बन्धनं कृतम् । राज्ञी यशोमती अपि एकभवतारी अभवत् । अग्रिमे जन्मनि सा महासत्याः राजीमत्याः स्वरूपेण जन्म प्राप्तवती । एकदा मुनिः श्रीषेणः हस्तिनापुर-नगरीं प्राप्तवान् आसीत् । राजा शङ्खः द्वाभ्यां भ्रातृभ्यां, यशोमत्या, सकलपरिवारेण च सह श्रीषेणमुनेः दर्शनं कर्तुं गतवान् । सर्वे श्रीषेणमुनेः प्रवचनं श्रुतवन्तः । प्रवचनानन्तरं शङ्खेन श्रीषेणमुनिं प्रति प्रश्नः पृष्टः यत् – “यशोमत्याः मयि एतावान् स्नेहः प्रेम वा कथम् अस्ति ? अस्य किं कारणम् अस्ति ? मह्यं कथयतु” इति । तदा श्रीषेणेन शङ्खः उक्तः यत् – “यदा भवान् पूर्वजन्मनि प्रथमे भवे धनकुमारः आसीत्, तदा सः धनवतीस्वरूपेण भवतः पत्नी आसीत् । अनन्तरं द्वितीये भवे सौधर्मनामके देवलोके सा भवतः सखी आसीत् । पुनः तृतीये भवे मृत्युलोके भवतोः जन्म अभवत् । तस्मिन् जन्मनि भवान् चित्रगतिः आसीत् । सा रत्नवतीस्वरूपेण तव पत्नी आसीत् । पुनः चतुर्थे भवे भवन्तौ माहेन्द्रनामकं देवलोकं गतवन्तौ आस्ताम् । तत्रापि सा भवतः सखी आसीत् । अनन्तरं पञ्चमे भवे पुनः भवन्तौ मृत्युलोकम् आगतौ । तदा तस्मिन् जन्मनि भवान् अपराजितः आसीत् । सा प्रीतिमतीस्वरूपेण भवतः धर्मपत्नी आसीत् । अनन्तरं पुनः षष्ठे भवे भवन्तौ आरणनामकं देवलोकं प्राप्तवन्तौ । तस्मिन् देवलोके अपि सा भवतः सखी एव आसीत् । इत्थं यशोमत्या सह भवतः सप्तजन्मनां सम्बन्धः वर्तते । इदं भवतोः सप्तमभवः वर्तते । अग्रिमे अष्टमे भवे भवन्तौ अनुत्तरविमाने देवौ भविष्यतः । देवलोकस्य आयुष्यं समाप्य भवान् नवमे भवे भरतक्षेत्रस्य “अरिष्टनेमी” “नेमिनाथः” वा इति नामकः द्वाविंशतितमः तीर्थङ्करः भविष्यति । तदा यशोमत्याः नाम राजीमती इति भविष्यति । भवतोः विवाहः निश्चितः भविष्यति, किन्तु अविवाहितावस्थायाम् एव राजीमती दीक्षाम् अङ्गीकरिष्यति मोक्षं प्राप्स्यति च” । स्वस्य पूर्वभवानां वर्णनं श्रुत्वा शङ्खस्य मनसि वैराग्यः समुद्भूतः । राज्ञा शङ्खेन अनुजाभ्यां, यशोमत्या, बहुभिः मित्रैश्च सह दीक्षा स्वीकृता । अन्ते सः साधनां कृत्वा मोक्षं प्रापत् । अनन्तरम् अनुत्तर-अपराजित-नामके देवलोके देवः अभवत् । भगवतः नेमिनाथस्य जन्मनः एकादशदिनानाम् अनन्तरं नामकरणसंस्कारस्य विधिः अभवत् । तस्मिन् दिने जनाः उत्सवम् अपि आचरितवन्तः । स्वर्गलोकात् बहवः देवाः भगवतः नेमिनाथस्य दर्शनार्थं समागताः । चतुष्षष्टिः इन्द्राः, लोकान्तिकाः देवाः च अपि उत्सवम् आचरितवन्तः । उत्सवे तेषां देवानाम् उपस्थितिः आवश्यकी वर्तते । राज्यस्य जनाः अपि प्रसन्नाः आसन् । नामकरणोत्सवे बालकस्य नामकरणं भवति । नामकरणदिवसे शिवादेवी श्यामकान्तियुतं शिशुं नीत्वा आयोजितं स्थलं प्राप्तवती । अतः राजा नामकरणाय देवतानां, जनानां च परामर्शं पृष्टवान् । अन्ते राज्ञा स्वस्य विचारः कथितः यत् – “यदा शिवादेवी गर्भवती आसीत्, तदा अस्माकं राज्यम् अनिष्टयुक्तम् आसीत् । अपरं च शिवादेवी गर्भकाले स्वप्ने एकम् अरिष्टरत्नमयं चक्रम् अपि दृष्टवती आसीत् । अतः अस्य बालकस्य नाम अरिष्टनेमी इति करणीयम् । सर्वैः जनैः, देवैः च समर्थनं प्रदत्तम् । ततः आरभ्य एव अरिष्टनेमिनाथः नेमिनाथः इति वा नाम प्रसिद्धम् अस्ति । अरिष्टनेमिनाथस्य पिता समुद्रविजयः हरिवंशीयः प्रतापी राजा आसीत् । विचित्रसंयोगेन हरिवंशस्योत्पत्तिः जाता । शीतलनाथः दशमः तीर्थङ्करः आसीत् । तस्य शासनकाले वत्सदेशस्य राजधानी कौशाम्बी-नगरी आसीत् । तस्यां नगर्यां सुमुह-नामकः कश्चन राजा आसीत् । कौशाम्बी-नगर्यां वीरक-नामकः कश्चन जनः आसीत् । सुमुहः राजा वीरकस्य पत्न्याः वनमालायाः आकृष्टः जातः । सुमुहः वनमालां बलात् राजप्रासादे आनीतवान् । समयान्तरे वनमाला सुमुहस्य परमप्रिया राज्ञी अभवत् । वीरकः पत्न्याः विरहेण अर्धविक्षिप्तावस्थायां जीवितः आसीत् । किञ्चित् समयान्तरे सः बालतपस्वी अभवत् । एकदा राजा सुमुहः वनमालया सह विहारार्थं वनं गतः । तत्र सः वीरकं दृष्टवान् । वीरकस्य स्थितिं दृष्ट्वा राजा सुमुहः मनसि पश्चात्तापं कुर्वन् आसीत् यत् – “मया अनुचितं कार्यं कृतम् आसीत् । मे दोषात् एव वीरकस्य एतादृशी स्थितिः जाता” । वनमाला अपि पश्चात्तापं कुर्वती आसीत् । अनेन कारणेन द्वयोः मनुष्यस्य आयुर्बन्धः अभवत् । तस्मिन् एव क्षणे तयोः उपरि विद्यत् आपतितः । तेन तयोः प्राणाः निर्गताः । तौ यौगलिकभूमौ हरिवासे युगलस्वरूपेण अजायताम् । वीरकेन आजीवनम् अज्ञानतपः कृतम् । अन्ते सः प्रथमे सौधर्मदेवलोके किल्विषी-नामकः देवः अभवत् । सः कालज्ञानी आसीत् । वीरकः राज्ञा सुमुहेन सह वनमालां भोगभूमौ अपश्यत् । तौ दृष्ट्वा वीरकः अत्यन्तः क्रुद्धः जातः । सः व्यचारयत् – अधुना एव सुमुहस्य हननं करोमि । किन्तु अस्य हननेन प्रयोजनस्य सिद्धिर्न भविष्यति । यत्र कर्मबन्धः भवेत् तत्रैव मया अयं सुमुहः प्रेषणीयः । अतः सः कस्यचित् राज्यस्य राजा भवितव्यः । यदि सः मांसमदिरयोः भोगं करिष्यति चेत् तस्य नरकगमनं भविष्यति । नरके तस्मै दुःखस्य प्राप्तिर्भविष्यति । चम्पा-नगर्याः राज्ञः तस्मिन् समये अवसानम् अभवत् । अतः तस्याः नगर्याः राजा कोऽपि नासीत् । यतः सः नरेशः सन्तानहीनः आसीत् । अतः देवेन चम्पानगर्याम् आकाशवाणी कृता यत् – "भवतां राजाविषयिकी या समस्या वर्तते, तस्याः समस्यायाः उपायः अहं ददामि । अहम् एकं युग्मं प्रेषयामि । तत् युग्मं भवतः राज्यस्य सञ्चालनं करिष्यति । भवद्भिः तस्मै युग्माय मद्यमांसाः, भोगसामग्र्यः च दात्तव्याः । अनन्तरं भवतां राज्यस्य समृद्धिः वर्धिष्यते” । देवेन द्वयोः औन्नत्यं न्यूनीकृतम् । तयोः आयुष्यम् अपि न्यूनं कृतम् । नगरजनैः तयोः राज्याभिषेकः कृतः । अनन्तरं तौ भोगासक्तौ अभवताम् । तेन तौ नरकं गतवन्तौ । इयमेका आश्चर्यमयी घटना आसीत् । यतः यौगलिकानां नरकगमनं न भवति स्म । अतः तयोः हरिवासयुग्मयोः एव हरिवंशस्य उत्पत्तिर्जाता । सः शीतलनाथश्रेयांसनाथयोः मध्यकालीनः समयः आसीत् । हरिवंशे बहवः प्रतापिनः, शक्तिशालिनः, धर्मात्मानः च राजानः अभवन् । तेषु राजसु पृथ्वीपतिः, महागिरिः, हिमगिरिः, वसुगिरिः, दक्षः, महेन्द्रदत्तः, शङ्खः, वसुश्चेत्यादयः राजानः आसन् । वसुः नामकः राजा आकाशे उच्चसिंहासने उपविशति इति शास्त्रेषु वर्णनं प्राप्यते । सः वसुः हरिवंशीयः एव आसीत् । ततः परं दीर्घबाहुः, वज्रबाहुः, सुभानुः च अभवत् । सुभानोः पुत्रः यदुः हरिवंशस्य पराक्रमी प्रभावशाली च राजा अभवत् । यदोः वंशे सौरीवीरनामानौ शक्तिशालिनौ राजानौ अभवताम् । राज्ञा सौरिणा सौरिपुरं, राज्ञा वीरेण सौवीर-नगरं च स्थापितम् । हरिवंशे यः सौरी-नामकः राजा आसीत्, तस्य अन्धकवृष्णिः, भोगवृष्णिः इत्येतौ द्वौ पुत्रौ अभवताम् । अन्धकवृष्णेः दशपुत्राः आसन् । ते – समुद्रविजयः, अक्षोभः, स्तिमितः, सागरः, हिमवान्, अचलः, धरणः, पूरणः, अभिचन्दः, वसुदेवः च । ते पुत्राः दशार्हः इति नाम्ना ख्याताः आसन् । तेष् पुत्रेषु समुद्रविजयः ज्येष्ठः, वसुदेवः कनिष्ठश्च आसन् । समुद्रविजयः अत्यन्तः न्यायशीलः, प्रजावत्सलः, उदारश्च आसीत् । वसुदेवः स्वस्य पराक्रमेण सर्वत्र कीर्तिः स्थापिता । समुद्रविजयस्य चत्वारः पुत्राः आसन् । ते – अरिष्टनेमी, रथनेमी, सत्यनेमी, दृढनेमी च । शिवादेवी तेषां माता आसीत् । वसुदेवस्य द्वौ पुत्रौ आस्ताम् । तौ - कृष्णः, बलरामश्च । तयोः मातारौ देवकी रोहिणी च । कृष्णः अरिष्टनेमिनाथस्य पितृव्यस्य पुत्रः आसीत् । यदा अरिष्टनेमी प्रायः चत्वारः वर्षदेशीयः आसीत् । तदा कृष्णेन कंसस्य हननं कृतम् आसीत् । कंसस्य पत्नी जीवयशा कृष्णात् खिन्ना अभवत् । अतः तया सम्पूर्णः वृत्तान्तः स्वस्य पित्रे प्रतिवासुदेवाय जरासन्धाय श्रावितः । जरासन्धेन यदुवंशस्य समूलं नाशं कर्तुं निश्चयः कृतः आसीत् । यतः जीवयशया प्रतिज्ञा कृता आसीत् यत् – “यदा अहं कृष्णबलरामाभ्यां सहित समग्रयदुवंशस्य विनाशं द्रक्ष्यामि तदैव शान्तिम् अनुभविष्यामि । अन्यथा अग्निं प्रवेक्ष्यामि” इति । कालकुमारः जरासन्धस्य पुत्रः, सेनापतिः च आसीत् । जरासन्धः युद्धाय कालकुमारं सेनया सह प्रेषितवान् । कुलदेव्याः कृपया सर्वे यादवाः समुद्रतटं प्राप्तवन्तः । तत्र देवसाहाय्येन जनाः समुद्रतटे सर्वसौकर्ययुतायाः द्वारिका-नगर्याः निर्माणम् अकुर्वन् । तस्यां नगर्यां सर्वे यादवाः सुखेन जीवन्ति स्म । कुलदेव्याः मायया कालकुमारः हतः । द्वारिका-नगर्यां कृष्णबलरामौ अपि निवसन्तौ आस्ताम् । तत्रैव ताभ्यां राज्यं विस्तारितम् । यादवानां समृद्धिविषयिकी, ऐश्वर्यविषयिकी च चर्चा विस्तृता जाता । यदा जरासन्धः इमं सन्देशं प्राप्तवान्, तदा सः क्रुद्धः जातः । जरासन्धेन पुत्रस्य कालकुमारस्य मृत्योः वैरोद्धाराय, पुत्र्याः जीवयशायाः प्रतिज्ञायै च स्वयं युद्धं कर्तुं निर्णयः कृतः । सर्वा सेना युद्धस्थलं प्राप्तवती । बहवः राजानः युद्धस्थलं प्राप्य समुद्रविजयम् अवबोधितवन्तः यत् – “अस्माकमुपरि वसुदेवस्य बहवः उपकाराः सन्ति । अतः अस्माभिः अपि वसुदेवस्य साहाय्यं कर्त्तव्यम् । जरासन्धस्य, यादवानां च मध्ये भयङ्कर्ं युद्धम् आरब्धम् । तस्मिन् युद्धे बहवः योद्धारः हताः । यादवैः जरासन्धस्य बहवः पुत्राः हताः । अतः जरासन्धः अपि यादवान् हन्तुं शराणां वर्षां कुर्वन् आसीत् । तेन यादवसेना बलहीना जाता । अरिष्टनेमी अपि युद्धे समुपस्थितः आसीत् । इन्द्रेण अरिष्टनेमिने युद्धं कर्तुम् एकः सुसज्जः रथः मातलि-नामकेन सारथिना सह प्रेषितः । अवसरं प्राप्य नेमिकुमारः युद्धस्य दायित्वम् अवहत् । नेमिकुमारः पुरन्दरशङ्खं ननाद । शङ्खनादेन शत्रवः कम्पमानाः जाताः । यादवेषु उत्साहवर्धनम् अभवत् । अन्ते श्रीकृष्णेन सुदर्शनचक्रेण हतः जरासन्धः । सः ऐतिहासिकः विजयः आसीत् । तावदेव कृष्णः नवमः वासुदेवः, बलरामः च नवमः बलदेवः अभवत् । एकदा नेमिकुमारः विचरन् कृष्णस्य शस्त्रागारं प्राप्तवान् । शस्त्रागारे नेमिकुमारेण पाञ्चजन्यः शङ्खः दृष्टः । नेमिकुमारः तच्छङ्खं ननाद । पाञ्चजन्यशङ्खस्य नादं श्रुत्वा बहवः जनाः मूर्च्छिताः अभवन् । कृष्णबलभद्रौ शस्त्रागारं प्रति धावितवन्तौ । तौ विचारितवन्तौ यत् – “अपरः कः वासुदेवः जातः, यः पाञ्चजन्यशङ्खम् अवादयत्" । यतः वासुदेवं विहाय कोऽपि पाञ्चजन्यशङ्खं वादयितुम् असमर्थः । यदा तौ शस्त्रागारं प्राप्तवन्तौ, तदा शस्त्रसंरक्षकेन ज्ञातं यत् – “नेमिकुमारः तच्छङ्खं ननाद" । कृष्णेन विचारितं यत् – “अस्य शङ्खस्य वादनम् अपि अद्भुतः पराक्रमः अस्ति । यतः केवलं वासुदेवः एव इमं शङ्खं वादयितुं शक्नोति । अग्रजः बलरामः अपि असमर्थः अस्ति” इति । कृष्णः चिन्ताग्रस्तः आसीत् यत् – “आवयोः को बलवान्? अहं वा अरिष्टनेमी” ? इति । अनया चिन्तया कृष्णेन कतिद्दिवसानन्तरं स्वस्य नेमिनः च बाहुबलस्पर्धा आयोजिता । मल्लशालायां सर्वे मिलितवन्तः । तत्र स्पर्धा आरब्धा । बाहुबलस्पर्धायां नेमिकुमारेण कृष्णः पराजितः । कृष्णेन द्वाभ्यां हस्ताभ्यां प्रयासः कृतः । तथापि कृष्णः किमपि कर्तुम् असमर्थः आसीत् । स्वल्पे समये एव नेमिकुमारः विजयं प्राप्तवान् । सर्वे जनाः अपि चकिताः अभवन् । सर्वत्र नेमिकुमारस्य बलस्य प्रशंसा जाता । अन्ते कृष्णः नेमिकुमारम् आलिङ्ग्य उक्तवान् यत् – “एतादृशः बलवान् मे अनुजः । इदानीम् कस्मात् अपि भयम् एव नास्ति । कोऽपि राजा अस्माकं राज्यं जेतुं न शक्ष्यति । अहं मे भ्रातरि गर्वम् अनुभवामि । अनेन ज्ञायते यत् – “नेमिकुमारस्य बलस्य काऽपि सीमा नासीत् । तस्य बलम् असीमितम् आसीत् । एकदा कृष्णस्य मनसि नेमिकुमारस्य विवाहस्य विचारः आगतः । “नेमिकुमारः निर्विकारः अस्ति । सः भोगमार्गे आकृष्टः भवेत् इति आवश्यकता अस्ति” इति विचिन्त्य कृष्णेन रुक्मिण्यै, सत्यभामायै च अस्य कार्यस्य दायित्वं प्रदत्तम् । रुक्मिणी, सत्यभामा च अस्मिन् कार्ये संलग्ना जाता । एकदा ताभ्यां नेमिकुमारः उक्तः यत् – “आवां त्वया सह जलक्रीडां कर्तुम् इच्छावः । नेमिकुमारः भ्रातृजाययोः आग्रहं निराकर्तुम् अक्षमः आसीत् । अतः सः तयोः सह सरोवरे बहुसमयं यावत् जलक्रीडां कुर्वन् आसीत् । तस्मिन्नैव समये रुक्मिणी, सत्यभामा च विवाहाय आग्रहं कृतवती यत् – “भवता विवाहः करणीयः । यादववंशीयः अस्ति तथापि अविवाहितः भवान् । एतन्नोचितम् । सर्वे यदुवंशीयाः लज्जाम् अनुभवन्ति । किं भवान् इमं प्रस्तावं स्वीकरोति खलु" ? नेमिकुमारेण अवधिज्ञानेन भविष्यत्कालं ज्ञातं यत् – “विवाहस्य सज्जता एव मे दीक्षायाः निमित्तं भविष्यति” इति । अतः नेमिकुमारेण स्मितेन सह भ्रातृजाययोः आग्रहः स्वीकृतः । नेमिकुमारस्य स्वीकृतिं प्राप्य सर्वे विवाहस्य सज्जतां कुर्वन्तः आसन् । सर्वे प्रसन्नाः अभवन् । सर्वे राजकन्यानां विषये विचारं कुर्वन्तः आसन् । तदैव सत्यभामा उक्तवती यत् - “मम अनुजा नेमिकुमाराय योग्या वर्तते” । श्रीकृष्णः अपि सत्यभामायाः विचारं स्वीकृतवान् । तत्कालमेव कृष्णेन उग्रसेनेन साकं तत्पुत्र्याः विषये चर्चा कृता । तदा उग्रसेनेन उक्तं यत् – “इदं मम महत्सौभाग्यम् अस्ति । मम एका पुत्री पूर्वतः एव यदुवंशे निवसति । इदानीम् अपरा कन्या नेमिकुमारस्य पत्नी भविष्यति । अतः अहम् इमं प्रस्तावं स्वीकरोमि । किन्तु मम एका इच्छा अस्ति यत् – “भवद्भिः मम राज्यम् आगत्य एव विवाहं कृत्वा कन्या नेतव्या भविष्यति” । श्रीकृष्णेन उग्रसेनस्य प्रस्तावः स्वीकृतः । कृष्णः त्वरितमेव विवाहस्य व्यवस्थां कुर्वन् तत्परः अभवत् । कृष्णः चातुर्मासस्य श्रावण-मासस्य शुक्लपक्षस्य षष्ठीं तिथिं विवाहाय निश्चितवान् । तस्यां तिथौ सर्वैः बान्धवैः सह नेमिकुमारः सुसज्जितरथे उपविश्य विवाहाय गतवान् आसीत् । यदा ते उग्रसेनस्य राज्यं प्राप्तवन्तः, तदा नेमिकुमारेण मार्गे एकस्मिन् स्थले भयग्रस्ताः बहवः पशवः दृष्टाः । नेमिकुमारेण सारथिः पृष्टः यत् – “किमर्थम् एतावन्तः पशवः सन्ति” ? तदा सारथिना उक्तं यत् – “एते सर्वे पशवः भवतः विवाहप्रसङ्गाय आनीताः सन्ति । भोजनप्रसङ्गे एतेषां पशूनां मांसस्य परिवेषणं भविष्यति । तच्छ्रुत्वा नेमिकुमारस्य हृदयः परिवर्तनम् अभवत् । तेन नेमिकुमारेण तस्मिन्नैव समये विवाहं निरस्य सारथिने प्रतिगमनस्य आदेशः प्रदत्तः । कृष्णबलरामाभ्यां नेमिकुमारः आशंसितः यत् – “इत्थं मा कुरु” । किन्तु नेमिकुमारेण दृढतापूर्वकं तयोः विचाराः अस्वीकृताः । यतः तस्य मनसि वैराग्यस्य भावना उद्भूत । अतः सः विरक्तः जातः । सः पुनः द्वारका-नगरीं प्राप्तवान् आसीत् । सर्वे बान्धवाः अपि पुनः द्वारकानगरीं प्राप्तवन्तः । सः संसारसागरात् मुक्तिं प्राप्तुम् इच्छति स्म । अतः नेमिकुमारेण अविवाहितः भूत्वा एव दीक्षां स्वीकर्तुं निर्णयः कृतः आसीत् । ततः परं नेमिकुमारः वार्षिकीदानं कर्तुं सज्जः अभवत् । स्वर्गलोकात् लोकान्तिकदेवाः, चतुष्षष्टिः इन्द्राः च तत्र समागताः । ततः परं भगवता नेमिनाथेन वार्षिकीदानं कृतम् । एकवर्षं यावत् तेन वार्षिकीदानं कृतमासीत् । वार्षिकीदाने सुवर्णमुद्रिकाः दीयन्ते स्म । नगरजनाः वा अन्ये केचन अपि दानं स्वीकर्तुं शक्नुवन्ति स्म । दूरनगरात् अपि बहवः जनाः आगत्य दानं स्वीकुर्वन्ति स्म । राज्ञः दीक्षाप्रसङ्गेन जनाः विरक्ताः अभवन् । जनाः अपि दीक्षामङ्गीकर्तुं विचारितवन्तः । यतः राज्ञः स्वभावः शान्तः, प्रभावी च आसीत् । यदा वार्षिकीदानं पूर्णमभवत्, तदा श्रावण-मासस्य शुक्लपक्षस्य षष्ठ्यां तिथौ चित्रा-नक्षत्रे भगवान् नेमिनाथः सहस्रजनैः सह सौरिपुर-नगरस्य सहस्राम्रोद्यानं प्राप्तवान् । उद्याने देवाः, इन्द्राः चापि समुपस्थिताः आसन् । सर्वेषां समक्षं भगवता नेमिनाथेन दीक्षा अङ्गीकृता । दीक्षायाः दिवसे भगवान् अठ्ठमतपः कृतवान् । अपरे दिने भगवता नेमिनाथेन वरदत्त-नामकस्य ब्राह्मणस्य गृहे परमान्नं क्षीराहारः वा गृहीतः । दीक्षानन्तरं चतुर्पञ्चाशद्रात्रीः यावत् भगवान् नेमिनाथः रहसि आसीत् । भगवता नेमिनाथेन चतुर्पञ्चाशद्रात्रीः यावत् विविधाः तपस्याः, साधनाः च कृताः । सः पुनः सौरिपुरस्य सहस्राम्रोद्यानं प्राप्तवान् । सौरिपुरे आश्विन-मासस्य कृष्णपक्षस्य अमावास्यायां तिथौ चित्रा-नक्षत्रे तस्मै कैवल्यज्ञानम् अभवत् । तस्मिन् दिवसे लोकान्तिकदेवाः, चतुष्षष्टिः इन्द्राः, नगरजनाः च समुपस्थिताः आसन् । सर्वैः मिलित्वा कैवल्यमहोत्सवस्य आयोजनं कृतम् । देवाः, इन्द्राः, नगरजनाः च कैवल्यमहोत्सवम् आचरितवन्तः । ततः परं भगवता नेमिनाथेन प्रथमं प्रवचनं कृतम् । तस्मिन् प्रवचने बहवः श्रोतारः आसन् । भगवतः प्रवचनं श्रुत्वा बहवः जनाः विरक्ताः अभवन् । जनाः दीक्षां स्वीकर्तुन् ऐच्छन् । भगवतः नेमिनाथस्य प्रवचनस्य प्रभावः तादृशः आसीत्, येन जनाः मुग्धाः, लीनाः च अभवन् । बहवः जनाः धर्मस्य उपासनायाः नियमान् अङ्गीकृतवन्तः । यदा भगवान् नेमिनाथः चतुर्विधसङ्घस्य स्थापनां चकार, तदा नेमिनाथेन धार्मिकपरिवारस्य अपि रचना कृता। अयं भगवतः धार्मिकः परिवारः वर्तते । तेषु परिवारजनेषु त्रिचत्वारिंशत् गणधरेषु “वरदत्तस्वामी” इत्याख्यः प्रथमः गणधरः आसीत् । राजीमती राज्ञः उग्रसेनस्य पुत्री, सत्यभामायाः अनुजा च आसीत् । राजीमती रूपवती, बुद्धिमती, लावण्यमयी, सुशीला, सर्वगुणयुता च आसीत् । अरिष्टनेमिना सह विवाहेन सा अतीव प्रसन्ना आसीत् । यदा अरिष्टनेमिना अन्तिमसमये विवाहः निराकृतः, तदा राजीमत्याः हृदये दुःखम् अभवत् । अशुभवार्त्तां श्रुत्वा राजीमती मूर्च्छिता जाता । यदा तया चैतन्यं प्राप्तं तदा अरिष्टनेमिनः अनुकरणं कर्तुं निर्णयः कृतः । अरिष्टनेमिनः अनुजः रथनेमी राजीमत्याः रूपलावण्यात् आकृष्टः अभवत् । सः राजीमत्या सह विवाहं कर्तुम् ऐच्छत् । अतः सः राजीमतीं मेलितुं वारं वारम् उग्रसेनस्य राजप्रासादं गच्छति स्म । एकस्मिन् दिवसे अवसरं प्राप्य रथनेमिना राजीमत्या सह विवाहस्य प्रस्तावः प्रस्थापितः । तदा राजीमत्या ज्ञातं यत् – “रथनेमी विवाहं कर्तुं मया मेलितुम् आगच्छति स्म" । राजीमत्या रथनेमिनः प्रस्तावः अस्वीकृतः । तथापि रथनेमी बहून् प्रयासान् कृतवान् । तेन त्रस्ता राजीमती एकां युक्तिं विचारितवती । राजीमती क्षीरं भुक्त्वा रथनेमिने एकं पात्रम् आनेतुम् उक्तवती । यदा रथनेमी पात्रम् आनीतवान्, तदा राजीमत्या तस्मिन् पात्रे वमनं कृतम् । अनन्तरं तद्वमनं तया रथनेमिने भोक्तुम् उक्तम् । रथनेमी क्रुद्धः जातः । रथनेमिना उक्तं यत् – “किमर्थं भवती विडम्बयति ? किं भवती न जानाति यत् – “वमितपदार्थः अभक्ष्यः” इति । किम् अहं श्वा दृश्ये” ? तदा राजीमती उक्तवती यत् – “यदि भवान् जानाति यत् – “वमितपदार्थः अभक्ष्यः” वर्तते, तर्हि किमर्थं भवतः मनसि मया सह विवाहस्य इच्छा वर्तते । अहं भवतः ज्येष्ठस्य अरिष्टनेमिनः वमिता त्यक्ता वा अस्मि” । अतः पुनः अस्य विषयस्य चर्चा मास्तु” । रथनेमी किमपि वक्तुम् असर्मथः आसीत् अतः लज्जाम् अन्वभवत् । सः पुनः स्वराज्यं प्राप्तवान् । किञ्चित्समयान्तरे रथनेमी विरक्तः जातः । अनन्तरं तेन दीक्षा अङ्गीकृता । समयान्तरे राजीमत्या अपि शताधिकाभिः स्त्रीभिः सह दीक्षा अङ्गीकृता । दीक्षानन्तरं सा साधनां कर्तुं तत्परा अभवन् । श्रीकृष्णेन अपि राजीमत्यै आशीर्वादाः प्रदत्ताः । राजीमती अरिष्टनेमिनः दर्शनार्थम् अनेकाभिः साध्वीभिः सह रेवतगिरिपर्वताय प्रस्थितवती । यात्रायां प्राकृतिकिभिः आपद्भिः अवरोधः जातः । वातप्रकोपेण, वृष्टिप्रकोपेण च सर्वाः साध्व्यः विभक्ताः जाताः । वृष्ट्या राजीमत्याः वस्त्राणि आर्द्राणि जातानि आसन् । समीपे एकां गुहाम् अलभत । तत्र अन्धकारः आसीत्, अतः तया सर्वाणि वस्त्राणि शुष्कीकर्तुं निष्कासितानि । गुहायाम् अरिष्टनेमी उपविष्टः आसीत् । अशन्याः स्फुरणेन अनावृत्तां राजीमतीं दृष्ट्वा अरिष्टनेमिनः मनसि आसक्ति उद्भूता । सः राजीमत्यै सम्भोगाय उक्तवान् । किन्तु राजीमत्या पुनः वस्त्राणि धृत्वा अरिष्टनेमी अवबोधितः । अरिष्टनेमी पुनः विरक्तिम् अलभत । अनन्तरम् अरिष्टनेमिना प्रायश्चित्तं कृत्वा सिद्धत्वं प्राप्तम् । राजीमत्या अपि साधना आरब्धा । अन्ते सा मुक्तिं प्रापत् । भगवता नेमिनाथेन सर्वज्ञकाले बहूनां जनपदां यात्रा कृता । किन्तु तेन तेषु जनपदेषु द्वारिका-नगर्याः सर्वाधिकं भ्रमणं कृतम् आसीत् । एकदा नेमिनाथः द्वारिका-नगरीम् आगतः । तदा कृष्णस्य पारिवारिकजनाः, नागरिकाः च रेवतगिरिपर्वतं भगवतः नेमिनाथस्य प्रवचनं श्रोतुं गतवन्तः । प्रवचनं श्रुत्वा कृष्णेन पृष्टं यत् – “सर्वेषां वस्तूनां विनाशः निश्चितः एव । अतः द्वारिका-नगर्याः नाशः कदा भविष्यति” ? नेमिनाथेन उक्तं यत् – “द्वादशवर्षाणाम् अनन्तरं दीपायनर्षेः क्रोधेन द्वारिका-नगर्याः दहनं भविष्यति” । द्वारिकादहनस्य वार्तां श्रुत्वा जनाः चिन्ताग्रस्ताः जाताः । कृष्णेन पुनः पृष्टं यत् – “द्वारिकादहनस्य प्रयोजनं किं भविष्यति” ? भगवता उक्तं यत् – “मद्यपानेन उन्मत्ताः यादवकुमाराः दीपायनर्षिं त्रस्यन्ति । तेन खिन्नः ऋषिः द्वारिकादहनस्य निदानं करिष्यति । तस्य मृत्योः अनन्तरं देवः भविष्यति । पश्चात् सः द्वारिका-नगर्याः दहनं करिष्यति । अनन्तरं कृष्णेन पुनः एकः प्रश्नः पृष्टः यत् – “मम मृत्युः कदा भविष्यति” इति ? नेमिनाथः उक्तवान् यत् – “जराकुमारस्य बाणेन भवतः मृत्युः भविष्यति” । कृष्णनेमिनाथयोः सम्भाषणं श्रुत्वा जनाः स्तब्धाः अभवन् । बहवः जनाः विरक्ताः अभवन् । तैः सर्वैः दीक्षा अङ्गीकृता । दीपायनर्षिः, जराकुमारः च द्वारिकां त्यक्त्वा वनं गतवन्तौ । द्वारिका-नगर्यां सर्वत्र इयं चर्चा एव जायमाना आसीत् । अतः सर्वैः निर्णितं यत् – “द्वारिकादहनस्य कारणं यदि मदिरा एव अस्ति, तर्हि मदिरायाम् एव प्रतिबन्धनं कर्तव्यम्” इति । निर्णयं कृत्वा जनाः मदिरायाः प्रतिबन्धाय प्रयासान् कुर्वन्तः आसन् । द्वारिका-नगर्यां यावत् मद्यसङ्ग्रहः आसीत्, तत्सर्वः सङ्ग्रहः सुदूरेषु वनेषु क्षेपितः । द्वारिका-नगर्यां मदिरायाः निर्माणम् अपि अवरुद्धम् । इतः परं द्वारिका-नगर्यां मदिरायाः आनयनम् अपि प्रतिषिद्धम् आसीत् । कृष्णेन द्वारिका-नगर्याम् उद्घोषितं यत् – “यदि कोऽपि जनः दीक्षां स्वीकर्तुम् इच्छति, तर्हि शीघ्रं कुरु” । यस्य कस्यापि गृहविषयिकी काऽपि समस्या स्यात्, चेत् मां कथयतु । अहं सर्वेषां समस्याः निवारयिष्यामि । कस्यचित् पितरौ वृद्धौ स्याताम् चेत् अहं तेषां सेवां करिष्यामि । यदि कस्यचित् लघुबालकाः स्युः, तर्हि तेषां पालनम् अपि अहं करिष्यामि । अतः ये दीक्षां स्वीकर्तुम् इच्छन्ति तैः सर्वैः चिन्तया विना दीक्षा स्वीकर्त्तव्या । इदानीमहं गृहस्थोऽस्मि । सर्वेषां जनानां व्यावहारिकं दायित्त्वं वक्ष्यामि” । कृष्णस्य उद्घोषणां श्रुत्वा बहवः जनाः साधुपदं स्वीकृतवन्तः । किन्तु विधेः विधानं कोऽपि परिवर्तयितुं न शक्नोति । मदिरायाः सङ्ग्रहाः नाशिताः । वर्षर्तौ वर्षा जाता । तया वर्षया समीपस्थाः तडागाः सरोवराः आपूरिताः जाताः । शाम्बादयः यादवकुमाराः भ्रमणार्थं वनं गतवन्तः । ते तृषिताः आसन् । अतः तैः तडागस्य जलपानं कृतम् । तस्य तडागस्य जले मदिरायाः मिश्रणम् आसीत् । अतः मदिरया यावदकुमाराः उन्मत्ताः अभवन् । वने दीपायनर्षिः तपस्यां कुर्वन् आसीत् । उन्मत्तैः यादवकुमारैः दीपायनर्षिः त्रस्तो जातः । दीपायनर्षिः किञ्चित्समयं यावत् शान्तः आसीत् । किन्तु यातनाभिः त्रस्तः दीपायनर्षिः क्रुद्धः जातः । क्रोधे सति तेन उक्तं यत् – “निश्चितसमयावसरे अहं द्वारिका-नगरीं दाहयिष्यामि । मुनेः वचनं श्रुत्वा यादवकुमाराः स्तब्धाः अभवन् । सर्वे पश्चात्तापं कुर्वन्तः आसन् । कृष्णेन यादवकुमाराणाम् उद्दण्डता ज्ञाता । कृष्णबलरामाभ्यां दीपायनर्षेः प्रार्थना कृता । कृष्णबलरामयोः अत्यन्तविनयेन अपि दीपायनर्षेः क्रोधः शान्तः न जातः । एतावत् विनयेन मुनिः केवलं कृष्णबलरामाभ्याम् एव वैरोद्धारात् मुक्तिम् अददात् । नेमिनाथः पुनः द्वारिका-नगरीमागतः । खिन्नं कृष्णं दृष्ट्वा नेमिनाथः पृष्टवान् यत् – “कृष्ण ! का समस्या अस्ति” ? तदा कृष्णः उक्तवान् यत् – “बहवः जनाः साधुत्वं स्वीकुर्वन्तः सन्ति । मया अपि किं करणीयम् ? भगवता उक्तं यत् – “भवान् चिन्तां मा कुरु । अग्रिमायाम् उत्सर्पिण्यां भवान् ‘अमम’-नामकः द्वादशः तीर्थङ्करः भविष्यति” । सर्वे जनाः प्रसन्नाः अभवन् । नेमिनाथः विचरणं कृत्वा अन्यत्र गतवान् । जनाः धर्मोपासनायां लीनाः अभवन् । दीपायनर्षिः स्वस्य आयुष्यं पूर्णीकृत्य अग्निकुमार-नाम्ना देवस्वरूपेण देवलोके उद्भूतः । तेन अवधिज्ञानेन पूर्वजन्मनः वैरोद्धारः ज्ञातः । पुनः तस्य मनसि वैरोद्धारस्य भावना जागृता । तस्मिन् समये एव अग्निकुमारः द्वारिकां दग्धुं भूलोकम् आगतः । किन्तु प्रतिगृहम् उपासनां दृष्ट्वा सः द्वारिकां दग्धुम् असमर्थः । बहुवर्षाणि यावत् सः अवसरस्य प्रतीक्षां कुर्वन् आसीत् । एकादशवर्षाणि व्यतीतानि । अतः जनाः विचारितवन्तः यत् – “सङ्कटसमयः गतः” । इदानीं तपस्यायाः आवश्यकता नास्ति । सर्वैः जनैः तत्कालमेव तपस्या त्यक्ता । दीपायनर्षिः अवसरं प्राप्य अग्निवर्षां चकार । अग्निवर्षया द्वारिकानगरी भस्मीभूता । कृष्णबलरामाभ्यां सर्वान् रक्षितुं प्रयासाः कृताः । किन्तु तौ किमपि कर्तुम् असमर्थौ आस्ताम् । कृष्णस्य पिता वसुदेवः, माता रोहिणी, देवकी इत्येताः अपि दिवङ्गताः । अनेन प्रकारेण नेमिनाथतीर्थङ्करस्य भविष्यवाणी पूर्णा जाता । तीर्थङ्कराः त्रिकालज्ञानिनः भवन्ति । अतः पूर्वमेव तेभ्यः निर्वाणसमयस्य ज्ञानं भवति । यदा भगवता नेमिनाथः अपि स्वस्य निर्वाणकालं ज्ञातवान्, तदा सः षड्त्रिंशताधिकपञ्चशतेन साधुभिः सह सम्मेदशिखरं प्राप्तवान् । तत्र नेमिनाथेन एकमासं यावत् अनशनं कृतम् । सः एकमासं यावत् पुनः तपस्यां, साधनां च कृतवान् । अनन्तरं तेन सिद्धत्वं प्राप्तम् आसीत् । एकमासस्य अनशनान्ते आषाढ-मासस्य शुक्लपक्षस्य अष्टम्यां तिथौ चित्रा-नक्षत्रे रेवतगिरिनामके पर्वते भगवतः नेमिनाथस्य निर्वाणम् अभवत् । भगवता सह बहुभिः मुनिभिः अपि मोक्षः प्राप्तः आसीत् । नेमिनाथेन कौमारावस्थायां त्रिशतस्य वर्षाणां, दीक्षायां सप्तशतस्य वर्षाणां च आयुः भुक्तम् । अनेन प्रकारेण तेन सम्पूर्णजीवने एकसहस्रं वर्षाणि भुक्तानि आसन् । भगवतः अरिष्टनेमिनः शासनकाले ब्रह्मदत्त-नामकः अन्तिमः चक्रवर्ती राजा अभवत् । सः कम्पिलपुर-नगरस्य राज्ञः ब्रह्मपितुः पुत्रः आसीत् । तस्य मातुः नाम ’चूलनी’ इति आसीत् । ब्रह्मदत्तस्य बाल्यकाले बहवः समस्याः समुद्भूताः आसन् । तथापि अन्ते सः षड्खण्डानां चक्रवर्ती राजा अभवत् । नमिनाथस्य निर्वाणानन्तरं पञ्चलक्षवर्षानन्तरं नेमिनाथस्य मोक्षः अभवत् ।

द्राविडमुन्नेत्रकळगम् इति दक्षिणभारतीयप्रान्तस्य एकः राजनैतिकपक्षः । डि एम् के इति नाम्ना अपि पक्षोऽयं ख्यातः । न्यायपक्ष-द्राविड़कळगपक्षयोः विभाजितरूपः द्राविडमुन्नेत्रकळगपक्षः । 1949 तमे वर्षे अस्य पक्षस्य स्थापना अभवत् । वर्तमाने एम करुणानिधिः द्राविडमुन्नेत्रकळगपक्षस्य अध्यक्षरूपेण विराजमानः अस्ति । प्रख्यातचलच्चित्राभिनेता एम् जी रामचन्द्रन्-महोदयः द्राविड मुन्नेत्र कळगम्-पक्षस्य विचारधारायाः प्रचार-प्रसारविषये मुख्यभूमिकां पलितवान् । 1972 तमे वर्षे एम् करुणानिधिमहोदयः स्वस्य स्थापना यदा "तमिळनाडुराज्यस्य मुजिबुर-रहमान्"-रूपेण कृतवान् तदा विरोधं कृत्वा एम् जी रामचन्द्रन् पक्षत्यागं कृतवान् । पदत्यागं कृत्वा सर्वभारतीय-अण्णा द्राविड मुन्नेत्र कळगम् इति पक्षस्य स्थापनाम् अकरोत् ।

हिन्दुधर्मः • इतिहासः त्रिमूर्तयःब्रह्मा • विष्णुः • महेश्वरः अन्यदेवताःसरस्वती · लक्ष्मीः · पार्वतीशक्तिः · दुर्गा · कालीगणेशः · सुब्रह्मण्यः · अय्यप्पःरामः · कृष्णःहनूमान्प्रजापतिः · रुद्रःइन्द्रः · अग्निः · वायुः · निॠतिःभूमिः · वरुणः · कुबेरः · ईशानः ब्रह्म · ॐ · ईश्वरःआत्मा · मायाकर्म · संस्काराःपु्रुार्थाःधर्मः · अर्थः · कामः · मोक्षः आस्तिकवादाः साङ्ख्यम् · योगः न्यायः · वैशेषिकम् पूर्वमीमांसाउत्तरमीमांसा /वेदान्तः नास्तिकवादाःचार्वाकवादः बौद्धवादः जैनवादः ऋग्वेदः • यजुर्वेदः सामवेदः • अथर्ववेदः विभागाःसंहिता, ब्राह्मणः,आरण्यकः, उपनिषत् आयुर्वेदः • धनुर्वेदः गान्धर्वेदः • स्थापत्यवेदः शिक्षा · छ्न्दः · व्याकरणम्निरुक्तः · कल्पः · जौतिषम् ऋग्वेदीयःऐतरेयायुजुर्वेदीयाःबृहदारण्यकः · ईशवास्यःतैत्तरीयः · कठः · श्वेताश्वतरः सामवेदीयाः छान्दोग्यः · केनःअथर्ववेदीयाःमुण्डकः · माण्डूक्यः · प्रश्नः ब्रह्मसम्बद्धानिब्रह्मपुराणम् · ब्रह्माण्डपुराणानिब्रह्मवैवर्तपुराणम्मारकाण्डेयपुराणम् · भविष्यपुराणम्विष्णुसम्बद्धानिविष्णुपुराणम् · भागवतपुराणम्नारदपुराणम् · गरुडपुराणम् · पद्मपुराणम्शिवसम्बद्धानिशिवपुराणम् · लिङ्गपुराणम्स्कन्दपुराणम् · अग्निपुराणम् · वायुपुराणम् रामायणम् · महाभारतम् भगवद्गीताधर्मशास्त्रम् · मनुस्मृतिःअर्थशास्त्रम् · योगवासिष्ठःसूत्राणि · स्तोत्राणि · तन्त्राणियोगसूत्राणि हिन्दूसाहित्यम् पूजाः · जपः · भजनम्तपः · ध्यानम्यज्ञम् · होमःतीर्थस्थानानि · नैवेद्यम्हैन्दवमन्दिराणि · विग्रहः · भक्तिः · गर्भाधानसंस्कारः · पुंसवनसंस्कारः · सीमन्तोन्नयनसंस्कारः · जातकर्मसंस्कारः · नामकरणसंस्कारः · कर्णवेधसंस्कारः · निष्क्रमणसंस्कारः · अन्नप्राशनसंस्कारः · चूडाकर्मसंस्कारः · उपनयनसंस्कारः · वेदारम्भसंस्कारः · केशान्तसंस्कारः · समावर्तनसंस्कारः · विवाहसंस्कारः · विवाहाग्निपरिग्रहसंस्कारः · अन्त्येष्टिसंस्कारः वर्ण्यव्यवस्थाब्राह्मणः · क्षत्रियःवैश्यः · शूद्रःआश्रमव्यवस्थाब्रह्मचर्याश्रमः · गृहस्थाश्रमःवानप्रस्थाश्रमः · सन्यासाश्रमः नवरात्रोत्सवः विजयदशमी दीपावली · शिवरात्रिः · होलीविशु · बिहु · · गणेशचतुर्थी · ओणम्रामनवमी · कृष्णजन्माष्टमीरक्षाबन्धनम् प्राचीनाःगौतमः · जैमिनिः · कणादः · कपिलः · मार्काण्डेयः · पतञ्जलिः · वाल्मीकिः · व्यासः मध्यकालीनाःशङ्कराचार्यः · बसवेश्वरः · चैतन्यमहाप्रभुः · जयन्तभट्टः · कबीरदासः · कुमारिलभट्टः · मधुसूदनसरस्वती स्वामिनः · विद्यारण्यः · नामदेवः · निम्बार्कः · प्रभाकरः · रामानुजाचार्यः · वेदान्तदेशिकः · सन्त तुकारामः · तुलिसीदासः · वाचस्पतिमिश्रः · वल्लभाचार्यः आधुनिकाःश्री अरविन्दः · दयनन्दसरस्वती · महात्मागान्धी · कृश्णानन्दः · नारायणगुरुः · प्रभुपादः · श्रीरामकृष्णपरमहंसः · रमणमहर्षिः · सर्वपल्ली राधाकृष्णन् · स्वामी शिवानन्दसरस्वती · विवेकानन्दः · योगानन्दः राष्ट्रानुगुणं सनातनधर्मःसनातनधार्मिकता • सनातनपञ्चाङ्गम्हैन्दवनियमाः • सनातनमूर्तिशिल्पः • हिन्दुत्वम्सनातनतीर्थस्थानानि सनातनधर्मस्य समस्याः • सनातनटीकासनातनः निघण्टुः प्रवेशद्वारम्:सनातनधर्मःप्रवेशद्वारम्:सनातनाध्यत्मिकप्रवेशः श्रीरामः विष्णोः सप्तमः अवतारः । "विष्णोरर्धं महाभागम्” इत्येव उल्लेखः दृश्यते । रावणः देवैः मरणम् न भविष्यति इतिवरं प्राप्तवान् आसीत् । तस्य संहारार्थं महाविष्णुः एव मनुष्यरूपेण जन्म प्राप्नोत् । सः एव श्रीरामचन्द्रः । चैत्रमासस्य शुक्लपक्षस्य नवम्यां तिथौ श्रीरामस्य जन्म अभवत् । तद्दिनमेव “श्रीरामनवमी” इति आचर्यते । नवमीतिथिना सह पुनर्वसुनक्षत्रम् अपि अस्ति चेत् तद्दिनम् अत्यन्तं प्रशस्तम् इति उच्यते । “पुनर्वस्वर्क्षसंयुक्ता सा तिथिः सर्वकामदा” । रामनवमी सर्वैरपि आचरणिया एव । यः नाचरति सः घोरे कुम्भीपाकनरके पच्यते इति वदन्ति शास्त्रवाक्यानि । चैत्रशुक्लप्रतिपत्तः श्रीरामपूजाम् आरभ्य रामनवमीदिने मङ्गलकरणक्रमः अस्ति कुत्रचित् । तत् “वसन्तनवरात्र-रामनवम्याराधनम्” इति उच्यते । कुत्रचित् रामनवम्याः पूर्वतनम् अनन्तरदिनं च योजयित्वा दिनत्रयं यावत् आचरन्ति । यदि तथा न शक्यते तर्हि रामनवमीदिने एकं दिनं वा आचरेयुः एव । तद्दिने अङ्कुरार्पणं कृत्वा अनन्तरम् उत्सवाचरणं करणीयम् । व्रतम् आचर्यमाणाः चैत्रशुद्ध-अष्टम्यां प्रातः जितेन्द्रियः सन् नदी-कासार-सरोवर-कूपेषु कुत्रचित् स्नात्वा सन्ध्यावन्दनम् अग्निकार्यं च आचरन्ति । वेदशास्त्रविशारदं रामपूजापरायणं ब्राह्मणोत्तमम् आहूय भोजनं कारयन्ति । सायङ्कालपर्यन्तं रामध्यानं रामकथाश्रवणं कुर्वन्ति । रात्रौ द्वौ अपि उपवासं कृत्वा भूमौ शयनं कुरुतः । अपरस्मिन् दिने प्रातः स्नानसन्ध्यावन्दनं समाप्य गृहस्य उत्तरदिशि मण्डपनिर्माणं कुर्वन्ति । पुष्पपल्लवैः मण्डपम् अलङ्कृत्य सीतासमेतस्य श्रीरामस्य प्रतिष्ठापनं कुर्वन्ति । अनन्तरं पञ्चामृताभिषेकं कृत्वा पुण्याहवाचनं, पुरुषसूक्त-मूलमन्त्रसहितं षोडशोपचारपूजां कुर्वन्ति । अर्घ्यपाद्यादिकं समर्प्य घृतसूपव्यञ्जनादिनैवेद्यम् अर्पयन्ति । अलङ्कार-नृत्य-गीत-वाद्यैः सह शोभायात्रां कारयन्ति । रात्रौ जागरणं कुर्वन्ति । दशम्यां प्रातः आज्यपायसादिना 108 हवनं कुर्वन्ति । तं विग्रहं पूजान्ते तस्मै ब्राह्मणाय दानरूपेण यच्छन्ति । तद्दिने सर्वेषु गृहेषु श्रीरमस्य पूजा भवति । रामायणस्य पारायणं, भजनानां गायनं, पानक-कोषम्बरीणां वितरणं सर्वत्र भवति । राममन्दिरेषु तद्दिने विशेषपूजाः, सङ्गीत-हरिकथा –उपन्यास-रथोत्सवादयः कार्यक्रमाः आयोज्यन्ते । श्रीरामः हिन्दुजीवनस्य अविभाज्यम् अङ्गमेव । मनुष्येण प्राप्यमाणस्य अत्युन्नत-आदर्शस्य मूर्तिरूपः एव श्रीरामः । अतः एव श्रीरामः “मर्यादापुरुषोत्तमः” “विग्रहवान् धर्मः” इति उच्यते । श्रीरामः सर्वेषाम् आदर्शभूतः पुत्रः, मित्रं, पतिः, सहोदरः, राजा, शिष्यः, शत्रुः च । सः कदापि धर्मविरुद्धं न आचरितवान् । अतः धर्मरक्षणार्थं सर्वस्यापि त्यागं कृतवतः रामस्य विषये सर्वेषामपि महान् आदरः । जाति-मत-प्रान्तादि भावं विना रामः सर्वेषां हृदये निवसति । भारतस्य सर्वेषु भागेषु, सर्वासु भाषासु रामविषयकं साहित्यं, सङ्गीतं, शिल्पं, चित्रं, चापि अस्ति एव । राममन्दिररहितः कोपि ग्रामः न स्यात् अस्माकं देशे । रामायणमेव आदिकाव्यम् इत्युच्यते । वृद्धचाणक्यशतके रामस्य वर्णनम् एवं कृतम् अस्ति – एवं रामः परिपूर्णः । जगति यं कमपि जीवनस्य आदर्शरूपेण प्रदर्शयितुं योग्यः अस्ति चेत् सः रामः एव । यतः सः धर्मपालनार्थं बहुविधानि कष्टानि सोढवान् । पितृवाक्यपालनार्थं 14 वर्षाणि यावत् वनवासं कृतवान् । सामान्यप्रजायाः कस्यचित् रजकस्य अभिप्रायमपि पुरस्कुर्वन् प्राणप्रियां साध्वीं पत्नीं वनं प्रेषितवान् । अद्यतनजगति एतादृशजीवनस्य कल्पनाम् अपि कर्तुं न शक्नुमः वयम् । रामः नारायणस्य अवतारः । सः यदा दशरथस्य पुत्ररूपेण जन्म प्राप्नोत् तदा वेदः अपि रामायणरूपेण जन्म प्राप्नोत् इति वदति अयं श्लोकः –

बालावस्था मनुष्यस्य जीवितकाले प्रमुखा इति उच्यते । सः कालः मनुष्यस्य भविष्यस्य बीजरूपम् । बहूनां महनुभावानां बाल्यजीवनं क्लेशमयं दृश्यते । परन्तु ते सर्वान् क्लेशान् अनुभूय परिहृत्य वा जीवनसङ्ग्रामे यशः प्राप्नुवन्ति । तेषु डा ॥ अम्बेडकरमहोदयः अपि अन्यतमः ।तस्य बाल्यं दुःखमयम् आसीत् । तथापि सः मानवसमुदाये एव उच्चस्थानं प्रात्य धीमान् इति प्रख्यातः अभवत् ।तस्य आदर्शमयस्य विद्यार्थिजीवनस्य विषयं तथा तस्य अभ्युदये तत्त्पितुः सततप्रयत्नं च ज्ञातुं प्रयत्नं कुर्मः । डा ॥ भीमरावरामजी अम्बेडकरमहोदयस्य जन्म महाराष्ट्रस्य अम्बावाड इति ग्रामे 1891 तमे वर्षे एप्रिलमासे चतुर्दशदिनाङ्के अभवत । भीमस्य पिता रामजी सक्पालः माता च भीमाबायी । मातापित्रोः सततपूजाप्रार्थनानां फलम् इव भीमस्य जन्म अभवत् । भीमस्य आदर्शव्यक्तित्वनिर्माणे तस्य जननीजनकयोः पात्रं महात्त्वपूर्णम् आसीत् । एतयोः दम्पत्योः पूर्वजाः कबीरपथस्य अनुयायिनः आसन् । एते मांसाहारं मधुपानादिकं च त्यक्तवन्तः आसन् । भीमस्य गृहपरिसरः नैर्म्ल्यन सरलतया भक्तिभावेन न युक्तः आसीत् ।बालकस्य मनसि गृहपरिसरस्य प्रभावः आसीत् । रामजी सक्पालः विद्यावान् आसीत् । यद्यपि निर्धनः तथापि सुसंस्कृतः सः अनेकान् आदर्शनियमान् अनुसरति स्म । कर्तव्यम् एव दैवम इति सः भावयति स्म । अतः एव सः रामजी सक्पालः कर्तव्यपरायणः सत्यवादी उदारः धर्मरतः च आसीत् । प्रतिदिनं गृहे सर्वैः कौटुम्बकैः सह देवसङ्कीर्तनं सश्रद्धं करोति स्म । एषः धार्मिकगुणः तस्य पुत्रे सुसंस्कारं वर्धयितुं प्रमुखं कारणम् अभवत् । न केवलं देवसङ्कीर्तनं किन्तु रामायण - महाभारतकथाश्रवणम् अपि रामजी कारयति स्म । आध्यात्मिकविद्यया सह एव सक्पालः पुत्रेभ्यः आङ्ग्लभाषां गणितं च पाठयति स्म । रामजी सक्पालः समाजसेवातत्परः आसीत् । फुले महात्मना प्रभावितः सः शोषितबन्धूनां कष्टानि निवारयितुं प्रयत्नं कृतवान । एवं भीमजी पितुः सकाशात उद्यमशीलताम् अन्याय - अत्याचारप्रतिरोध्स्वभावं मानसिकस्थैर्यं शोषितेषु अनुरागं च शिक्षितवान । भीमस्य माता अपि सद्गुणोपेता सुसंस्कृता च आसीत् । परन्तु यदा भीमः षड्वर्षीयः तदैव सा दिवं गता । ततः रामजी सक्पालस्य अनुजा मीरा एव भीमं मातृवात्सल्येन पुपोष । भीमस्य अध्ययनकाले प्रौढशालायाम् "अम्बावाडेकर्" इति एकः अध्यापकः आसीत् । करुणालुः सः भीमं प्रीत्या आनीय भोजनं दत्त्वा अपोषयत् ।"अम्बावाडेकर" अध्यापकं प्रति भीमस्द्य अपि गौरवं बह्क्रिश्च आस्ताम् । वात्सल्यातिशयेन अध्यापकः भीमनाम्ना सह अम्बावाडेकर पदम अपि संयुज्य व्यवह्रुतवान् । ततः परम् "अम्बेडकर्" इति नाम्ना जगति प्रसिद्धो बभूव । यदा रामजी सक्पालः निवृत्तः तदा ग्रामम् उत्सृज्य मुम्बयीनगरम् आगतवान् । तत्र तस्य गृहे अध्ययनार्थम् अवकाशः नासीत् । अतः सक्पालः मध्यरात्रपर्यन्तं जागरितः भूत्वा पुत्रं पठनार्थम् उत्थाप्य तदनन्तरं स्वयं निद्रां करोति स्म । सक्पालः पुत्रम् आङ्गलभाषां सम्यक पाठितवान् । तस्मादेव भीमः आङ्गलभाषायां श्रेष्ठः वाग्मी लेखकः ग्रन्थकर्ता च अभवत् । स्वयं धनविहीनोऽपि रामजी पुत्राय अनेकानि पुस्तकानि क्रीत्वा पठनार्थ दत्तवान् । एवं भीमस्य ज्ञानदाहं पिता शमयति स्म । तस्य बुद्धिं पोष्यति स्म । पितुः प्रोत्साहेन भीमः "मेट्रिक्" परीक्षायाम् उत्तीर्णोऽभवत् । तत्काले तत्कुलजनानाम् एषा सिद्धिः अपूर्वा एव आसीत् । एकस्मिन सम्मानसमारम्भे केलूस्करामहोदयः भीमाय गौतमबुद्धः इति स्वलिखितं गन्थम् उपहारुपेण दत्तवान् । महात्मनः बुद्धस्य जीवनगाथया भीमस्य मनः नितान्तं प्रभावितम् अभवत् । तस्मै सः ग्रन्थः नवचैतन्यम् अयच्छत् । पितुः प्रोत्साहेन केलूस्करमहाभागस्य सहकारेण प्रेरितः अन्तः स्फूर्त्या च भीमः प्रौढाध्यायनं कृतवान् । केलूस्करप्रेरितः महाराजः सैय्यजिरावगायकवाडः भीमाय प्रतिमासं पञ्चविंशतिरुप्यकाणि विद्यार्थिवेतनत्वेन ददाति स्म । विश्वविद्यालये अपि "मुल्लर्" इति प्राध्यापकः भीमस्य निशितमत्या प्रभावितः तस्मै आवश्यकानि पुस्तकानि वस्त्राणि च दत्त्वा तं प्रेरयामास । सर्वेषां प्रोत्साहेन भीमः सतताध्ययनेन परिश्रमेण च बि.ए परीक्षायाम् उत्तीर्णो भूत्वा पितुः आशाम् अपूरयत् । अनन्तरं सः महाराजगायकवाडस्य सैन्ये "लेफिटनेण्ट्" पदे नियुक्तः । परन्तु तस्मिन् एव समये तस्य प्रियकरः पिता दिवं गतः । भीमरावरामजी अम्बेडकर- सदृशं धीमन्तं नायकं राष्ट्रहिताय दत्त्वा सः महोदयः पञ्चत्वम् आपन्नः । तस्मिन् एव समये बरोडमहाराजः कांश्चन प्रतिभायुक्तान् छात्रान् विशेषाढ्ययनार्थं विद्यार्थिवेतनं दत्त्वा विदेशं प्रेषयति इति वृत्तान्तं भीमः श्रुतवान । धानार्जने निरुत्सुकः भीमः स्वाधिकारस्थानं त्यक्त्वा विशेषाद्य्यायनं कर्तुं निश्चितवान् । अचिरात एव राज्ञः समीपं गत्वा सः विद्यार्थिवेतनं प्रार्थितवान् । एतस्य मेधाशक्तिम् अदम्योत्साहं च दृष्ट्वा महाराजः भीमं विदेशं प्रेषयितुम् अङ्गीकृतवान् । अमेरिकादेशस्य नवीनपरिसरे जातिभेदरहिते स्वतन्त्रसमाजे भीमजी संतृष्टभावेन संशोढनाध्ययनकार्यं कृतवान् । एतादृशे परिसरे तस्य बुद्धिः दिनकरकिर्णैः तामरसम् इव विकसिता । दिने दिने प्रौढत्वं प्राप तस्य बुद्धिः । गुरुतरमपि कार्यं कर्तुं साश्यम् इति तस्य आत्मविश्वासः जागरितः । भीमः अमेरिकादेशे एकैकं क्षणमपि सार्थकरीत्या उपयुक्तम् अकरोत् । अमेरिकजनानाम् अत्युन्नतसाधनानि, बृहत्-ग्रन्थालयाः च भीमे महत्त्वाकांक्षां जागरितवन्तः । परदेशस्य आमोद- प्रमोदाः तस्मिन् किञ्चिदपि दुष्परिणामं कर्तुं नाशकुवन् । सुखार्थि वा त्यजेद्विद्यां विद्यार्थी वा त्यजेत् सुखम् । सुखार्थिनः कुतो विद्या कुतो विद्यार्थिनः सुखम् ॥ भीमस्य विषये एतत् वचनं समन्वेति । अमेरिकादेशे विद्याभ्याससमये सः सरलजीवनं यापयति स्म । मिताहारी सरमवस्त्रधारी मितव्ययी च सन् अमितज्ञानाकांक्षी सः अध्ययने समयंअ यापितवान् । ज्ञानार्जनम् एव तस्य तपः आसीत् । ग्रन्थालयस्य उदघाटनात् पूर्वम् एव सः द्वारि तिष्ठति स्म । सायं सेवकेन स्मारितः एव गृहं प्रतिनिवर्तते स्म । एवं सतताध्ययनेन, चिन्तनेन च सः ज्ञानस्य परां काष्ठां प्राप्तवान् । भीमः अध्ययनान्ते "पुरातन-भारतीयवाणिज्यम्" इति प्रबन्धं लिखित्वा स्नातकोत्तरपदवीम् अलभत । भारतस्य राष्ट्रिय-आयस्य चारित्रिकं विवरणात्मकं च अध्ययनम्" इति महप्रबन्धं लिखित्वा पि.एच्. डि पदवीम् अपि सः अलभत । एषः प्रबन्धः आर्थिकक्षेत्रे महाकृतिः इति ख्यातिम् अलभत । भीमः अमेरिकादेशात् लण्डन् नगरं गत्वा अर्थशास्त्रे न्यायशास्त्रे च विशेषाध्ज्ययनं अर्तुम उद्युक्तः अभवत् । परन्तु विद्यार्थिवेतनस्य अवधिः अतीतः आसीत् । अतः सः अध्ययनसमाप्तेः पूर्वम् एव भारतं प्रात्यागच्छत् । तदा सः "डाक्टोरेट्" उपाधिना अलङ्कृतः अभवत् । भीमजी महोदयः स्वप्रतिभया प्राध्यापकपदवीम अलभत् । तथापि तस्य मनः अध्ययनविषये न तृप्तम् आसीत् । अतः सः स्ववेतने अल्पभागम् अध्ययनार्थम् एव उअपयुङ्क्ते स्म् । ततः 1920 तमे वर्षे लण्डन नगरं गत्वा अर्थशास्त्रं न्यायशाश्त्रं च अधीतवान् । तयोः शाश्त्रयोः एम्.एस्. सि पदवीम् अदापयत् । ततः सः न्यायशास्त्रे "ब्यारिस्टर्" पदवीम् अपि लब्धवान् । एवं ज्ञानसागरः भूत्वा डा । भीमराव रामजी अम्बेडकरमहोदयः भारतं प्रत्यागच्छत् । समस्तभारतीयानाम अगेसरः भूत्वा सः भार्तीयसंविधानम् अरचयत् ।"आधुनिकमनुः" इति सम्मानितः अपि अभवत् । तस्य सेवां परिगणयन् भारतसर्वकारः "भारतरत्नम्" इति उपाधिना तं तस्य जन्मशताब्दसमये सममानयत् । एवं डा ॥ अम्बेडकरमहोदयः सर्वेषां छात्राणां मार्गदर्शकः अभवत् । भारतरत्नम् इति उपाधिना भूषितः डॉ॰ भीमराव् रामजी अम्बेड्करः कश्चन श्रेष्ठ राष्ट्रनायकः। महाराष्ट्रे महारजातौ निर्धने कुटुम्बे जन्म प्राप्तवान् एषः हिन्दुसमाजस्थस्य निम्नवर्गस्य अभिवृद्धिं जीवितकार्यत्वेन स्वीकृतवान्। अम्बेड्करमहारायः महाराष्ट्रे रत्नागिरिमण्डले अम्बावाडग्रामे जातः । सः निम्नकुले जातः । 1891 एप्रिल्-मासस्य 4 दिनाङ्के तस्य जननम् अभवत् । माता भीमाबाई, पिता अम्बावाड्करः । मुम्बयीनगरे विद्याभ्यासं समाप्य, उन्नतविद्याम् अभ्यस्तुं लण्डन्-नगरं गतवान् । तत्र बारिस्टर-उपाधिं प्राप्तवान् । 1905 तमे वर्षे रमाबाय्या सह तस्य विवाहः अभूत् । दुरदृष्टवशात् सा मृता । तस्याः मरणानन्तरं पुनः शारदाकबीर नाम ब्राह्मणयुवतीं परिणीतवान् । "भारतदेशप्राचीनवाणिज्यम्" इति परिशोधनापत्रं समर्प्य एम् ए उपाधिं प्राप्तवान् । "भारतदेशस्य जातीयः आयः - चारित्रात्मकं विश्लेषणात्मकम् अध्ययनम्" इति निबन्धं विरचय्य पि हेच् डि उपाधिञ्च लब्धवान् अयं महारायः । निम्नवर्गजनानाम् अभ्युन्नतिम् आकाङ्क्ष्य विशेषकृषिम् अकरोत् । तेषां कृते "इण्डिपेण्डेण्ट् लेबर् पार्टी आफ् इण्डिया" इति संस्थाम् अस्थापयत् । अनन्तरकाले भारतराज्याङ्गरचनासङ्घस्य अध्यक्षो भूत्वा महत् यशः प्राप्तवानयं नायकः। पं जवहरलाल् नेहरूमन्त्रिवर्गे स्थित्वा "हिन्दू कोड" इत्येकां न्यायव्यवस्थां प्रावेशयत् सः। 1916 तमे वर्षे "भारतदेशे वर्णव्यवस्था जनानां प्रगतिश्च" इत्यस्मिन् विषये शोधनिबन्धं यान्त्रपालजी गोष्ठ्यां समर्प्य सर्वेषां मेधाविनां प्रशंसायाः पात्रमभवत् सः । विदेशेषु स्थातुम् अवकाशे विद्यमानेऽपि हिन्दूसमाजस्य संस्करणाकाङ्क्षया ततः सर्वविधावमाननं सोढुमपि संसिद्धो भूत्वा अम्बेड्करः स्वदेशे एव स्थित्वा निजदेशे भक्तिं प्रदर्शितवान् । नागपुरमहानगरे एकस्यां बहिरङ्गसभायाम् अम्बेड्करः बौद्धमतं स्वीचकार । यद्यपि सः वैद्यशास्त्रं न पठितवान् तथापि जातिदोषनिर्मूलनाय औषधमेकम् अन्विष्टवान् । तच्च "जातिव्यवस्थायाः निर्मूलनं भवेत्" इति । एष एव अस्य आशयः आसीत् । जातीयनायकः अम्बेड्करः स्वीयकृत्या परिश्रमेण च महान् जातः । तस्य आशयाः आदर्शाः अवश्याचरणीयाः, अनुसरणीयाश्च । लक्ष्मी बाई · तात्या टोपे · बेगम हज़रत महल · बहादुरशाह ज़फ़र · मङ्गल पाण्डेयः · नाना साहेब

राज्यसर्वकारस्य शक्तिकेन्द्रम् इव प्रशासनस्य गर्भगृहम् इव विद्यमानस्य विधानसौधस्य निर्मापकः इत्येव प्रसिद्धः केङ्गल् हनूमन्तय्यः मैसूरुराज्यस्य द्वितीयः मुख्यमन्त्री आसीत् । प्रजातन्त्ररीत्या चितः प्रथमः मुख्यमन्त्री इत्यपि ख्यातिः अस्य अस्ति । तस्य अकर्षकं शरीरम् आसीत् ।शुभ्रं वसनं धरति स्म । नैषः स्थूलः न कृषः न कुब्जः नोन्नतः गोधूमवर्णी सुन्द्ररवदनः आसीत् । जीवने श्रद्धा उत्साहः विश्वासः कार्यसाधने स्थैर्यं च तस्य सद्गुणाः आसन् । केङ्गल् हनूमन्तय्यस्य ग्रामः रामनगरमण्डलस्य लक्कप्पनहळ्ळी । पिता वेङ्कटगौडः माता नञ्जम्मा कुलदैवतं केङ्गल् हनूमन्तस्वामी । कृषकानां सम्प्रदायानुगुणं प्रथमपुत्रस्य कृते कुलदेवस्य नाम एव अङ्कितम् । अस्य बाल्ये कुटुम्बे अतिदारिद्र्यम् आसीत् । गृहं गोष्टं च एकम् एव आसीत् । हनूमन्तय्यस्य प्राथमिकी शिक्षा केङ्गेरीग्रामे एव समाप्ता । क्रि.श. 1920तमे वर्षे कन्नडएल्.एस्.परीक्षाम् उत्तीर्णवान् । धनाभावात् मध्ये एकं वर्षं यावत् शालां न गतवान् । तस्य श्रद्धां सामर्थ्यं च दृष्ट्वा तद्ग्रामीणाः सहाय्यम् आचरितवन्तः । तेन बालकः हनूमन्तय्यः बेङ्गळूरु गत्वा एल्.एस्.परीक्षां समापितवान् । वेस्लिप्रौडशालायां मेट्रिक्, मैसूरुसर्वकारीयमहविद्यालये च प्रैढशिक्षणस्य अध्ययनम् अभवत् । क्रि.श. 1930तमे वर्षे महाराजमहाविद्यालयतः पदवीं प्राप्तवान् । क्रि.श.1932तमे वर्षे पुणेशासनविद्यालयतः एल्.एल्.बि.पदवीम् अवाप्नोत् । अस्य प्रतिदिनं दिनचर्यालेखनस्य सदभ्यासः आसीत् । बाल्ये राजाजी-इत्याख्यस्य चक्रवर्ती राजगोपालाचार्यस्य भाषणम् अशृणोत् । अतः तस्य प्रभावः जीवने अतीवः आसीत् । राजाजिमहोदयस्य आङ्ग्लभाषाभाषणेन बहुधा अकृष्टः । स्वयं भाषणकलायां परिणतिं साधयितुम् इष्टवान् । सर्वदा प्रयत्नशीलः अल्पकालेनैव अङ्गभाषया कन्नडाभाषया च भाषणस्य नैपुण्यं सम्पादितवान् । अध्ययनावसरे विद्यार्थिसङ्घं रचयित्वा तस्य नायकः अपि अभवत् । सर्वदा सर्वत्र नायकत्वम् इच्छति स्म । अन्यायम् असहमानः विरोधं प्रकटयति स्म । क्रि.श.1927तमे वर्षे सञ्चालिते भारतकाङ्ग्रेस् छात्रसम्मेलने प्रतिनिधिरासीत् । तत्र एव काङ्ग्रेस् नायकानां परिचयः अभवत् । गान्धिमहात्मनः दर्शनस्य प्रेरणादयकान् अंशानां प्रापणस्य सदवकाशः तेन प्राप्तः । क्रि.श.1921तमे वर्षे तस्य विद्यार्थिजीवने एव हनूमन्तरायः खादिवस्त्रं धर्तुम् आरब्धवान् । केङ्गल् हनूमन्तय्यस्य सकाले बेङ्गळूरुनगरस्य पुट्टम्मया सह विवाहः अपि सम्पन्नः । सः सुदाम्पत्यफलरूपेण विजयलक्ष्मी वसन्तलक्ष्मी चेति द्वे पुत्र्यौ प्रप्तवान् । बाल्ये दारिद्र्यम् अनुभूतम् इति कारणेन धनसम्पादनार्थं मनः कृतवान् । अतः न्यायवादिनः वृत्तिम् आरब्धवान् । किन्तु धनलोभात् असत्यमार्गेण गन्तुम् नेच्छति स्म । अल्पेनैव कालेन सः प्रसिद्धः न्यायवादी अभवत् । अतः कालेन धनिकः अपि संवृत्तः । यदा सः स्ववृत्तिं निर्वहन् आसीत् तदा एव राजद्रोहस्य अपवादः आगतः । सर्वकारः आक्षेपानुगुणं चिन्तयितुं न्यायालयम् असूचयत् । न्यायाधीशः तं दण्डशुल्कं पूरयितुम् आदिशत् । किन्तु शुल्कं दातुं धनम् एव नासीत् । सः कालान्तरे बेङ्गळूरुमण्डलस्य हरिजनसेवासङ्गस्य कार्यदर्शी अभवत् । हिन्दीप्रचारसभायाः अध्यक्षः अभवत् । मैसूरुसंस्थानस्य प्रसिद्धः नेता के.सि.चेङ्गलरायरेड्डी न्यायवादिवृत्तिं परित्यज्य राजनीतिमागत्य स्वातन्त्र्यप्राप्तये अन्दोलनम् प्रवेष्टुम् आहूतवान् । देशे सर्वत्र गान्धिमहात्मनः नेतृत्वे स्वातन्त्रसङ्ग्रामः आरब्धः आसीत् । सङ्ग्रामे भागं वोडुं महात्मागान्धिनः अह्वानं पुरस्कृत्य सङ्ग्रामे सम्मिलितवान् । कालक्रमेण राजकीयक्षेत्रम् अपि प्रविष्टवान् । क्रि.श 1936तमे वर्षे बेङ्गळूरुमण्डलस्य काङ्ग्रेस् अध्यक्षः भूत्वा दशवार्षाणि कार्यं निरवहत् । क्रि.श. 1937तमे काले मण्ड्यमण्डलस्य शिवपुरे स्वातन्त्र्यप्राप्तये ध्वजसत्याग्रहः अभवत् । हनूमन्तय्यमहोदयेन निषेधाज्ञा उल्लङ्घ्य राष्ट्रध्वजं धृत्वा यात्रा कृता इति कारणेन सर्वकारेण बद्धः अभवत् । मासत्रयं कारावारवासं दत्त्वा पञ्चशतरूप्यकाणां दण्डशुल्कः अपि स्वीकृतः । एषः केङ्गलमहोदयस्य प्रथमः कारागारवासः । कारगृहतः बहिरागतः सर्वविधत्यागार्थं सिद्धः अभवत् । अस्य लक्ष्यं तु एकम् एव आङ्ग्लेयानां कूटतन्त्रस्य विरुद्धं प्रतिप्रहारः दातव्यः भारतस्य स्वातन्त्र्यप्राप्तिः च इति। यत्र यत्र अवकाशः प्राप्तः तत्र तत्र सर्वत्र आङ्ग्लानां विरुद्धं कठोरं भाषणं कृत्वा जनेषु स्वातन्त्र्यप्राप्तिविषये उत्साहं जनयति स्म । क्रि.श.1940तमे वर्षे बेङ्गळूरुनगरसभायाः निर्वाचने स्पर्धयित्वा चितः अभवत् । इतः एव तस्य राजकीयजीवनस्य आरम्भः अभवत् । क्रि.श.1942तमे वर्षे नगरसभाध्यक्षः आभवत् । अधिकारावधौ बहूनि जनोपकारीणि कार्याणि कृत्वा लोकविश्वासं सम्पादितवान् । तस्मिन् एव काले गान्धिमहात्मना अरब्धे क्विट् इण्डिया आन्दोलने प्राविशत् । अतः पुनः कारागारवासम् अनुभूतवान् । क्रि.श.1947तमवर्षस्य आगष्ट् पञ्चदशे यदा भारतं स्वतन्त्रम् अभवत् तदा समग्रः देशः सन्तोषे निमग्नः अभवत् । किन्तु मैसूरुसर्वकारः सन्तोषं नान्वभवत् । यतः मैसूरुराजाः प्रजाप्रभुत्वं नाङ्गीकृतवन्तः । एतेन कुपितः केङ्गल् हनूमन्तय्यः ‘मैसूरु चलन्तु’ इति आन्दोलनम् आरब्धवान् । प्रासादस्य पुरतः सत्याग्रहः कृतः चेत् गोलिकाघातेन मारयामि इति मैसूरुसंस्थानेन उक्तम् अपि अपरिगणय्य आन्दोलनं समुन्नीतवान् । किन्तु तदापि तस्य बन्धनम् अभवत् । सः वर्षं यावत् कारागारे स्थापितः । देशस्य स्वतन्त्रतयाः प्राप्तये केङ्गल् महोदयः सप्तवारं कारागारं प्रविश्य सार्धचत्वारि वर्षाणि यावत् बन्धनस्य कष्टम् अनुभूतवान् । क्रि.श. 1947 तः 1952 पर्यन्तं भारतस्य राज्याङ्गरचनासभायाः सदस्यः आसीत् । भारतसंसत्कार्यसमितेः काङ्ग्रेस् पक्षस्य कार्यकारिसमितेः च सदस्यः अपि अभवत् । भारतस्य प्रतिनिधित्वेन स्टक् होम्, डब्लिन् इत्यादीनां देशानां प्रवासं कृतवान् । क्रि.श.1950तमे वर्षे मैसूरु काङ्ग्रेस् पक्षस्य अध्यक्षः अपि अभवत् । केङ्गल् हनूमन्तय्यमहोदयः प्रजाप्रभुत्वरीया निर्वाचितः मैसूरुराज्यस्य प्रथमः मुख्यमन्त्री इति ख्यातः । क्रि.श.1952तमवर्षस्य मार्चमासतः क्रि.श. 1956पर्यन्तं मुख्यमन्त्रिपदं निरूढवान् । तस्य सचिवमण्डले केवल् षट् मन्त्रिणः आसन् । तदा तस्य जीवनस्य उत्तमा स्थितिः आसीत् । हनूमन्तय्यमहोदयः सार्वजनिकशिक्षाक्षेत्रे नूतनान् उपक्रमान् आनीतवान् । प्राथमिकशिक्षातः विश्वविद्यालयपर्यन्तं सर्वविधानि परिवर्तनानि आनीतवान् । शिक्षणेन युवानः स्वावलम्बिनः भवेयुः इति अस्य आशयः आसीत् । साहित्यसंस्कृत्योः विषये अस्य महान् आदरः आसीत् । अतः क्रि.श. 1954तमे वर्षे नूतनां काञ्चित् योजनां सञ्चालितवान् । कन्नडभाषायाः कोशनिर्माणार्थं बहून् कन्नडलेखकान् नियोजितवान् । कन्नडपरिषदः आर्थिकानुदानं वर्धितवान् । कन्नडभाषाविश्वकोशस्य निर्माणे अपि अस्य योजना एव कारणीभूता इति स्मर्तव्यम् । बहुकालं शासनं कृतवन्तः आङ्ग्लजनाः नगराणां पत्तनानां च नामानि आङ्ग्लभाषया परिवर्तितवन्तः । हनूमन्तय्यमहोदयः तानि पुनः परिवर्त्य कन्नडभाषायाः नामानि दत्तवान् । सिरङ्गपाठारितः- श्रीरङ्गपत्तनं, चिटल्ड्रुग्तः- चित्रदुर्गं, फ्रेञ्चराक्स् तः -पाण्डवपुरं, क्लोस्पेट्तः- रामनगरं च अभवन् । केङ्गल् हनूमन्तय्यः कन्नडभाषाभिमानी आसीत् इति वक्तुम् एषः दृष्टन्तः पर्याप्तः । जातिभेदं सः न सहते स्म । सः स्वयं जात्यतीतव्यक्तिः आसीत् । दीनानां सदा सहायहस्तः आसीत् । तस्य समयप्रज्ञा महती आसीत् । कस्मिन् अपि कार्ये दीर्घसूत्रः न भवति स्म । वचस्येकं मनस्येकं इतिवत् न। यथा वदति तथा आचरति स्म । सर्वदा वचनपरिपालनं करोति स्म । देशे सर्वत्र प्रचलितस्य आहारनियन्त्रणस्य पद्धतिं निषिध्य आहारसौलभ्यं कल्पितवान् । शरावतीविद्युदागारः अनेन एव आरब्धः । शुद्धजलाभावस्य प्रदेशेषु पानजलस्य व्यवस्थाः कल्पिताः । कोलारमण्डलस्य स्वर्णखनिः राष्ट्रीकृता अभवत् । केङ्गल् हनूमन्तय्यस्य काले एव बेङ्गळूरुनगरं सार्वभौमीयं नगरम् इति उद्घुष्टम् । अस्य मन्त्रिपदस्य काले कृतानि महत्कार्याणि नाम विधानसौधस्य निर्माणम् । एषः सौधः न केवलं शिलाभिः वज्रचूर्णैः निर्मितम् भवनम् ।अपि तु एतत् किञ्चित् अमरकाव्यम् । सर्वकारं सञ्चालयितुं याः व्यवस्थाः अवश्यकाः सर्वाः अत्र सन्ति । विधानसौधस्य निर्माणकार्ये निमग्नः आसीत् किन्तु तत्र उपवेष्टुम् अशक्तवान्।कर्णाटकस्य एकीकरणार्थं केङ्गल् महोदयेन निष्कपटः प्रयत्नः कृतः । स्वतन्त्रे भारते भाषानुगुणं प्रान्तानां चयनं भवेत् इति अस्य वादः आसीत् । क्रि.श. 1956तमे वर्षे एप्रिल् मासे मैसूरु विधनसभायां विधानपरिषदि च पुनः राज्यस्य विभागः व्यवस्थापयितव्यः इति निर्णायः अङ्गीकृतः । सचिवसम्पुटे एव विरोधेषु सत्सु अपि अचञ्चलः हनूमन्तय्यः राज्यस्य कर्णाटकम् इत्येव नाम निर्देशितवान् । विक्षिप्तानां कन्नडभाषिकभागानां पुनः संयोजनम् अभवत् । अस्य आन्दोलनस्य फलरूपेण कर्णाटकम् एकीकृतम् । क्रि.श.1956तमे वर्षे तस्य अवधेः समप्तेः पूर्वम् एव मन्त्रिपदं त्यक्तवान् । अनन्तरकालीनानि दिनानि तस्य अज्ञातवासस्य दिनानि एव । सर्वदा विश्रान्तजीवने एकान्तम् इच्छति स्म । नन्दिपर्वतप्रान्ते एकाकी बहुकलं यापयति स्म । रजकीयरङ्गात् दूरे स्थित्वा बहून् ग्रन्थान् पठितवान् । धर्मः देवः आदर्शः निष्कपटता इत्यादिषु विषयेषु विचारमथनम् अकरोत् । युवानः केङ्गल् महोदयस्य मार्गदर्शनम् इच्छन्ति स्म । जनानाम् अनुरोधेन पुनः राजकीयं प्रविष्टवान् । तस्य गृहे प्रतिदिनं राजकीयगण्याः आगत्य चर्चां चिन्तनं मथनं च कुर्वन्ति स्म । क्रि.श.1957तमे वर्षे केङ्गल् महोदयः मैसूरुशासनसभायाः निर्वाचने चितः । क्रि.श. 1958तमे वर्षे रषियादेशं सन्दर्शितवान्। अग्रे केनडा, इङ्ग्लण्ड्, फ्रान्स्, हालेण्ड्, जर्मनी, स्वीडन्, अमेरिका इत्यादिदेशेषु प्रवासं कृतवान् । क्रि.श.1962तम् वर्षे केङ्गल् महोदयः लोकसभानिर्वचने चितः लोकसभासदस्यः अभवत् । अस्य जवाहरलालनेहरुः।नेहरुमहोदयस्य विषये अतीव गौरवम् आसीत् । किन्तु अभिप्रायभेदः आसीत् एव । क्रि.श. 1967तमे वर्षे पुनः लोकसाभासदस्यः अभवत् । प्रासासनसमुद्धरण-आयोगस्य अध्यक्षः अपि भूत्वा क्रि.श.1967तमवर्षस्य मार्चतः 1970पर्यन्तं दायित्वं निरवहत् । केङ्गल् महोदयस्य नायकत्वेन प्रशासनोत्कर्षस्य विषये 25सहस्रपुटात्मकः ग्रन्थः रचितः । भारतीयसंविधानस्य गौरवम् एषः ग्रन्थः प्राप्नोत् । क्रि.श.1967-68तमे काले संसदि काङ्ग्रेस् पक्षस्य उपनायकः अभवत् । कि.श.1969तमे वर्षे बार्सिलोनादेशे प्रचालिते प्रशासनविज्ञानसम्मेलने भारतगणस्य नायकः अभवत् ।क्रि.श.1970तमे वर्षे केन्द्रसर्वकारे समाजकल्याणविभागस्य सचिवः अभवत् । देशविदेशेषु सम्मेलनेषु भागम् ऊढ्वा स्वानुभवं संवर्धितवान् । क्रि.श.1971तमे वर्षे सम्भूते मध्यकालीने निर्वाचने बेङ्गळूरुनगरे विजितः पुनः केन्द्रे रेल्वेमन्त्री अभवत् । रेल्वेविभागे आमूलाग्रं परिवर्तनम् अनीतवान् । अस्य कार्यशैलीं राष्ट्रनायकः जयप्रकाशनारायणः प्राशंसत् । क्रि.श 1972तमे वर्षे विनाकारणं त्यागपत्रं दातव्यम् अभवत् । अनन्तरं देशे अनिरीक्षितानि परिवर्तनानि अभवन् । काङ्ग्रेस् पक्षः पुनः विदलितः । आपत्परिस्थितिः उद्घुष्टा । देशे विषमा परिस्थितिः सञ्जाता। तथापि केङ्गल् महोदयः मौनी अभवत् इति जनाः एतं निन्दन्ति स्म । क्रि.श. 1977तमे वर्षे पुनः निर्वाचने काङ्ग्रेस् पक्षस्य अभ्यर्थी भूत्वा बेङ्गलूरुनगरे पराजितः अभवत् । पक्षस्य आन्तरिकनियमैः असम्मतः पक्षात् बहिरागतवान् । जनतापक्षं प्रोत्साहयितुं यतमानस्य तस्य आशाभङ्गः अभवत् । क्रि.श.1977तमे वर्षे सेप्टम्बर् मासे अष्टतत्त्वयुकत्तं सुराज्यं इति नूतनं पक्षं रचितवान् । किन्तु कानिचन दिनानि प्रवर्त्य सः पक्षः काङ्ग्रेस् पक्षे विलीनः अभवत् । प्रभुत्वेन विहीनः अपि तेन अलसेन न स्थितम् । मण्ड्यमण्डले केङ्गल् महोदयः स्वात्रन्त्रवीराणां स्मारकत्वेन सत्याग्रहसौधं निर्मितवान् । स्वग्रामे केङ्गल् मध्ये हनूमतः मन्दिरं निर्मितवान् । बेङ्गळूरुनगरे हनूमन्नगरे श्रीरामहनूमतोः समालिङ्गनप्रतिमासहितं देवालयं निर्माय तस्य गिरिस्थानस्य आनन्दमिलनाद्रिः इति नाम दत्तवान् । केङ्गल् इति ग्रामतः देहलीति महानगरपर्यन्तं संवृद्धः अभवत् एषः केङ्गल् हनुमन्तय्य महोदयः । दारिद्र्याग्नौ जातः देशस्य महानायकः भूत्वा दुस्साध्यं साधितवान् ।

भारतीय धर्मगुरुः।

युरोपभूखण्डे स्थितः कश्चन देशः । गतशतकं यावत् बहूनि राष्ट्राणि अस्य अधीनराष्ट्राणि आसन् । एतेषां साम्राज्ये सूर्यः अस्तं न गच्छति इति काचित् उक्तिः आसीत् । भारतदेशः अपि सामान्यतः 300वर्षाणि यावत् अस्य अधीने आसीत् ।

तुर्किये एशियामहाद्वीपे विद्यमानः देश: । अस्‍य राजधानी इस्‍तम्‍बूल ।

भक्तः बसवेश्वरः कर्णाटकस्य सांस्कृतिक इतिहासे बसवण्णस्य महोन्नतस्थानम् अस्ति । तस्य जीवने धार्मिक्यः, सामजिक्यः वैचारिक्यः एवं साहित्यक्यः क्रान्तयः जाताः। 800 वर्षाणां पूर्वतनाः बसवेश्वरस्य सन्देशाः अस्माकं जीवने समुचितमार्गदर्शनरूपेण सन्ति । कन्नडसाहित्यक्षेत्रे बसवण्णः युगपुरुषः इति वक्तुं शक्यते । साहित्यक्षेत्रे महत्वपूर्णा क्रान्तिः एव कृता बसवेश्वरेण । स्वस्य ज्ञानं तथा दैवज्ञानं सर्वे यथा अवगच्छेयुः तथा सरलया शैल्या विचारयुक्तैः रसयुक्तवचनैः बोधितवान् । ज्ञानसम्पत्तिः केवल एकस्य एव न भवति । तस्य जातिभेदः वा, लिङगभेदः वा नास्ति । सामान्यजनाः अपि ज्ञानं प्राप्तुं शक्नुवन्ति । सरलशैल्या वचनानि लिखितवान् बसवण्णः । यथा वचनं तथा कृतिः इतिवत् व्यक्तिस्वातन्त्र्यस्य धैर्यं अन्येन केनापि कविना न कृतम् । पूर्वतनकवयः आश्रयदातृणां श्लाघनार्थं वा, मृतानां स्मरणार्थं वा, काव्यानि रचयन्ति स्म । किन्तु बसवण्णः तथा तस्य समकालिनः वचनकाराः नित्यसत्ययुक्तस्य लोकस्य वक्रता द्र्ष्ट्या निखरैः वचनैः लिखितवन्तः । सामान्याः जनाः सन्मार्गे प्रवर्तयेयुः इति बसवण्णस्य आशयः आसीत् । बसवण्णः बिजापुरमण्डलस्य बागेवाडी ग्रामे मादरसस्य तथा मादलाम्बायाः पुत्रः । एतत् स्थानम् इदानीं बसवनबागेवाडी इत्येव प्रख्यातम् अस्ति । वीरशैवानां पवित्रं यात्रास्थलम् एतत् । बिज्जलस्य मन्त्रिरूपेण कल्याणक्रान्तेः कारणकर्ता भूत्वा युगपुरुषः इति प्रख्यातः जातः । अस्पृश्यतयाः निवारणं जातिभेदानां निर्मूलनं, शीलयुक्तजनानां वर्धनम् एतस्य लक्ष्यम् आसीत् ।

शान्तस्य शमश्च स्थायिभावो भवति । वैराग्यादिना निर्विकारचित्तत्वं शमः । नित्याऽनित्यवस्तुविचारजन्मा विषयविरागाख्यो निर्वेदः इति रसगङ्गाधरकारः । गृहकलहादिजस्तु निर्वेदः व्यभिचारी भवति । साहित्यदर्पणे साहित्यदर्पणकारः शान्तरसम् एवं वर्णयति,शान्तः शमस्थायिभावस्तूत्तमप्रकृतिर्मतः।कुन्देन्दुसुन्दरच्छायः श्रीनारायणदैवतः॥ इति।शान्तरसस्य शमः स्थायिभावः भवति। अस्य रसस्य वर्णः शुक्लः भवति। नारायणदेवतात्मकः रसः भवति। सकलवस्तूनि अनित्यानि अतः तेषु निस्सारत्वबुद्धिः उत परमात्मस्वरूपम् आलम्बनविभावः भवति। पुण्याश्रमाः, पुण्यतीर्थक्षेत्राणि, सुन्दरारण्यानि, सत्पुरुषाणां सहवासादयः उद्दीपनविभावाः भवन्ति। रोमाञ्चनम्, दयादयाः अनुभावाः भवन्ति। भूतदया, निर्वेदः, हर्षः, स्मरणादयाः व्यभिचारिभावाः भवन्ति। विभावानुभावव्यभिचारिभावैः मिलितः स्थायिभावः शान्तरसमाप्नोति। अरिषड्वर्गान् जित्वा, मनसि देवं स्थापयामः चेत् तदा शान्तरसभावः उत्पद्यते। देवस्य पादाम्बुजे शरणभावम् अर्पयामश्चेत् शान्तिः प्राप्यते। मोक्षपदम् आलम्बनभावः भवति। सद्गुरोः उपदेशः, वैराग्यादयाः उद्दीपनविभावाः भवन्ति। समरसभावः तथा यमनियमादयः अनुभावाः भवन्ति। स्तम्बनम्, आनन्दाश्रु इत्यादयः सात्विकभावाः भवन्ति। धृति, स्मृति, मति, निर्वेदादयः व्यभिचारिभावाः भवन्ति। एतैः शमस्थायिभावः उत्पद्यते। शमः स्पष्टं भवति चेत् शान्तरसः दृश्यते। भरतमुनेः नाट्यशास्त्रे केवलम् अष्टौ रसाः वर्णिताः सन्ति। शान्तिरसस्य निरुपणं नास्ति। संस्कृतलक्षणग्रन्थेषु प्रप्रथमतया शान्तरसम् उद्भटकविः निरूपितवान् अस्ति। समनन्तरं आनन्दवर्धनः ध्वन्यालोके अस्य रासाय अधिकतया महत्वं दत्तवान् अस्ति। 5 शतकस्य प्राकृत अणुयोगद्वारसूत्रग्रन्थे प्रशान्तरसस्य निरूपणं दृश्यते। सर्वेषाम् अपेक्षया अस्य रसस्य वैशिष्ट्यं अधिकतया अभिनवगुप्तः स्वग्रन्थे निरूपितवान् अस्ति। श्रेष्ठस्थानञ्च दत्तवान् अस्ति। ‎

मनोविनोदक्षेत्रेऽपि विज्ञानस्य प्रभावोऽविस्मरणीयः। चलचित्रं रूपकस्य एवं आधुनिकस्वरूपं विद्यते। रूपयतीति रूपकम्। तद्वपारोपातु रूपकम्। तद्रूपकमभेदो यः उपमा-उपमेययो:। उपमानोपमेययोः साम्यप्रदर्शनाय काल्पनिकोऽभेदारोपः रूपकम्।। रूपकं संस्कृत-साहित्यस्य एकं गौरवपूर्णं अंगमस्ति। नाटकान्तं कवित्वम्। काव्येषु नाटकं रम्यम्'। इत्यनेन सिद्धयति यत्–नाट्याख्यः पञ्चमो वेदः। अवस्थानुकृतिर्नाट्यम् आधुनिकयुगे ये खलु नवीनाः नवीनाः आविष्कारा भवन्ति तेषु आविष्कारेषु 'सिनेमे"ति नाम्ना प्रसिद्धस्य चलचित्रस्य महत्त्वपूर्ण स्थानं विद्यते। अनेन आविष्कारेण जगति जनजीवने च महती क्रान्तिः समुपस्थिता। इदं चलचित्रम् अस्मिन् युगे जनजीवनस्य अभिन्नांग जातम् अस्मिन् संसारे सर्वेषु प्राणिषु मानवः खलु विवेकोन सर्वश्रेष्ठत्वं भजते। ये जनाः विवेकिनः सन्ति, श्रमार्ते सति ते खलु सर्वे मनोविनोदाय प्रयत्नानि कुर्वन्ति। ईदृशानां तेषां जनानाम् आवश्यकतां पूत्र्यर्थ वैज्ञानिकैः अनेके आविष्काराः कृता वर्तन्ते। तेषु आविष्कारेषु चलचित्रमपि एकः उत्कृष्टः आविष्कारोऽस्ति। अनेन आविष्कारेण जना: विश्रान्तिकाले मनोरञ्जनं कुवंति। इदानी चलचित्रस्य प्रभावः आबालवृद्धनरनारीसमेतानां समस्तानाम् मानवानामुपरि विराजते। चलचित्रपटे परस्परं सम्भाषणं कुर्वन्त:, नृत्यन्तः, कृद्रन्तः, गायन्तः, युध्यन्तः, नायकाः, नायिका:, शरणागतान् रक्षन्तः शूराः, प्रवहन्त्यो, नद्यः, कल्लोलवन्तः सागराः, द्योतमाना विद्युतः, वर्षन्तः गर्जन्तश्च मेघाः, विकसितानि उद्यानानि, नगराणां भग्नावशेषाः, काननानां कर्तनम् किं किं वर्णयाम: यद्-यद् मानवः विचारयति तत्सर्वं चित्रपटे द्रष्टुं शक्यते। एवं च ऐतिहासिकविषयाः भौगोलिकी चर्चा च, यथा कुत्र के के आविष्काराः कृता वैज्ञानिकैः कथं तेषामारम्भः, इत्यादिकं समस्तं वस्तुजातं द्रष्टुं दूरस्था अपि प्रभवन्ति चलचित्रपटसहकारेण । संस्कृतसाहित्ये गद्यपद्ययोरनन्तरं रूपकस्य प्रमुख स्थानइति कथ्यते। भारतीयपरम्परानुसारं रूपकस्योत्पत्तिः त्रेतायुगे संजाता। रूपकस्रष्टा ब्रह्मास्ति। भरतस्यानुसारं देवानां प्रार्थनया ब्रह्मदेवः ऋग्वेदात् पाठ्यम्, यजुर्वेदाभिनयम्, सामवेदात् गीतम्, अथर्ववेदाद्रसं स्वीकृत्य रूपकं रचितवानिति ज्ञायते। रूपकस्य प्रवर्त्तकः भरतमुनिः रूपक 'सार्ववार्णिकपञ्चमवेद' इति वर्णितम्। यथा-जग्राह पाठ्यं ऋग्वेदात् सामभ्यो गीतमेव च। यजुर्वेदादभिनयान् रसानाथर्वणादपि॥ इन्द्रध्वज-महोत्सवं पुरस्कृत्य इदं प्रथमतया भारतभूभागे अभिनयो जातम्। अत: इदं वेदतुल्यमेव। रूपकं तु दृश्यकाव्येष्वन्तर्भवति। श्रव्यकाव्य-शिक्षणे श्रवणेन्द्रियमेव कार्यं करोति। दृश्यकाव्यशिक्षणसमये श्रवणेन्द्रियं चक्षुरिन्द्रियं उभे अपि कार्यं कुरुतः। अतः श्रव्यकाव्यापेक्षया दृश्यकाव्यस्यैव अत्यधिकं प्रामुख्यम् अस्ति। नाटकस्य संस्कृते विशिष्टं स्थानं वर्त्तते। छात्राः अपि रूपकाध्ययने अहमहमिकतां प्रदर्शयन्त्येव। नाटकम् शब्दोऽयं ‘नट्'धातोः निष्पन्नो वर्तते यस्यार्थास्सन्ति-नृत्यम्, अभिनयः, अनुकरणञ्च। लोके विद्यमानानां इतिवृत्तानां घटनानां वा चित्रणमेव नाटकम्। कालिदासेन उक्तम्‘‘नाट्यं भिन्नरुचेर्जनस्य बहुधाप्येकं समाराधनम्। चलचित्रे चतुर्विधः अभिनयो भवति, दुःखार्तानां श्रमार्तानां शोकार्तानां तपस्विनाम्।विश्रामजननं लोके नाटयमेतद् भविष्यति। । प्रारम्भिकं समये नाट्यस्य अस्य अभिनेयैः जनैः अनेकैः मञ्चैः क्रियते स्म समाजे, किन्तु अस्मिन् वैज्ञानिकयुगे अस्य खलु नाटकस्य अभिनयः चलचित्रमाध्यमेन क्रियते। मनोरञ्जनकरं च वर्तते। - यदि वयं चलचित्रस्य आविष्कारविषये दृष्टिनिपेक्षं कुर्मः, तर्हि ज्ञायते यत् सर्वप्रथमं 1889 ईस्वीये वर्षे श्रीमता एडसिस-महाभागेन अमेरिकादेशे मूकचलचित्रस्य आविष्कारः कृतः आसीत्। भारतेऽपि 1912 ईस्वीये वर्षे मूकचलचित्रस्य सफलतया निर्माणं सञ्जातम्। तदानीं चित्रेषु वाण्यभावो दृश्यते स्म, केवलं सङ्केतेनैव सर्वाणि पात्राणि स्व-अभिप्रायं प्रकटयन्ति स्म। तदनन्तरं अनेकेषां वैज्ञानिकानां प्रयासेन मूकचलचित्रे ध्वनिरपि संयोजिता । भारतवर्षे एतत् 1923 ईस्वीये वर्षे विनिर्मितम् आसीत् । रूपकशास्त्रे भरतमुनिना रूपकस्य त्रिणी प्रयोजनानि उक्तानि- सर्वधर्मान् परित्यज्य सर्वकर्माणि विहाय च चलचित्रपटस्य विलोकनाय सर्वे जनाः गच्छन्त्यहर्निशम्। चलचित्र नाट्याभिनययुक्तं लघुद्रव्यव्ययसाध्यं सर्वप्रथमं मनोरञ्जनस्य साधनम् अस्ति। प्रायः सर्वेषु नगरेषु ग्रामेषु च चलचित्रगृहाणां स्थितिः प्रतीयते। तत्र बहवः नागरिकाः चलचित्रं प्रतिदिनं पश्यन्ति। एकस्मिन् दिवसे प्रायः चलचित्रगृहे चतुः वारं चलचित्रं चाल्यते। अनेन प्रकारेण अतीव लोकप्रियम् एतत् सञ्जातम् मनोरंजनसाधनम्। तत्र मानन्दस्य यां परां कोटिं प्राप्नोति मानवः सा तु अन्यत्र दुर्लभा। अस्य कारणमिदं यत् चलचित्रेषु सर्वेषु नृत्य-गीत-वाद्य-हास्य-अभिनय-संग्रामादयः सर्वेऽपि क्रियाकलापाः यथार्थरूपेण प्रदर्श्यन्ते। अनेनैव अद्यत्वे एतत् मनोरञ्जनसाधनेषु महत्त्वपूर्णं सञ्जातम्। यदि चलचित्रस्य प्रयोगः शिक्षाविस्तारप्रसारणे प्रशिक्षणे च क्रियेत तर्हि महान् लाभः भवितुं शक्नोति। अधुना सर्वकारेण अनेन माध्यमेन शिक्षायाः प्रसारः क्रियते। एवमेव सूचनाविभागेषु सूचनायाः प्रसारणार्थम् अपि अस्य साधनस्य उपयोगो भवति। स्वास्थ्यविभागोऽपि अस्मिन् विषये विशेष-प्रयत्नवान् दृश्यते। एतदतिरिक्तं बालानां कृते तु अस्य चलच्चित्रस्य उपयोगिता महती वर्तते। यतोहि ते अपरिपक्वबुद्धयः भवन्ति। अतः, अनेन माध्यमेन अध्ययनविषये तेषां रुचिं अधिकां उत्पादने समर्थाः भवितुं शक्नुमः वयम्। अधुना अस्माकं समाजे प्रौढशिक्षायाः प्रचारः अधिकः क्रियते। अतः अल्पज्ञाः ग्रामवासिनः अनेन माध्यमेन सहजतया शिक्षां अपेक्षितां ग्रहीतुं सक्षमाः सन्ति। अनेन प्रकारेण चलचित्रेण खलु सर्वेर्षा जनानां महान् लाभो भवति।। यत्र बहवो गुणाः सन्ति तत्रैव तेषां मध्ये दुर्गुणाः अपि तिष्ठन्ति। यथेदं चित्रपटदर्शनं अश्लीलात्मकवर्णनकथानकदृश्यैः बालान् युवकांश्च वासनावासितान्त:करणान् करोति। तत्र गत्वा युवक-युवतयश्च विशेषतः दुर्गुणमेव गृह्णन्ति। कोचित् जनाः अधिकं धनार्जनं करणाय चलचित्रगृहेषु अश्लीलचित्राणां प्रदर्शनं कुर्वन्ति। तेषु चित्रेषु बहूनि तु नग्नानि एव भवति। ईदृशानि लज्जाकराणि चित्राणि अवलोक्य अस्माकं देशस्य निर्मातारः युवकाः कुमार्गगामिनः भवन्ति। ईदृशान् दृश्यान् विलोक्य अल्पमतिबालका: चरित्रभ्रष्टा: जायन्ते । श्रवणापेक्षया प्रत्यक्षदर्शनेन मानवानां हृत्पटले अधिकः प्रभावः भवति। अनेन प्रकारेण दर्शं दर्श चलचित्रपटमल्पज्ञाः ग्रामीणा अपि विशेषज्ञा भवितुं शक्नुवन्ति। बालानां शिक्षणेऽपि अस्य महानुपयोगः। तान् शिक्षासबन्धीनि दृश्यानि दर्शयित्वा पठनविषये तेषां रुचिमधिकां कर्तुं शक्यते। विज्ञापनानि तेषामेव माध्यमेन सफलानि भवन्ति। पत्र-पत्रिकादयोऽपि चलचित्रसन्देशं चित्रपटं च समाश्रित्य स्वकीयमाकर्षणं च वर्धयन्ति। चलचित्रभवनान संख्या तीव्रवेगेन वर्धते। भारते सहस्रसंख्यकानि चलचित्राणि निर्मितानि सन्ति। चलचित्रैः जनाः प्रसन्नतां ज्ञानञ्चाप्नुवन्ति। इदं सर्वं सदपि चलचित्रे महन्ति दूषणानिअपि सन्ति ।

अर्थम् अनुबध्नाति इति अर्थानुबन्धः । अर्थसंबन्धी विषयः
इत्यर्थः । अर्थसंबन्धिनः विषयाश्चत्वारः अलव्धस्य अर्थत्य लाभः, लब्धस्य
परिरक्षणम् रक्षितस्य विवर्धनम् वृद्धस्य तीर्थेषु प्रतिपादनं चेति । एतेषां
चतुणाम् अनुक्रमः एव अर्थानुबन्धशब्देन व्यवहियते । यः अर्थानुबन्धेन
अर्थम् अनुभवति स एव अर्थस्य भोजनं भवति । तत्र धर्मसंबन्धिनः पुरुषाः
पुरोहितादयः कर्मसंबन्धिनश्च पुरुषाः मन्त्र्यादयः तीर्थशब्देन उच्यन्ते ।
अर्थस्य तीर्थेषु विनियोगानन्तरमेव खप्रयोजनमिति ज्ञातव्यम् । अतिव्ययः ।
अपात्रव्ययथार्थस्य सर्वथा परिहर्तव्यौ ।
 
प्राचीनाः अर्थशास्त्रकाराः अर्थगुणान् बहुधा प्रशंसन्ति । सर्वे
गुणाः काञ्चनमाश्रयन्ते इति लोकोक्तिः । धनमूलं जगत्, सर्वाणि तत्र
सन्ति । धर्मकाम चार्थम् अवलम्बेते । सुखस्य मूलं धर्मः । धर्मस्य मूलं ।
अर्थः । अथैनैव सिद्धयन्ति सर्व कामाः । 'प्राणयात्रापि लोकस्य विना
ह्यर्थं न सिद्धयति' इति महाभारतोक्तिः । यः अर्थवान् स लोके बहमतः ।
लोके सर्वप्रयोजनसिद्धिः अर्थादेव भवति । यस्यार्थः तस्य मित्राणि विद्या
विक्रमः बुद्धिश्च भवन्ति । अथेनेव अर्थार्जनं भवति । गजं प्रयुज्यैव गजे
वशीकुर्वन्ति । एवमेव अर्थ प्रयोगेनैव अर्थस्य आर्जनं भवति ।

 अतिव्ययः अपात्रव्ययश्च अर्थत्य दूषणम् । एतादृशेन अर्थदूषणेन
कुबेरोऽपि भवति दरिद्रः । तीर्थानां अर्थेन असंभावनमपि अर्थदूषणं
भवति । अनेन राजा सर्वात्मना विनश्यति । तादाविकमूलहर कदर्येषु
अर्थदोषाः अनिवार्याः । यः न किमपि सन्निनोति परं सर्व प्राप्तम्।
अपव्ययति सः तादाविकः । पितृपैतामहम् अर्थ यः अन्यायेन भक्षयति
सः मूलहरः । यः भृत्यान् आत्मानं च पीडयित्वा सशिनोति सः कदर्यः ।
तादात्विक-मूलहरयोः आयत्यां नास्ति कल्याणम् । कदयस्यार्थसइयरत
यस्य कस्यापि निधिभवति । लञ्चोऽपि अर्थस्य दूषणं भवति । यो हि
सर्वपातकानाम् आगमनद्वारम् ।

 विपदि संपदि च राज्ञः तन्त्राभ्युदय कोषयति (संश्लेषयति ।
सः कोशः । स च सर्वदा वर्धनीयः । अर्थशास्त्रकाराः बइन् कोशवृद्धषपा
यान् वदन्ति । देवस्वे धर्मादिकार्येषु परिजनेषु च उपयुज्य शिष्टं द्रव्य
कोशवृद्धपायः भवति । एवमेव ब्राह्मणैः वणिरिभश्च धर्माध्विरपरिजनेभ्यः।
प्रयुज्य यत् शिष्टं द्रव्यं तेनापि कोशवृद्धिः भवति । अत्यविधवा, अधिकारी,
ग्रामकूटम् गणिकासः, पाषण्डी, इत्यादीनां संपदशैः कोशवधनं शकयम् ।।
समृद्धपौरजानपदानां सकाशात् दानरूपेण द्रव्यं संगृह्य कोशं वर्धयितु ।
शक्यते । तथैव समृद्ध मन्त्रिपुरोहितादिभ्यश्च अनुनयेन लब्धं द्रव्यमपि
कोशवर्धनाय योग्यं भवति । एते क्षीणकोशस्य राज्ञः कोशवृद्धपायाः । 
सम्पदि विपदि च राज्ञः अभ्युदयं साधयति कोशः ।
प्रयोजनं बहुविधं भवति । सैन्यरक्षणं प्रजारक्षणं यज्ञादिधर्मक
सर्वमेव कोशमवलम्बते । स्त्रीपुत्रार्थ खोपभोगाय च से
नरकायैव भवति । सेतुबन्धः वणिक्पथनिमणिः प्रजन
धर्मकामार्थसाधनं चेति कोशादेव प्रवर्तन्ते । अतः के
जीवितम् न प्राणाः । कोशो हि राजेत्युच्यते, न
जारक्षणं यज्ञादिधर्मकार्यनिर्वहण च
पभोगाय च संगृहीतः कोशः
नमणिः प्रजामहः मित्रपरिहः
वन्ति । अतः कोश हि महीपतीन
जयुच्यते, न भूपतीना शरीरम् ।
 
शुक्रनीतिसारे धनत्रैविध्यं निरूपितम् । तदनुसारेण नीचं मध्यम
उत्तम चेति धनं त्रिविधं भवति । द्वादशवर्षपर्यन्तं येन भरणं साध्यं भवति
तद्धने नीचसंज्ञकं भवति । षोडशवर्षपर्यन्तं यत् पर्याप्तं तद्धनं मध्यम
स्मृतम् । त्रिंशद्वर्षपर्याप्तं धनम् उत्तममिति कथ्यते । एवं राष्टस्य कोशोऽपि
उत्तममध्यमाधमत्वेन विभज्यते । राज्यस्य कोशमूलत्वात् कोशस्योत्तमत्वं
साधनीयम् । अन्यथाऽपि धनत्रैविध्यं सूचितम् । शत्रु करदीकृत्य सञ्चित
धनं श्रेष्ठम् । वैश्यवृत्तितः सम्पादितं धनं मध्यमम् । सेवया दण्डेन
तीर्थ देवकरग्रहैश्च यदार्जितं तद्धनं नीचम् । 
कोशः बहुगुणः सम्पद्यते । अतिशयेन रत्नहिरण्यरजतप्रायत्वं
कोशस्य प्रथमः गुणः । रत्नहिरण्यर जतैः कोशस्य घनिष्ठता वर्धते । व्यवहारे ।
सिद्धानां नाणकानां बाहुल्य कोशस्य द्वितीयः गुणः । नाणकानां प्राचुर्येण
राष्ट्रे सर्वासां वृत्तीनां सौलभ्यं जायते । महतीखपि आपत्सु व्ययसहत्त्वं च
तृतीयः गुणः कोशस्य । अयं प्रधानः गुणः । एवंगुणविशिष्टः कोशः
राष्ट्रस्याभ्युदयाय कल्पते । यः राजा कोशं वर्धयति तस्य श्रेयांसि बहूनि
सम्पद्यन्ते ।

पशुपक्षियुद्धक्रीडा मनोरञ्जनक्रीडा वर्तते । पुरा मेलासु तथा राजहर्म्येषु मनोरञ्जनाय पशूनां पक्षिणां च परस्परं युद्धक्रीडाः क्रियन्ते स्म कार्यन्ते स्म च । एतेषु सजातीयास्तथा परस्परं विरोधिनः पशुपक्षिणः प्रशिक्षणपूर्वकं सज्जयित्वा समुचिते काले प्रदर्शनरूपेण योद्ध्यन्ते स्म । पशुषु नकुलाः, वृषभाः, पक्षिषु तित्तिराः, कुक्कटाश्चाद्यापि योद्ध्यन्ते । एवमेव अन्येषामपि युद्धक्रीडाः प्रदेशविशेषेषु समायोज्यन्ते । परम् एतद्विषये प्रशिक्षणव्यवस्था युद्धनियमादिविषये विशिष्य ध्यानं नादीयत । मानवस्य प्रारम्भिक-जीवनयात्राऽतीव सङ्घर्षपूर्णाऽवर्तत । वन्य-जीवने तेन वन्यैः प्राणिभिः सह सोहार्दं प्राप्य यज्ज्ञातं तत्परिष्कृत्य बुद्धिवैभवेन विशद्य च स्वीये जीवनेऽप्यवतारितम् एतेन सहैव क्रूरैर्हिस्त्रैः पशुभिः सह तेन सङ्घर्षोऽपि विहितः । स एव सङ्घर्षः साम्प्रतं क्रीडायां परिवर्तितः । सिंहेन, ऋक्षेण, वृषभेन, महिषेण च युद्ध-क्रीडा बलवतः पुरुषस्य शौर्यगाथां व्यनक्ति । बलप्रदर्शनाय विधीयमाना इमाः क्रीडा विश्वस्य बहुषु देशेषु प्रवर्तिताः सन्ति । इयं क्रीडा ‘यिजीन सैण्डो’ नामकेन-यस्याभिधानं ‘फ्रेडरिक विलियम्स युजीन सैण्डो’ अस्ति -वर्तमानयुगे विहिता । 1867 तमे ई0 वर्षे शार्मण्यदेशे समुत्पन्ने नानेन-अमेरिकायां भीषणेन सिंहेन सह युद्धप्रदर्शनम् आचरितम् अभूत् । सिंहस्य ह्स्तयोः चर्मणः प्रच्छदौ मुखे च दृढां जालिकां बदध्वा 530 पौण्डमितेन सिंहेन युद्धमिदम् अक्रियत । भारते तु बालः भरतः बाल्ये एव सिंहेन सह क्रीडति स्म इति प्रसिद्धमेव । स्पेन्-इस्पहानि -अमेरिका-भारतादिषु क्रीडा इयम् अद्यापि प्रचलति । शारीरिकस्य बाह्वोश्च बलप्रदर्शनम् एव अस्य उद्देश्यमस्ति । स्पेनादिदेशेषु वृषभेण सह योद्धारो ‘मातादोर’ तथा वृषभसङ्घर्षः ‘तारोमाकी’ इति गद्येते । तत्रेयं ‘राष्ट्रिया क्रीडा’ विद्यते । उत्तराफ्रीकाया मूरयोद्धार एनां स्व्यकुर्वन् । मूरा आगता गताश्च । परं तारोमाकी स्पेनदेशे प्रवर्तत एव । सप्तदश्यां शताब्द्यां सामन्ता इमां क्रीडां व्यावसायिक-क्रीडकेभ्यो दत्त्वा स्वयं संरक्षका अभवन् । तेष्वेव वर्षेषु फ्रान्सवासिनो ‘रोमेरो’ जनाः तारोमाकी क्रीडायां प्रसिद्धिंप्रापन । स्पेनादिदेशानां सर्वेषु महानगरेषु वृषभ-सङ्घर्षाय विशिष्टानि क्रीडाङ्गणानि निर्मितानि सन्ति, यानि ‘प्लाजाद् तारो’-‘वृषभमल्लक्षेत्र’नाम्ना सम्बोधयन्ति । स्पेनस्य राजधान्यां ‘मेड्रिड’ नगरे ईदृशं ‘प्लाजा’स्थानं सर्वतो विशालं वर्तते । क्रूराणां हठिनां बलिनां वृषभाणां संवर्धनकेन्द्रं ‘वसद्’ इति कथ्यते । कष्टसाध्य -प्रशिक्षणानन्तरं कार्यक्रमा आयोज्यन्ते । कार्यक्रमं ‘कोरिन्दा’ इति गदन्ति । अस्यां क्रीडायां चतुर्विधाः क्रीडका भागं गृह्णन्ति इयं क्रीडाऽतीव बीभत्सरुपिणी भवति । यथा -प्रथमं शोभायात्रारुपेणापराह्णे क्रीडाध्यक्षः, पाम्परिकवेषधरा नगर -पालिका-कर्मचारिणस्तथा, चतुर्विधा अपि क्रीडकाः प्लाजाक्षेत्रम् आयान्ति । सर्वेषा मासनग्रहणानन्तरं युद्धारम्भो भवति । एकः क्रूरो वृषभ आयाति तस्य् स्कन्धे लोहशङ्कुना सह तत्स्वामिनः पताका निखाता भवति । कीलकस्य पीडया विक्षिप्तो वृषभो प्लाजा-भित्तेर्निकटे स्थितमश्वारोहिणं विलोक्याक्रमयति स पिकादोर-अश्वारोही कुद्दालेन सज्जस्तिष्ठति । यदा वृषभः श्रृङ्गभ्यामश्वस्योदरं भिनत्ति तदैव स कुद्दालेन तस्य शरीरे प्रहरति निखनति च । वृषभं पीडयितुं क्रोधयितुं श्रमयितुं चानेकेऽश्वा इत्थं मृत्युपथातिथयः क्रियन्ते । बहुधाऽश्वारोहिणोऽपि म्रियन्ते । तेषां रक्षणाय -चुलो -सहायका रक्त -कञ्चुक-वस्त्र -प्रदर्शनेन वृषभस्य ध्यानं विघट्टयन्ति । वृषभो यावतोऽधिकानश्वान हन्ति तावानेव बलिष्ठो मन्यते वृषभस्य बलवत्ता क्रूरत दिख्यापनार्थमेवेयं क्रिया विधीयते । ततः परं द्वितीयावर्तने भल्लकधरः आयाति । हस्तर्योः 1 1/2 फुटमितप्रलम्बौ भल्लकौ शोणकर्गदावेष्टितौ नीत्वा स 20-30 गजदूराद् वृषभमाक्रान्तुं प्रेरयति, पदास्फोटनपूर्वकं स्वान् हन्तुं तर्जयति तदा वृषभ आक्रमते सच तदैव तस्य ग्रीवायां प्रहृत्य भल्लकौ प्रवेशयति । यदि वृषभस्तेन क्षुण्णः सन् नैराश्यं भजते तदा भूयस्तमुत्तेजयितुं प्रज्वलन्तः प्रस्फोटका स्तद ग्रीवायां स्थाप्यन्ते । ते भल्लकहरा अतीव साहसिका दुर्दान्ताश्च भवन्ति । रक्तकञ्चुकवस्त्रं हस्ते धृत्वा ते कम्पयन्तो वृषभमाकर्षयन्ति समीपमागतवति च तस्मिन् तं वञ्चयित्वा व्यर्थं भ्रामयित्वाऽथवा श्रृङ्ग-ग्रहणपूर्वकं तत्पृष्ठमारुह्य पीडयन्ति । ततस्तृतीयावर्तनाय वाद्यं वाद्यते । तस्मिन्नावर्तने खडगधरोऽध्यक्षस्य पुर आयाति, तदहस्तेन खडगं लध्वी रक्तवर्णामयीं पताकां वामहस्ते तथा दक्षिणहस्ते शिरश्छादिकां नीत्वा विधिवद् वृषभस्य् बलिं कस्मैचिद्वि शिष्टाय जनाय शब्दाडम्बरमुच्चरन्नर्पयति । ततश्च शिरच्छादिकां दर्शकेषु प्रक्षिप्य वृषभस्य पुर उपतिष्ठते । पुनः पुनस्तां रक्तवर्णीं पताकिकां प्रदर्श्य वृषभमुत्तेजयन् स पूर्वं कानिचित् कौशलानि प्रदर्शयति पश्चाच्च क्रीडाङ्गणगतं वृषभं स्वाखडगेन व्यापादयति । रक्तस्य धाराः प्रस्फुटन्ति वृषभशवमश्ब्तरा बहिर्नयन्ति । पुनर्द्वितीयो वृषभो मुच्यते पूर्ववदेव स क्रीडां कुर्वाणोऽन्ते तमपि हन्ति । एवं प्रायः एकस्मिन्नत्सवे प्रायः पञ्च षडवा वृषभा व्यापाद्यन्ते । मारकः सगर्वं दर्शकाणां पुर आगच्छति, जना जयघोषं कुर्वन्ति, पुष्पाणि वर्षयन्ति शिरश्छादिकाश्चोच्छालयन्ति । इत्थं ‘तारोमाकी’ क्रीडायां वैभवविलासाः कर्मकाण्डं नृत्यस्य प्रस्फूरत्ताः तथा नाटाकस्य् गाम्भीर्यं पुरः स्फुरिता भवन्ति । अत एवेयं क्रीडा पराक्रमस्य सनातनं गौरवं बिभर्ति । जल्लिकट्टक्रीडा भारतस्य तमिलनाडुप्रदेशे मकर-सङ्क्रमणपर्वणो द्वितीये दिवसे ‘माटटु, पोंगल’ _ भवति, तस्मिन् ‘जल्लिकट्ट’- ‘वृषभेण सह सङ्घर्षकीडा’ऽपि भवति, यस्यां कियांश्चिद् द्रव्यराशिरेक्स्मिन् क्षौमे वस्त्रे संवेष्टय तं ग्रामस्य सर्वतो दुर्घर्षस्य वृषभस्य श्रृङ्गयोर्बध्यते तस्य भावार्थोऽयं भवति यद् " यदि साहश्चेद् वृषभेनानेन सह युदध्वा द्रव्यराशिरयं गृह्यतामिति ।" प्राचीनकाले ‘जल्लिकट्टि’ विजेतैव ग्राममुख्यस्य कन्यां परिणयति स्म । अभिनवक्रीडातरंगिणी

सः चम्पा राज्यस्य शासकः आसीत्।

अवन्तीराज्यम् पश्चिमभारते सुप्रसिद्धं राज्यम् आसीत् । बौद्धधर्मस्य उदयकाले विद्यमानेषु प्रसिद्धेषु चतुर्षु राजप्रभुत्वेषु अन्यतमम् आसीत् । अन्यानि त्रीणि राजप्रभुत्वानि कोसलराज्यं, वत्सराज्यं, मगधराज्यं च । अवन्तीराज्यस्य मध्ये प्रवहन्ती वेत्रावतीनदी अवन्तीराज्यम् उत्तर-अवन्तीराज्यं, दक्षिण-अवन्तीराज्यं चेति विभागं करोति स्म । अवन्तीराज्यस्य आरम्भकाले दक्षिण-अवन्तीराज्यस्य राजधानी आसीत् माहिष्मतीनगरम् । उत्तर-अवन्तीराज्यस्य राजधानी आसीत् उज्जयिनीनगरम् । अनन्तरं महावीरबुद्धयोः काले उज्जयिनीनगरम् एव समग्रस्य अवन्तीराज्यस्य राजधानी अभवत् । अवन्तीराज्यस्य इदानीन्तनमाल्वराज्येन, निमार्राज्येन, मध्यप्रदेशस्य कैश्चित् भूभागैः सह अस्पष्टं सादृश्यम् आसीत् । माहिष्मतीनगरम् उज्जयिनीनगरं च दक्षिणं प्रति गमनस्य मुख्यमार्गसमीपे स्थापिते आस्ताम् । एते नगरे राजगृहतः प्रतिष्ठानपर्यन्तं विस्तृते आस्ताम् । अवन्तीनगरम् बौद्धधर्मस्य प्रमुखं केन्द्रम् असीत् । अवन्तीराज्यस्य राजा नन्दिवर्धनः मगधस्य राज्ञेन शिशिनागेन पराजितः । तदनन्तरं कालान्तरे अवन्तीराज्यं मगधराज्ये अन्तर्भूतम् ।

812 तमः वर्षः ग्रेगोरी-कालगणनायाम् एकः अधिवर्षः आसीत्। • 2 • 3 • 4 • 5 • 6 • 7 • 8 • 9 • 10 • 11 • 12 • 13 • 14 • 15 • 16 • 17 • 18 • 19 • 20 • 21 • 22 • 23 • 24 • 25 • 26 • 27 • 28 • 29 • 30 • 31 • 32 • 33 • 34 • 35 • 36 • 37 • 38 • 39 • 40 • 41 • 42 • 43 • 44 • 45 • 46 • 47 • 48 • 49 • 50 • 51 • 52 • 53 • 54 • 55 • 56 • 57 • 58 • 59 • 60 • 61 • 62 • 63 • 64 • 65 • 66 • 67 • 68 • 69 • 70 • 71 • 72 • 73 • 74 • 75 • 76 • 77 • 78 • 79 • 80 • 81 • 82 • 83 • 84 • 85 • 86 • 87 • 88 • 89 • 90 • 91 • 92 • 93 • 94 • 95 • 96 • 97 • 98 • 99 • 100 • 101 • 102 • 103 • 104 • 105 • 106 • 107 • 108 • 109 • 110 • 111 • 112 • 113 • 114 • 115 • 116 • 117 • 118 • 119 • 120 • 121 • 122 • 123 • 124 • 125 • 126 • 127 • 128 • 129 • 130 • 131 • 132 • 133 • 134 • 135 • 137 • 138 • 139 • 140 • 141 • 142 • 143 • 144 • 145 • 146 • 147 • 148 • 149 • 150 • 151 • 152 • 153 • 154 • 155 • 156 • 157 • 158 • 159 • 160 • 161 • 162 • 163 • 164 • 165 • 166 • 167 • 168 • 169 • 170 • 171 • 172 • 173 • 174 • 175 • 176 • 177 • 178 • 179 • 180 • 181 • 182 • 183 • 184 • 185 • 186 • 187 • 188 • 189 • 190 • 191 • 192 • 193 • 194 • 195 • 196 • 197 • 198 • 199 • 200 • 201 • 202 • 203 • 204 • 205 • 206 • 207 • 208 • 209 • 210 • 211 • 212 • 213 • 214 • 215 • 216 • 217 • 218 • 219 • 220 • 221 • 222 • 223 • 224 • 225 • 226 • 227 • 228 • 229 • 230 • 231 • 232 • 233 • 234 • 235 • 236 • 237 • 238 • 239 • 240 • 241 • 242 • 243 • 244 • 245 • 246 • 247 • 248 • 249 • 250 • 251 • 252 • 253 • 254 • 255 • 256 • 257 • 258 • 259 • 260 • 261 • 262 • 263 • 264 • 265 • 266 • 267 • 268 • 269 • 270 • 271 • 272 • 273 • 274 • 275 • 276 • 277 • 278 • 279 • 280 • 281 • 282 • 283 • 284 • 285 • 286 • 287 • 288 • 289 • 290 • 291 • 292 • 293 • 294 • 295 • 296 • 297 • 298 • 299 • 300 • 301 • 302 • 303 • 304 • 305 • 306 • 307 • 308 • 309 • 310 • 311 • 312 • 313 • 314 • 315 • 316 • 317 • 318 • 319 • 320 • 321 • 322 • 323 • 324 • 325 • 326 • 327 • 328 • 329 • 330 • 331 • 332 • 333 • 334 • 335 • 336 • 337 • 338 • 339 • 340 • 341 • 342 • 343 • 344 • 345 • 346 • 347 • 348 • 349 • 350 • 351 • 352 • 353 • 354 • 355 • 356 • 357 • 358 • 359 • 360 • 361 • 362 • 363 • 364 • 365 • 366 • 367 • 368 • 369 • 370 • 371 • 372 • 373 • 374 • 375 • 376 • 377 • 378 • 379 • 380 • 381 • 382 • 383 • 384 • 385 • 386 • 387 • 388 • 389 • 390 • 391 • 392 • 393 • 394 • 395 • 396 • 397 • 398 • 399 • 400 • 401 • 402 • 403 • 404 • 405 • 406 • 407 • 408 • 409 • 410 • 411 • 412 • 413 • 414 • 415 • 416 • 417 • 418 • 419 • 420 • 421 • 422 • 423 • 424 • 425 • 426 • 427 • 428 • 429 • 430 • 431 • 432 • 433 • 434 • 435 • 436 • 437 • 438 • 439 • 440 • 441 • 442 • 443 • 444 • 445 • 446 • 447 • 448 • 449 • 450 • 451 • 452 • 453 • 454 • 455 • 456 • 457 • 458 • 459 • 460 • 461 • 462 • 463 • 464 • 465 • 466 • 467 • 468 • 469 • 470 • 471 • 472 • 473 • 474 • 475 • 476 • 477 • 478 • 479 • 480 • 481 • 482 • 483 • 484 • 485 • 486 • 487 • 488 • 489 • 490 • 491 • 492 • 493 • 494 • 495 • 496 • 497 • 498 • 499 • 500 • 501 • 502 • 503 • 504 • 505 • 506 • 507 • 508 • 509 • 510 • 511 • 512 • 513 • 514 • 515 • 516 • 517 • 518 • 519 • 520 • 521 • 522 • 523 • 524 • 525 • 526 • 527 • 528 • 529 • 530 • 531 • 532 • 533 • 534 • 535 • 536 • 537 • 538 • 539 • 540 • 541 • 542 • 543 • 544 • 545 • 546 • 547 • 548 • 549 • 550 • 551 • 552 • 553 • 554 • 555 • 556 • 557 • 558 • 559 • 560 • 561 • 562 • 563 • 564 • 565 • 566 • 567 • 568 • 569 • 570 • 571 • 572 • 573 • 574 • 575 • 576 • 577 • 578 • 579 • 580 • 581 • 582 • 583 • 584 • 585 • 586 • 587 • 588 • 589 • 590 • 591 • 592 • 593 • 594 • 595 • 596 • 597 • 598 • 599 • 600 • 601 • 602 • 603 • 604 • 605 • 606 • 607 • 608 • 609 • 610 • 611 • 612 • 613 • 614 • 615 • 616 • 617 • 618 • 619 • 620 • 621 • 622 • 623 • 624 • 625 • 626 • 627 • 628 • 629 • 630 • 631 • 632 • 633 • 634 • 635 • 636 • 637 • 638 • 639 • 640 • 641 • 642 • 643 • 644 • 645 • 646 • 647 • 648 • 649 • 650 • 651 • 652 • 653 • 654 • 655 • 656 • 657 • 658 • 659 • 660 • 661 • 662 • 663 • 664 • 665 • 666 • 667 • 668 • 669 • 670 • 671 • 672 • 673 • 674 • 675 • 676 • 677 • 678 • 679 • 680 • 681 • 682 • 683 • 684 • 685 • 686 • 687 • 688 • 689 • 690 • 691 • 692 • 693 • 694 • 695 • 696 • 697 • 698 • 699 • 700 • 701 • 702 • 703 • 704 • 705 • 706 • 707 • 708 • 709 • 710 • 711 • 712 • 713 • 714 • 715 • 716 • 717 • 718 • 719 • 720 • 721 • 722 • 723 • 724 • 725 • 726 • 727 • 728 • 729 • 730 • 731 • 732 • 733 • 734 • 735 • 736 • 737 • 738 • 739 • 740 • 741 • 742 • 743 • 744 • 745 • 746 • 747 • 748 • 749 • 750 • 751 • 752 • 753 • 754 • 755 • 756 • 757 • 758 • 759 • 760 • 761 • 762 • 763 • 764 • 765 • 766 • 767 • 768 • 769 • 770 • 771 • 772 • 773 • 774 • 775 • 776 • 777 • 778 • 779 • 780 • 781 • 782 • 783 • 784 • 785 • 786 • 787 • 788 • 789 • 790 • 791 • 792 • 793 • 794 • 795 • 796 • 797 • 798 • 799 • 800 • 801 • 802 • 803 • 804 • 805 • 806 • 807 • 808 • 809 • 810 • 811 • 812 • 813 • 814 • 815 • 816 • 817 • 818 • 819 • 820 • 821 • 822 • 823 • 824 • 825 • 826 • 827 • 828 • 829 • 830 • 831 • 832 • 833 • 834 • 835 • 836 • 837 • 838 • 839 • 840 • 841 • 842 • 843 • 844 • 845 • 846 • 847 • 848 • 849 • 850 • 851 • 852 • 853 • 854 • 855 • 856 • 857 • 858 • 859 • 860 • 861 • 862 • 863 • 864 • 865 • 866 • 867 • 868 • 869 • 870 • 871 • 872 • 873 • 874 • 875 • 876 • 877 • 878 • 879 • 880 • 881 • 882 • 883 • 884 • 885 • 886 • 887 • 888 • 889 • 890 • 891 • 892 • 893 • 894 • 895 • 896 • 897 • 898 • 899 • 900 • 901 • 902 • 903 • 904 • 905 • 906 • 907 • 908 • 909 • 910 • 911 • 912 • 913 • 914 • 915 • 916 • 917 • 918 • 919 • 920 • 921 • 922 • 923 • 924 • 925 • 926 • 927 • 928 • 929 • 930 • 931 • 932 • 933 • 934 • 935 • 936 • 937 • 938 • 939 • 940 • 941 • 942 • 943 • 944 • 945 • 946 • 947 • 948 • 949 • 950 • 951 • 952 • 953 • 954 • 955 • 956 • 957 • 958 • 959 • 960 • 961 • 962 • 963 • 964 • 965 • 966 • 967 • 968 • 969 • 970 • 971 • 972 • 973 • 974 • 975 • 976 • 977 • 978 • 979 • 980 • 981 • 982 • 983 • 984 • 985 • 986 • 987 • 988 • 989 • 990 • 991 • 992 • 993 • 994 • 995 • 996 • 997 • 998 • 999 • 1000 • 1001 • 1002 • 1003 • 1004 • 1005 • 1006 • 1007 • 1008 • 1009 • 1010 • 1011 • 1012 • 1013 • 1014 • 1015 • 1016 • 1017 • 1018 • 1019 • 1020 • 1021 • 1022 • 1023 • 1024 • 1025 • 1026 • 1027 • 1028 • 1029 • 1030 • 1031 • 1032 • 1033 • 1034 • 1035 • 1036 • 1037 • 1038 • 1039 • 1040 • 1041 • 1042 • 1043 • 1044 • 1045 • 1046 • 1047 • 1048 • 1049 • 1050 • 1051 • 1052 • 1053 • 1054 • 1055 • 1056 • 1057 • 1058 • 1059 • 1060 • 1061 • 1062 • 1063 • 1064 • 1065 • 1066 • 1067 • 1068 • 1069 • 1070 • 1071 • 1072 • 1073 • 1074 • 1075 • 1076 • 1077 • 1078 • 1079 • 1080 • 1081 • 1082 • 1083 • 1084 • 1085 • 1086 • 1087 • 1088 • 1089 • 1090 • 1091 • 1092 • 1093 • 1094 • 1095 • 1096 • 1097 • 1098 • 1099 • 1100 • 1101 • 1102 • 1103 • 1104 • 1105 • 1106 • 1107 • 1108 • 1109 • 1110 • 1111 • 1112 • 1113 • 1114 • 1115 • 1116 • 1117 • 1118 • 1119 • 1120 • 1121 • 1122 • 1123 • 1124 • 1125 • 1126 • 1127 • 1128 • 1129 • 1130 • 1131 • 1132 • 1133 • 1134 • 1135 • 1136 • 1137 • 1138 • 1139 • 1140 • 1141 • 1142 • 1143 • 1144 • 1145 • 1146 • 1147 • 1148 • 1149 • 1150 • 1151 • 1152 • 1153 • 1154 • 1155 • 1156 • 1157 • 1158 • 1159 • 1160 • 1161 • 1162 • 1163 • 1164 • 1165 • 1166 • 1167 • 1168 • 1169 • 1170 • 1171 • 1172 • 1173 • 1174 • 1175 • 1176 • 1177 • 1178 • 1179 • 1180 • 1181 • 1182 • 1183 • 1184 • 1185 • 1186 • 1187 • 1188 • 1189 • 1190 • 1191 • 1192 • 1193 • 1194 • 1195 • 1196 • 1197 • 1198 • 1199 • 1200 • 1201 • 1202 • 1203 • 1204 • 1205 • 1206 • 1207 • 1208 • 1209 • 1210 • 1211 • 1212 • 1213 • 1214 • 1215 • 1216 • 1217 • 1218 • 1219 • 1220 • 1221 • 1222 • 1223 • 1224 • 1225 • 1226 • 1227 • 1228 • 1229 • 1230 • 1231 • 1232 • 1233 • 1234 • 1235 • 1236 • 1237 • 1238 • 1239 • 1240 • 1241 • 1242 • 1243 • 1244 • 1245 • 1246 • 1247 • 1248 • 1249 • 1250 • 1251 • 1252 • 1253 • 1254 • 1255 • 1256 • 1257 • 1258 • 1259 • 1260 • 1261 • 1262 • 1263 • 1264 • 1265 • 1266 • 1267 • 1268 • 1269 • 1270 • 1271 • 1272 • 1273 • 1274 • 1275 • 1276 • 1277 • 1278 • 1279 • 1280 • 1281 • 1282 • 1283 • 1284 • 1285 • 1286 • 1287 • 1288 • 1289 • 1290 • 1291 • 1292 • 1293 • 1294 • 1295 • 1296 • 1297 • 1298 • 1299 • 1300 • 1301 • 1302 • 1303 • 1304 • 1305 • 1306 • 1307 • 1308 • 1309 • 1310 • 1311 • 1312 • 1313 • 1314 • 1315 • 1316 • 1317 • 1318 • 1319 • 1320 • 1321 • 1322 • 1323 • 1324 • 1325 • 1326 • 1327 • 1328 • 1329 • 1330 • 1331 • 1332 • 1333 • 1334 • 1335 • 1336 • 1337 • 1338 • 1339 • 1340 • 1341 • 1342 • 1343 • 1344 • 1345 • 1346 • 1347 • 1348 • 1349 • 1350 • 1351 • 1352 • 1353 • 1354 • 1355 • 1356 • 1357 • 1358 • 1359 • 1360 • 1361 • 1362 • 1363 • 1364 • 1365 • 1366 • 1367 • 1368 • 1369 • 1370 • 1371 • 1372 • 1373 • 1374 • 1375 • 1376 • 1377 • 1378 • 1379 • 1380 • 1381 • 1382 • 1383 • 1384 • 1385 • 1386 • 1387 • 1388 • 1389 • 1390 • 1391 • 1392 • 1393 • 1394 • 1395 • 1396 • 1397 • 1398 • 1399 • 1400 • 1401 • 1402 • 1403 • 1404 • 1405 • 1406 • 1407 • 1408 • 1409 • 1410 • 1411 • 1412 • 1413 • 1414 • 1415 • 1416 • 1417 • 1418 • 1419 • 1420 • 1421 • 1422 • 1423 • 1424 • 1425 • 1426 • 1427 • 1428 • 1429 • 1430 • 1431 • 1432 • 1433 • 1434 • 1435 • 1436 • 1437 • 1438 • 1439 • 1440 • 1441 • 1442 • 1443 • 1444 • 1445 • 1446 • 1447 • 1448 • 1449 • 1450 • 1451 • 1452 • 1453 • 1454 • 1455 • 1456 • 1457 • 1458 • 1459 • 1460 • 1461 • 1462 • 1463 • 1464 • 1465 • 1466 • 1467 • 1468 • 1469 • 1470 • 1471 • 1472 • 1473 • 1474 • 1475 • 1476 • 1477 • 1478 • 1479 • 1480 • 1481 • 1482 • 1483 • 1484 • 1485 • 1486 • 1487 • 1488 • 1489 • 1490 • 1491 • 1492 • 1493 • 1494 • 1495 • 1496 • 1497 • 1498 • 1499 • 1500 • 1501 • 1502 • 1503 • 1504 • 1505 • 1506 • 1507 • 1509 • 1510 • 1511 • 1512 • 1513 • 1514 • 1515 • 1516 • 1517 • 1518 • 1519 • 1520 • 1521 • 1522 • 1523 • 1524 • 1525 • 1526 • 1527 • 1528 • 1529 • 1530 • 1531 • 1532 • 1533 • 1534 • 1535 • 1536 • 1537 • 1538 • 1539 • 1540 • 1541 • 1542 • 1543 • 1544 • 1545 • 1546 • 1547 • 1548 • 1549 • 1550 • 1551 • 1552 • 1553 • 1554 • 1555 • 1556 • 1557 • 1558 • 1559 • 1560 • 1561 • 1562 • 1563 • 1564 • 1565 • 1566 • 1567 • 1568 • 1569 • 1570 • 1571 • 1572 • 1573 • 1574 • 1575 • 1576 • 1577 • 1578 • 1579 • 1580 • 1581 • 1582 • 1583 • 1584 • 1585 • 1586 • 1587 • 1588 • 1589 • 1590 • 1591 • 1592 • 1593 • 1594 • 1595 • 1596 • 1597 • 1598 • 1599 • 1600 • 1601 • 1602 • 1603 • 1604 • 1605 • 1606 • 1607 • 1608 • 1609 • 1610 • 1611 • 1612 • 1613 • 1614 • 1615 • 1616 • 1617 • 1618 • 1619 • 1620 • 1621 • 1622 • 1623 • 1624 • 1625 • 1626 • 1627 • 1628 • 1629 • 1630 • 1631 • 1632 • 1633 • 1634 • 1635 • 1636 • 1637 • 1638 • 1639 • 1640 • 1641 • 1642 • 1643 • 1644 • 1645 • 1646 • 1647 • 1648 • 1649 • 1650 • 1651 • 1652 • 1653 • 1654 • 1655 • 1656 • 1657 • 1658 • 1659 • 1660 • 1661 • 1662 • 1663 • 1664 • 1665 • 1666 • 1667 • 1668 • 1669 • 1670 • 1671 • 1672 • 1673 • 1674 • 1675 • 1676 • 1677 • 1678 • 1679 • 1680 • 1681 • 1682 • 1683 • 1684 • 1685 • 1686 • 1687 • 1688 • 1689 • 1690 • 1691 • 1692 • 1693 • 1694 • 1695 • 1696 • 1697 • 1698 • 1699 • 1700 • 1701 • 1702 • 1703 • 1704 • 1705 • 1706 • 1707 • 1708 • 1709 • 1710 • 1711 • 1712 • 1713 • 1714 • 1715 • 1716 • 1717 • 1718 • 1719 • 1720 • 1721 • 1722 • 1723 • 1724 • 1725 • 1726 • 1727 • 1728 • 1729 • 1730 • 1731 • 1732 • 1733 • 1734 • 1735 • 1736 • 1737 • 1738 • 1739 • 1740 • 1741 • 1742 • 1743 • 1744 • 1745 • 1746 • 1747 • 1748 • 1749 • 1750 • 1751 • 1752 • 1753 • 1754 • 1755 • 1756 • 1757 • 1758 • 1759 • 1760 • 1761 • 1762 • 1763 • 1764 • 1765 • 1766 • 1767 • 1768 • 1769 • 1770 • 1771 • 1772 • 1773 • 1774 • 1775 • 1776 • 1777 • 1778 • 1779 • 1780 • 1781 • 1782 • 1783 • 1784 • 1785 • 1786 • 1787 • 1788 • 1789 • 1790 • 1791 • 1792 • 1793 • 1794 • 1795 • 1796 • 1797 • 1798 • 1799 • 1800 • 1801 • 1802 • 1803 • 1804 • 1805 • 1806 • 1807 • 1808 • 1809 • 1810 • 1811 • 1812 • 1813 • 1814 • 1815 • 1816 • 1817 • 1818 • 1819 • 1820 • 1821 • 1822 • 1823 • 1824 • 1825 • 1826 • 1827 • 1828 • 1829 • 1830 • 1831 • 1832 • 1833 • 1834 • 1835 • 1836 • 1837 • 1838 • 1839 • 1840 • 1841 • 1842 • 2010 • 2011 • 2012

अहमदाबादमण्डलं गुजरातराज्ये स्थितं प्रमुखं मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति अहमदाबाद इति महानगरम् । संस्कृतभाषायाम् अहमदाबाद इत्यस्य महानगरस्य पुरातनं नाम कर्णावती इति आसीत् । अहमदाबादमण्डलस्य विस्तारः 8,087 चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । गुजरातराज्यस्य मध्यभागे इदं मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वे खेडामण्डलं, पश्चिमे सुरेन्द्रनगरमण्डलम्, उत्तरे मेहसाणामण्डलं, दक्षिणे 'गल्फ् आफ् खम्भात' अस्ति । अस्मिन् मण्डले 1,017 मिल्लीमीटर्मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अस्मिन् मण्डले नव नद्यः प्रवहन्ति । ताः यथा- साबरमतीनदी, खारी, मेश्वो, भोगावो, ॐकारः, भादर, नाईका, उतावली, रोध । 2011 जनगणनानुगुणम् अहमदाबादमण्डलस्य जनसङ्ख्या 72,08,200 अस्ति । अत्र 37,87,050 पुरुषाः 34,21,150 महिलाः च सन्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते 890 जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् 890 जनाः । 2001-2011 दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः 22.31% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः 1000-903 अस्ति । अत्र साक्षरता 86.65% अस्ति । अस्मिन् मण्डले एकादश उपमण्डलानि सन्ति । तानि- 1 अहमदाबाद 2 बरवाला 3 बावला 4 दस्क्रोई 5 देत्रोज-रामपुरा 6 धन्धूका 7 धोलका 8 माण्डल 9 राणपुरं 10 साणन्द 11 विरमगाम कार्पासः, जीरकः, कपिशाकं, बृहज्जम्बीरं, कूष्माण्डः च अस्मिन् मण्डले उत्पाद्यमानानि प्रमुखाणि कृष्युत्पादनानि सन्ति । समग्रे गुजरातराज्ये कूष्माण्डस्य उत्पादने अस्य मण्डलस्य प्रथमं स्थानम् अस्ति । कार्पासस्य उत्पादनेऽपि अस्यैव मण्डलस्य आद्यं स्थानम् अस्ति । इदं मण्डलं गुजरातराज्यस्य वाणिज्यकेन्द्रं, प्रमुखं तन्त्रोद्यमकेन्द्रं च अस्ति । तत्रापि अहमदाबाद इत्यस्मिन् महानगरे बहवः उद्यमाः, यन्त्रागाराः च सन्ति । अहमदाबाद इतीदं महानगरं प्रमुखं वस्त्रोत्पादनकेन्द्रम् अस्ति । अतः अहमदाबादमहानगरं 'म्याञ्चेस्टर् आफ् इण्डिया' इति प्रसिद्धम् आसीत् । 'ड्रग्स् एण्ड् फार्मस्युटिकल्स्', 'आटोमोबैल्स्', 'एञ्जिनियरिङ्ग्', 'इलेक्ट्रोनिक्स्', 'बायोटेक्नोलजी', 'इन्फर्मेषन्-टेक्नोलजी', प्रवासोद्यमः इत्येते अस्य मण्डलस्य अन्ये उद्यमाः सन्ति । अस्मिन्नेव मण्डले विद्यमानम् अडालज-वाव इत्येतत् विश्वपारम्परिकस्थानेषु अन्यतमम् अस्ति । इदं प्रसिद्धं वीक्षणीयस्थलम् अस्ति । विश्वस्य प्रसिद्धेषु वस्त्रसङ्ग्रहालयेषु अस्मिन् मण्डले स्थितः क्यालिको-सङ्ग्रहालयः सुप्रसिद्धः अस्ति । अस्मिन् मण्डले स्थितं विज्ञान-नगरम् अपरं वीक्षणीयस्थलम् अस्ति । नळसरोवरपक्षिधाम तु अस्य मण्डलस्य सुप्रसिद्धं वीक्षणीयस्थलम् अस्ति । अहमदाबादमहानगरस्य अधिष्ठात्रीदेव्याः भद्रकाल्याः अतिपुरातनं प्रसिद्धं मन्दिरं प्रमुखं वीक्षणीयस्थलम् अस्ति । अहमदाबादमहानगरे विद्यमानं 'सरखेज-रोजा' इति किञ्चन यवनधर्ममन्दिरम् अपि वीक्षणीयस्थलम् अस्ति । गान्धि आश्रमः, 'सिटि-म्यूजियम्', 'शेकिङ्ग्-मिनरेट्स्', स्वामिनारायणमन्दिरं च अस्य मण्डलस्य अन्यानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति ।

विश्वनाथसत्यनारायणः कविसम्राट् इति बिरुदाङ्कितः, तेलुगुसाहित्यक्षेत्रे सर्वप्रथमः ज्ञानपीठपुरस्कारग्रहीता च अस्ति। भारतशासनेन स पद्मभूषणोपाधिना समलङ्कृतः । 1934 ईसवीये मद्रासविश्वविद्यालयेन तस्य “वेयि पदगलु” इत्यभिधान उपन्यासः पुरस्कृतः । तेलगुभाषायां विरचिता रामायणकल्पवृक्षाभिधाना तस्य कृतिर्ज्ञानपीठद्वारा लक्षं रूप्यकाणि प्रदाय पुरस्कृता । कवेः 'कविसम्राट्' इत्युपाधिः आसीत्। अस्य पिता विश्वनाथ-शोभनाद्रिरासीत् । विश्वनाथ इत्यस्य वंशस्योपाधिः । अस्य जन्म कृष्णाजनपदस्य नन्दमुरुग्रामे बभूव । कवेः साहित्यगुरुः आचार्यतिरुपतिवेङ्कटकविरासीत् । कविना स्नातकोत्तरपरीक्षा समुत्तीर्णा। अयं प्रथमं तेलगु-पण्डितः, ततो व्याख्याता, ततः करीमनगरस्य महाविद्यालये प्राचार्यपदमलंकृत्य विश्रान्तः। सत्यनारायणस्य तेलगुभाषायां शताधिककृतयो विलसन्ति। संस्कृतभाषायां द्वे कृती विद्येते गुप्तपाशुपतम् । अमृतशर्मिष्ठञ्च। 20 तमशताब्द्याः आन्ध्रसाहित्यस्य, विशिष्य परम्परागतसाहित्यस्य मूलस्तम्भः अस्ति एषः महाशयः। अनेन महाशयेन अस्पृष्टा साहित्यप्रक्रिया काचिदपि नास्ति। यथा - काव्यानि, कविताः, नवलाः, नाटकानि, पद्यकाव्यानि, प्रयोगाः, विमर्शाः, लेखाः, कथाः, चरित्राणि इत्येवं सर्वविधसाहित्यप्रक्रियासु अस्य विशिष्टाः कृतयाः सन्ति। एतस्य प्रतिभापाण्डित्यादीनि सकलजगद्विदितानि सन्ति। विश्वनाथसत्यनारायणः कदाचित् स्वयम् उक्तवान् यत् - "मया लिखितानां प्रकाशितानां च पद्यानां संख्या प्रायः विंशतिसहस्रात्मिका भवेत्, किन्तु मया लिखित्वा मयैव विच्छिन्नानि पत्राणि सप्ततिसहस्रं स्युः" इति। तेन लिखिताः सर्वाः रचनाः एकत्रीक्रियेरन् चेत् लक्षपुटात्मिकाः भवेयुः। श्रीश्रीमहाशयः विश्वनाथसत्यनारायणम् उद्दि्श्य एवम् अभिवर्णितवान् यत् "विश्वनाथः भाषमाणः कशेरुः" इति। जि.वि.सुब्रह्मण्यमहाशयः एवम् अवदत् - "आधुनिकान्ध्रजगति विश्वनाथः एकः कविराण्मूर्तिः। वचनकविताप्रकियां विहाय तेन अप्रयुक्ता साहितीप्रकिया काचिदपि नास्ति। तेन स्पृष्टं साहित्यप्रक्रियारूपम् एकमपि स्वर्णितं न जातमिति नास्ति। गेयं पद्यं मुक्तकं महाकाव्यम् इत्यादिषु विश्वनाथकृतिषु सर्वास्वपि तदीयं किञ्चन विशिष्टं व्यक्तित्वं प्रतिस्फुरति। वाचि वाक्ये शब्दे समासे भावे भावनायां दर्शने विमर्शने भाषणे भूषणे च तदीयं वैलक्षण्यं सुष्ठु प्रकाशते। महाकविः इति नाम्ना प्रथितुम् अवश्यम्भाव्यं प्रथमं लक्षणम् एतादृशं व्यक्तित्वम्" इति। विश्वनाथः 1895 तमस्य वर्षस्य सेप्टेम्बरमासे 10 दशमे दिनाङ्के आन्ध्रप्रदेशस्य कृष्णा इत्यस्मिन् जनपदे नन्दमूरु इत्यस्मिन् ग्रामे जन्म प्राप्तवान्। तस्य पितरौ शोभनाद्रिः पार्वती च। तदीयं कुटुम्बं पारम्परिकं तेलुगुवैदिकब्राह्मणकुटुम्बं वर्तते। विश्वनाथस्य पिता शोभनाद्रिः स्वजीवनम् अत्यन्तं वैभवेन यापितवान्। किन्तु जीवनस्य अन्तिमावस्थायां दातृत्वगुणातिशयेन नितरां दारिद्र्यम् अनुभूतवान्। विश्वनाथस्य बाल्यं सुखमयम् आसीत्। विश्वनाथसत्यनारायणवर्यस्य रचनानां नामानि अत्र प्रदत्तानि सन्ति। कादम्बरीसाहित्यम् गुप्तपाशुपते महाभारतमुपजीवितम् । कविराधुनिकयुगीनेषु महायुद्धेषु महामारणशस्त्राणां प्रयोगमसाम्प्रतं मनुते । अस्यां दिशि सः अर्जुनम् आदर्शवीरं निर्दिशति । अर्जुनस्य सविधे महामारकं शिवप्रदत्तं पाशुपतास्त्रमासीत्, परन्तु स तस्य प्रयोगं नैव कृतवान्। गुप्तपाशुपतस्य अभिनयः शरदृतौ समभवत्। अमृतशर्मिष्ठे शर्मिष्ठा–देवयान्योस्तयोर्दयितस्य ययातेश्च महाभारतीया कथा पल्लविता | शर्मिष्ठा ययातेः प्रेम्णि रुग्णा सती आसन्नमरणा भवति । महाराजाज्ञया वैशम्पायननामा मन्त्री तस्या रोगस्य परीक्षायै समायाति । शर्मिष्ठा तस्मै निवेदयति – अहं पूर्वजन्मनि बोधायननृपतेर्विदूषकस्य सहपाठिन्यासम् । इन्द्रशापानुसारमहं पूर्णिमायां चान्द्रे तेजसि निलीना भविष्यामि । वैशम्पायनानुसारं चन्द्रवंश्यो ययातिरेव चन्द्रः । ययातिः स्वर्गं गत्वा तत्र देवविरोधिनोऽसुरान् विजित्य भूलोकमागत्य शर्मिष्ठां मिलति । तां परिरभ्य मूर्छितो भवति । नागवल्ली प्रथमं राज्ञा, ततः शर्मिष्ठया ततः पुनरपि नृपेण दष्टा । एवंभूतैर्बहुभिः संविधानैरिदं नाटकं पूर्णमस्ति। नवाङ्कमिदं नाटकं कविना महानाटकमिति संज्ञितम् । सत्यनारायणः परम्परावादी नाटककारो विद्यते । अस्य नाटकेषु नान्दी-प्रस्तावना भरतवाक्यादीनां नाट्यशास्त्रीयं संविधानकं वर्तते । एकोक्तीनां वैशिष्ट्यं विलसति | संवादानां चटुलता प्रयाप्तं रुचिरा वर्तते। नाट्यशास्त्रम् महाभारतम् अर्जुनः कृष्णः

अङ्कीयतालकम् इत्येषा भारतसर्वकारस्य काचित् योजना वर्तते । एषा योजना अङ्कीयभारतयोजनायाः अन्तर्गततया मुख्यतां वहति । किञ्च भारतम् अङ्कीयभारतं भूयात्, भारतम् अङ्कीयक्षेत्रे सशक्तसमाजत्वेन उदियाद्, अङ्कीयार्थव्यवस्थायाः ज्ञानं भारतस्य पार्श्वेऽपि स्यात् इत्येतानि उद्देश्यानि भारतसर्वकारस्य सन्ति । एतस्यां योजनायां सार्वजिनके नीरदे भारतीयाः वितरणयोग्यं रिक्तस्थानं प्राप्नुवन्ति । एवं ते स्वप्रलेखान्, प्रमाणपत्राणि च तस्मिन् रिक्तनीरदे स्थापयितुं शक्नुवन्ति । एतस्याः योजनायाः महत्त्वाकाङ्क्षां माननीयः प्रधानमन्त्री नरेन्द्रमोदी अकरोत् । अङ्कीयतालकस्य या योजना भारतसर्वकारेण उद्घोषिता, तस्याः पृष्ठे काचित् विचारधारा वर्तते । भारतसर्वकारः इच्छति यद्, भारते कर्गदमुक्तं शासनं स्यादिति । तस्य कृते अङ्कीयतालकम् आधारत्वेन योगदानं करोति । अङ्कीयतालके आधेयत्वेन स्थापितानि प्रमाणपत्रादीनि अङ्कीयपद्धत्या सत्यापितानि, सुरक्षितानि च भवन्ति, येन स्थूलप्रलेखानाम् आवश्यकता एव न भवति । ये भारतीयाः अङ्कीयतालके सदस्यतां प्राप्तवन्तः, तेभ्यः सर्वेभ्यः भारतीयेभ्यः स्वतन्त्रं रिक्तं नीदरस्थानं प्रदीयते । तेषां तद् अङ्कीयतालकम् आधारपत्रेण सह सँल्लग्नं भवति । याः संस्थाः अङ्कीयतालकेन सह संलग्नाः भवन्ति, ताः अपि संस्थासम्बद्धानां नागरिकाणाम् अङ्कीयप्रलेखान् तत्र स्थापयितुं शक्नुवन्ति । भारतीयाः अङ्कीयतालकस्थायां स्वलेखायां स्वानुवंशिकपत्राणि अपि प्रतिबम्बितानि कृत्वा उपारोपयितुं शक्नुवन्ति । तानि आनुवंशिकानि पत्राणि वि-हस्ताक्षरेण हस्ताक्षरितानि भवितुम् अर्हन्ति । एतस्याः योजनायाः लाभः एवं तु सर्वेभ्यः भारतीयेभ्यः भवति । परन्तु केचन मुख्यलाभान्विताः प्राथमिकताम् आवहन्ति । तेषु लाभान्वितेषु प्रकाशकाः, निवेदकाः, नागरिकाः च इति विभागं कर्तुं शक्नुमः । प्रकाशकाः अर्थात् वित्तविभागः, विश्वविद्यालयकार्यालयः, उच्चमाध्यमिकशाला इत्यादयः । एताः संस्थाः नागरिकेभ्यः यत्किमपि पत्रं दद्यात्, तत् अङ्कीयरूपेण स्यात् । यदि तानि पत्राणि ताः संस्थाः नागरिकेभ्यः यच्छन्ति, तर्हि तानि पत्राणि योग्ये वि-प्रारूपे उपलब्धानि स्युः । निवेदकाः अर्थात् विश्वविद्यालयः, पारपत्रकार्यालयः, प्रादेशिकपरिवहननिकायः इत्यादयः । एताः संस्थाः नागरिकस्य प्रपत्राणाम् औचित्यं परीक्षितुं तेभ्यः प्रपत्राणि याचन्ते । ताः संस्थाः साक्षात् सार्वसङ्केतेन वि-प्रलेखान् द्रष्टुं शक्नुवन्ति । अन्यश्च, नागरिकः यः उभयोः संस्थयोः मध्ये भवति, सः स्वस्य आधारपत्रस्य उपयोगं कृत्वा अङ्कीयतालकस्य उपयोगं कर्तुं प्रभवति । अङ्कीयतालके स्थापिताः प्रलेखाः पूर्णतया सुरक्षिताः भवन्ति । तस्मिन् यत्किमपि परिवर्तनं भवति, तत् परिवर्तकस्य निवेदनानुसारं निवेदनसमये एव भवति । युक्ततया यदि कश्चन स्वस्य अङ्कीयतालकस्य उपयोगं करोति, तर्हि तत् पूर्णतया सुरक्षितं भवति । सर्वेषाम् अङ्कीयतालकस्य उपभोक्तॄणां नागरिकाणां सन्धिः आधारपत्रेण सह भवति । प्रधानमन्त्रिणः नरेन्द्रमोदिनः अङ्कीयभारतकार्यक्रमे हरियाणाराज्यस्य योगदानं प्रशंसनीयम् अस्ति । 1/7/2015 दिनाङ्के आङ्कीयभारतकार्यक्रमस्य प्रप्रथमे सप्ताहे एव हरियाणाराज्ये 30 सहस्रेण नागरिकैः अङ्कीयतालके पञ्जीकरणं कृतम् । सर्वकारीयाः अधिकारिणः, कर्मचारिणः चापि एतस्मिन् अङ्कीयतालके स्वलेखाम् अरचयन् । सर्वकारस्य अङ्कीयसाक्षरताकार्यक्रमस्य अन्तर्गततया सामान्यसेवाकेन्द्रम्, अङ्कीयतालकाय जीवमितीयं, सङ्केतम् इत्यादीनां योजना अपि क्रियान्वितप्राया अस्ति । उत्तरप्रदेशराज्येऽपि शासनस्य निर्देशोत्तरं विविधेषु स्थानेषु अङ्कीयतालकविषये जागरूकतायाः अभियानम् अभवत् । उत्तरप्रदेशे कार्यशालानाम् आयोजनं कृत्वा अङ्कीयतालकस्य लाभः, उपयोगः, पद्धतिः इत्यादिषु विषयेषु प्रशिक्षणम् अभवत् । मध्यप्रदेशराज्ये सर्वकारः अङ्कीयभारतकार्यक्रमाय उत्साहेन कार्यम् अकरोत् । राज्येऽस्मिन् विद्यार्थिषु अङ्कीयभारतकार्यक्रमं प्रति रुचिः दर्यदृश्यत । विविधेषु स्थानेषु कार्यशालां कृत्वा विद्यार्थिनः, नागरिकाः च प्रशिक्ष्यन्ते । मध्यप्रदेशस्य बैतूल-मण्डले एकसप्ताहे एव एकलक्षेण बालकैः अङ्कीयतालकस्य उपयोगः कृतः । राजस्थानराज्ये, छत्तीसगढराज्ये चापि अङ्कीयभारताभियानस्य कृते कार्यशालामाध्यमेन प्रचारः अभवत् । अङ्कीयभारताभियानस्य प्रथमे सप्ताहे राष्ट्रियसूचनाविज्ञानक्रेन्द-पाली-द्वारा कार्यशालानाम् आयोजनम् अभवत् । तस्यां कार्यशालायाम् अपि अनेके भारतीयाः अङ्कीयतालकस्य उपयोगाय प्रोत्साहिताः, अवगताः च । छत्तीसगढसर्वकारः अपि विविधेषु स्थानेषु अङ्कीयभारतस्य कृते कार्यशालानाम् आयोजनम् अकारयत् । छत्तीसगढराज्यस्य मुख्यसचिवः श्रीविवेकढांड-महोदयः अङ्कीयतालकस्य उपयोगं प्रोत्साहयितुं सर्वकारिभ्यः अधिकारिभ्यः पत्राणि अलिखत् । राज्यशासनं सर्वेभ्यः विभागेभ्यः, विभागाध्यक्षेभ्यः, मण्डलाधिकारिभ्यश्च परिपत्राणि प्रेषयित्वा अङ्कीयभारतस्य प्रचारं कर्तुमुपयोगं च कर्तुमसूचयत् । गुजरातराज्येऽपि सर्वकारेण अङ्कीयभारतयोजनायाः अन्तर्गततया अङ्कीयगुजरातम् इति योजना आरब्धा । तस्यै योजनायै नवीनं जालस्थानम् अपि निर्मितम् अस्ति । एवं तु नरेन्द्रमोदी यदा गुजरातराज्यस्य मुख्यमन्त्री आसीत्, तदैव अङ्कीयगुजरातम् इत्यस्मिन् क्षेत्रे कार्यम् आरब्धम् आसीत् । परन्तु ततः प्रधानमन्त्रिपदं प्राप्तः नरेन्द्रमोदी यदा अङ्कीयभारतम् इति अभियानम् आरब्धवान्, तदा गुजरातराज्ये पूर्वारब्धस्य तस्य कार्यस्य अनुगुणं कार्यशालादिकं गुजरातराज्ये अपि अभवत् । स्वयं गुजरातराज्यस्य मख्यमन्त्री श्रीमती आनन्दीबेन पटेल अनेकेषु कार्यक्रमेषु अङ्कीयगुजरातविषये जनान् सम्बोधितवती ।

व्याक्रियन्ते = व्युत्पाद्यन्ते, संस्क्रियन्ते, प्रतिपाद्यन्ते, निरुच्यन्ते वा शब्दाः, वर्णाः, अक्षराणि, अथ च शुद्धीक्रियन्ते वागिन्द्रियाणि चानेनेति व्याकरणम् । सर्वशास्त्राणां, सर्वविद्यानां, सर्वभाषाणां च मुखं व्याकरणं प्रोक्तम् । विशेषेण "आ"क्रियतेऽनेनेति व्याकरणम् । "आ" इत्युक्ते आस्योद्घाटनव्यापारविशेषः । आस्योद्घाटनेन भाषा प्रयुज्यते । अर्थात् स भाषाप्रयोगः विशेषेण समन्ताच्च समीक्रियतेऽनेनेति व्याकरणशब्दार्थः । विना व्याकरणं कापि भाषा न शस्यते यथा योषा पतिं विना । संस्कृतम् संस्कृता भाषा भवितुम् अस्य श्रेष्ठतमं व्याकरणमेव प्रमुखं कारणम् । भाषां भाषाः च शास्ति व्याकरण्म् । अत एव व्याकरणं शास्त्रम् इत्युच्यते । अस्मिन् शास्त्रे अनेके ग्रन्थाः विद्यन्ते, ये च वेदभाषां प्राकृतभाषां संस्कृतभाषां अनेकाः अर्वाचीनाः भारतीयभाषाः चैकस्मिन् भाषाकुटुम्बे सूत्रयन्ति । संस्कृतव्याकरणशास्त्रं प्राचीनतमम् । यथा च श्रूयन्तेऽत्र प्राचीनानि व्याकरणानि- "ऐन्द्रं चान्द्रं काशकृत्स्नं कौमारं शाकटायनम् । सारस्वतं चापिशलं शाकलं पाणिनीयकम् ॥" - । ऐन्द्रव्याकरणविचारे "तामिन्द्रो न्मव्यतोपक्रम्य व्याकरोत् । तस्मादियं व्याकृता वागुच्यते ।" इति श्रुतिवाक्यमेव प्रमाणम् । तथैव "चान्द्रास्तु आत्मोदरकुक्षिष्विति पेठुः" इति प्रतीतवचनात् चान्द्रव्याकरणमपि ऊहितुं शक्यते । महाभाष्ये "शताच्च ठन्यतावशते" इति सूत्रभाष्ये नामतः निर्देशात् काशकृत्स्नमपि आसीदिति ज्ञायते । कौमारं व्याकरणम् आग्नेयपुराणे समुपन्यस्तम् । ऋक्तन्त्रमित्यपरनामकं सारस्वतं व्याकरणं, शाकटायनं च वर्तमानकालेऽपि मुद्रापितं लभ्यते । आपिशलं शाकलं च पाणिनीयेऽष्टाध्यायिनि तत्र तत्रोदाहृते दृश्येते । तथा च प्राचीनानीति प्रतीतानि जैनेन्द्र-आशुबोध-मुग्धबोध-कातन्त्राभिधानानि अधुनातनकालेऽपि लभ्यन्ते । किन्तु नैतेषां वेदाङ्गत्वं विद्यते । सर्वप्र्काराणां लौकिकालौकिकानां शब्दानां नव्यया युक्त्या व्युत्पादकतया पाणिनीयं व्याकरणमेकमेव वेदाङ्गत्वं अर्हति । व्याकरणशास्त्रग्रन्थानां कर्तारः वैय्याकरणा प्राचीना अपि स्वकीयैः श्रेष्ठतमैः ग्रन्थरत्नैः अधुनापि जीवन्ति । अनेकेषु व्याकरणेषु "पाणिनीयं व्याकरणं" श्रेष्ठतमम् इत्यत्र न कापि विप्रतिपत्तिः । महर्षिणा पाणिनिना विरचितायामष्टाध्याय्यां ग्रथितानां सूत्राणाम् अर्थान् विशदयितुमेव भाष्यादिग्रन्थाः विरचिताः सन्ति । महर्षिः पतञ्जलिः "व्याकरणमहाभाष्यम्" नाम ग्रन्थं व्यरचयत् यच्च सोदाहरणं संस्कृतभाषायाः गरिमाणं विशालतां विश्वजनीनतां भाषितभाषात्वं च प्रतिपादयत् भाषाशास्त्रस्य दर्पण इव विराजते । एकः शब्दः सम्यग् ज्ञातः सुष्ठु प्रयुक्तः स्वर्गे लोके कामधुग् भवति । इति महाभाष्ये पतञ्जलिवचनम् । एतेन व्याकरणशास्त्रम् वेदान्तादिसदृशम् सत् शब्दब्रह्मणः साक्षात्कारेण आत्मोद्धारस्य साध्नमपि भवतीति सूचितम् पतञ्जलिमहर्षिणा । महर्षिः वररुचिः पाणिनीयसूत्राणां व्याख्यारूपेण वाक्यग्रन्थं, महावैय्याकरणः कात्यायनः वार्तिकम्, जयादित्यवामननामानौ काशिकावृत्तिम्, हरदत्तः पदमञ्जरीम्, वर्धमाननामा गणरत्नमहोदधिम्, जिनेन्द्रबुद्धिः काशिकाव्याख्यानं न्यासमञ्जरीतिग्रन्थम्, धर्मकीर्तिः नामा पण्डितः प्रक्रियानुसारं पाणिनीयं व्याकरणम् अध्येतुम् उपकारकं "रूपावतारः" इति ग्रन्थं च रचयामासुः । एवमेव महाभाष्ये परिभाषात्मकानि वचनानि सङ्गृह्य सीरदेवः परिभाषावृत्तिः नामकं ग्रन्थं, नागेशनामाऽन्यः परिभाषेन्दुशेखरम् इति ग्रन्थं निरमात् । तथैव अपरः नागेश भट्टनामा वैय्याकरणः "ज्ञापकसङ्ग्रहः " इति ग्रन्थं निरबध्नादिति श्रूयते । एतेषु अन्यतमः प्राक्तनः वैय्याकरणः "पाणिनीया शिक्षा" नामानम् लघूत्तमम् आबालवृद्धोपयोज्यं ग्रन्थं ग्रथितवान्, योऽयं ग्रन्थः प्राथमिकशिक्षास्तरे छात्रैः कण्ठस्थीकर्तुम् उपयुक्तो भवति । यत इदं सरलैः लघुश्लोकैः निबद्धम् । अतः पाणिनीयव्याकरणस्य शिशिक्षूणां छात्राणां कृते प्रथमतया अध्येतुं योग्यमिदं प्रतिभाति । वैय्याकरणेषु केचन अर्वाचीना अपि भवन्ति, ये च प्राचीनग्रन्थान् अनुसृत्य स्वग्रन्थान् समपादयन्, ये च ग्रन्थाः संस्कृतच्छात्राणाम् अक्लेशेन व्याकरणमध्येतुं समुपकुर्वन्ति । तेषु महामहोपाध्यायः भट्टोजीदीक्षितः विशदां वैय्याकरणसिद्धान्तकौमुदीं वरदराजनामा पण्डितः लघुसिद्धान्तकौमुदीं च विरचितवन्तौ प्रसिद्धौ । एतान् प्राचीनग्रन्थाननूद्य वर्तमानकालेऽपि भारते विविधविश्वविद्यालयेषु अन्यान्यभाषामाध्यमेन संस्कृतभाषाशिक्षायै सहकारीणि सरलानि च बहूनि पुस्तकानि व्यरचयन् निष्णाताः विद्वांसः । अपि च अर्वाचीनानां भारतेयभाषाणां व्याकरणान्यपि संस्कृतव्याकरणशास्त्रम् अनुकृत्य एव प्रवर्तन्ते ।

प्रतापगढमण्डलं राजस्थानराज्ये स्थितं किञ्चन मण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रमस्ति प्रतापगढनामकं नगरम् । प्रतापगढमण्डलस्य विस्तारः 4117.36 चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वे अलवरमण्डलं, दौसामण्डलं च, पश्चिमे अजमेरमण्डलम्, उत्तरे सीकरमण्डलं, दक्षिणे टोङ्कमण्डलम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले 856 मिल्लीमीटर्मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । एतत् मण्डलं परितः उदयपुरमण्डलं, बांसवाडामण्डलं, चित्तौडगढमण्डलं, मध्यप्रदेशराज्यम् अस्ति । 2011 जनगणनानुगुणं प्रतापगढमण्डलस्य जनसङ्ख्या 868231 अस्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते 210 जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् 210 जनाः । 2001-2011 दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः 26.84% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः 1000-982 अस्ति । अत्र साक्षरता 56.3 % अस्ति । अस्मिन् मण्डले सप्त उपमण्डलानि सन्ति । तानि- अस्मिन् मण्डले स्थितः सीतामातुः अभयप्रदानप्रदेशः सुप्रसिद्धं वीक्षणीयस्थलम् अस्ति ।

’युगम्’ भारतीयकालगणस्य निश्चितसङ्ख्यानां कश्चित् कालावधिः । कालस्य अङ्गविशेषरूपेण युगम् इति शब्दप्रयोगः ऋग्वेदे एव दृश्यते । किन्तु अस्य युगशब्दस्य परिमाण तत्र अस्फष्टः । ज्योतिष्यपुराणादिषु युगशब्दस्य परिमाणस्य युगधर्मस्य विषये सुविस्तारा चर्चा अस्ति । वेदाङ्गज्यौतिषे युगस्य विवरणं दृश्यते । एतत् युगं पञ्चसंवत्सरात्मकं भवति । कौटिल्यस्य अर्थशास्त्रे अस्य पञ्चसंवत्सरात्मकस्य युगस्य उल्लेखः अस्ति । महाभारतस्य एतत् युगं स्मृतम् अस्ति । शास्त्रकाराः शास्त्रीयस्य व्यावहारिकसिध्यर्थे अस्य युगस्य कल्पनां कृतवन्तः । मुख्यतया सत्ययुगं त्रेतायुगमं, द्वापरयुगमं, कलियुगं युगानि चत्वारि भवन्ति । एतेषां युगानाम् आधारेणैव मन्वन्तस्य कल्पस्य गणनं कृतम् । अपि च सन्ध्यांशेन सह 12000 वर्षपरिमतं भवति । चतुर्युगानां गणनं 4000+3000+1000 = 10000 वर्षाणि भवन्ति । सन्ध्यायाः 400+300 + 200+100 वर्षाणि भवन्ति । युगानां परिणामः दिव्यवर्षे एवम् अस्ति । दिव्यवर्षम् = 360मानववर्षाणि भवन्ति । अतः 1200 360 = 4320000 वर्षाणि चतुर्युगाणां मानवपरिमाणः इति । तदनुगुणं सत्ययुगम् = 1728000वर्षाणि, त्रेतायुगम् = 1296000 वर्षाणि, द्वापरयुगम् = 864000वर्षाणि, कलियुगम् = 432000वर्षाणि इति । ईदृषानां 1000 चतुर्युगानां समूहस्य कल्पः नाम ब्रह्मणः आयुषः 100वर्षाणि । 71 दिव्ययुगैः एकं मन्वन्तरं भवति । युगधर्मस्य विस्तारः प्रतिदिनम् इतिहासपुराणेषु लभते । कस्मिन् काले चतुर्युगसम्बद्धाः पूर्वोक्ताः धारणाः प्रवृत्ताः भवन्ति । अस्मिन् विषये संशोधकानाम् अनुमानः एवम् अस्ति यत् क्रिस्तीये चतुर्थे शतके अस्य विवरणस्य पूर्णरुपं सिद्धम् आसीत् । विद्वासः कलियुगस्य आरम्भविषये विशिष्टं विचारं कृतवन्तः । तत्र केचन वदन्ति महाभारतस्य युद्धानन्तरम् अस्य कलियुगस्य आरम्भः अभवत् इति । अन्ये केचन वदन्ति कृष्णस्य निर्याणस्य अनन्तरं नाम द्रौपद्याः मरणदिनान्तरं कलेः प्रवेशः अभवत् इति ।

अयं भगवद्गीतायाः पञ्चमोध्यायस्य कर्मसंन्यासयोगस्य नवविंशतितमः श्लोकः । भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम् सुहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिम् ऋच्छति ॥ 29 ॥ यज्ञतपसां भोक्तारं सर्वलोकमहेश्वरं सर्वभूतानां सुहृदं मां ज्ञात्वा शान्तिम् ऋच्छति । सोऽयं मुनिः भगवन्तं मां यज्ञतपसां पालकम्, सर्वलोकानां महेश्वरम्, सर्वभूतानां मित्रं च ज्ञात्वा मोक्षं प्राप्नोति। एवं समाहितचित्तेन किं विज्ञेयमित्युच्यते-भोक्तारं यज्ञानां तपसां च कर्तृरूपेण देवतारूपेण च सर्वलोकमहेश्वरं सर्वेषां लोकानां महान्तमाश्वरं सर्वलोकमहेश्वरं,सुहृदं सर्वभूतानां सर्वप्राणिनां प्रत्यपकारनिरपेक्षतयोपकारिणं सर्वभूतानां 1) संन्यासं कर्मणां कृष्ण...2) संन्यासः कर्मयोगश्च...3) ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी...4) साङ्ख्ययोगौ पृथग्बालाः...5) यत्साङ्ख्यैः प्राप्यते स्थानं...6) संन्यासस्तु महाबाहो...7) योगयुक्तो विशुद्धात्मा...8) नैव किञ्चित्करोमीति...9) प्रलपन्विसृजन्गृह्णन्...10) ब्रह्मण्याधाय कर्माणि...11) कायेन मनसा बुद्ध्या...12) युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा...13) सर्वकर्माणि मनसा...14) न कर्तृत्वं न कर्माणि...15) नादत्ते कस्यचित्पापं...16) ज्ञानेन तु तदज्ञानं... 17) तद्बुद्धयस्तदात्मानः18) विद्याविनयसम्पन्ने...19) इहैव तैर्जितः सर्गो...20) न प्रहृष्येत्प्रियं प्राप्य...21) बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा...22) ये हि संस्पर्शजा भोगाः...23) शक्नोतीहैव यः सोढुं...24) योऽन्तःसुखोऽन्तरारामः...25) लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणम्...26) कामक्रोधवियुक्तानां...27) स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्यान्...28) यतेन्द्रियमनोबुद्धिः...29) भोक्तारं यज्ञतपसां...

1464 तमः वर्षः ग्रेगोरी-कालगणनायाम् एकः अधिवर्षः आसीत्। • 2 • 3 • 4 • 5 • 6 • 7 • 8 • 9 • 10 • 11 • 12 • 13 • 14 • 15 • 16 • 17 • 18 • 19 • 20 • 21 • 22 • 23 • 24 • 25 • 26 • 27 • 28 • 29 • 30 • 31 • 32 • 33 • 34 • 35 • 36 • 37 • 38 • 39 • 40 • 41 • 42 • 43 • 44 • 45 • 46 • 47 • 48 • 49 • 50 • 51 • 52 • 53 • 54 • 55 • 56 • 57 • 58 • 59 • 60 • 61 • 62 • 63 • 64 • 65 • 66 • 67 • 68 • 69 • 70 • 71 • 72 • 73 • 74 • 75 • 76 • 77 • 78 • 79 • 80 • 81 • 82 • 83 • 84 • 85 • 86 • 87 • 88 • 89 • 90 • 91 • 92 • 93 • 94 • 95 • 96 • 97 • 98 • 99 • 100 • 101 • 102 • 103 • 104 • 105 • 106 • 107 • 108 • 109 • 110 • 111 • 112 • 113 • 114 • 115 • 116 • 117 • 118 • 119 • 120 • 121 • 122 • 123 • 124 • 125 • 126 • 127 • 128 • 129 • 130 • 131 • 132 • 133 • 134 • 135 • 137 • 138 • 139 • 140 • 141 • 142 • 143 • 144 • 145 • 146 • 147 • 148 • 149 • 150 • 151 • 152 • 153 • 154 • 155 • 156 • 157 • 158 • 159 • 160 • 161 • 162 • 163 • 164 • 165 • 166 • 167 • 168 • 169 • 170 • 171 • 172 • 173 • 174 • 175 • 176 • 177 • 178 • 179 • 180 • 181 • 182 • 183 • 184 • 185 • 186 • 187 • 188 • 189 • 190 • 191 • 192 • 193 • 194 • 195 • 196 • 197 • 198 • 199 • 200 • 201 • 202 • 203 • 204 • 205 • 206 • 207 • 208 • 209 • 210 • 211 • 212 • 213 • 214 • 215 • 216 • 217 • 218 • 219 • 220 • 221 • 222 • 223 • 224 • 225 • 226 • 227 • 228 • 229 • 230 • 231 • 232 • 233 • 234 • 235 • 236 • 237 • 238 • 239 • 240 • 241 • 242 • 243 • 244 • 245 • 246 • 247 • 248 • 249 • 250 • 251 • 252 • 253 • 254 • 255 • 256 • 257 • 258 • 259 • 260 • 261 • 262 • 263 • 264 • 265 • 266 • 267 • 268 • 269 • 270 • 271 • 272 • 273 • 274 • 275 • 276 • 277 • 278 • 279 • 280 • 281 • 282 • 283 • 284 • 285 • 286 • 287 • 288 • 289 • 290 • 291 • 292 • 293 • 294 • 295 • 296 • 297 • 298 • 299 • 300 • 301 • 302 • 303 • 304 • 305 • 306 • 307 • 308 • 309 • 310 • 311 • 312 • 313 • 314 • 315 • 316 • 317 • 318 • 319 • 320 • 321 • 322 • 323 • 324 • 325 • 326 • 327 • 328 • 329 • 330 • 331 • 332 • 333 • 334 • 335 • 336 • 337 • 338 • 339 • 340 • 341 • 342 • 343 • 344 • 345 • 346 • 347 • 348 • 349 • 350 • 351 • 352 • 353 • 354 • 355 • 356 • 357 • 358 • 359 • 360 • 361 • 362 • 363 • 364 • 365 • 366 • 367 • 368 • 369 • 370 • 371 • 372 • 373 • 374 • 375 • 376 • 377 • 378 • 379 • 380 • 381 • 382 • 383 • 384 • 385 • 386 • 387 • 388 • 389 • 390 • 391 • 392 • 393 • 394 • 395 • 396 • 397 • 398 • 399 • 400 • 401 • 402 • 403 • 404 • 405 • 406 • 407 • 408 • 409 • 410 • 411 • 412 • 413 • 414 • 415 • 416 • 417 • 418 • 419 • 420 • 421 • 422 • 423 • 424 • 425 • 426 • 427 • 428 • 429 • 430 • 431 • 432 • 433 • 434 • 435 • 436 • 437 • 438 • 439 • 440 • 441 • 442 • 443 • 444 • 445 • 446 • 447 • 448 • 449 • 450 • 451 • 452 • 453 • 454 • 455 • 456 • 457 • 458 • 459 • 460 • 461 • 462 • 463 • 464 • 465 • 466 • 467 • 468 • 469 • 470 • 471 • 472 • 473 • 474 • 475 • 476 • 477 • 478 • 479 • 480 • 481 • 482 • 483 • 484 • 485 • 486 • 487 • 488 • 489 • 490 • 491 • 492 • 493 • 494 • 495 • 496 • 497 • 498 • 499 • 500 • 501 • 502 • 503 • 504 • 505 • 506 • 507 • 508 • 509 • 510 • 511 • 512 • 513 • 514 • 515 • 516 • 517 • 518 • 519 • 520 • 521 • 522 • 523 • 524 • 525 • 526 • 527 • 528 • 529 • 530 • 531 • 532 • 533 • 534 • 535 • 536 • 537 • 538 • 539 • 540 • 541 • 542 • 543 • 544 • 545 • 546 • 547 • 548 • 549 • 550 • 551 • 552 • 553 • 554 • 555 • 556 • 557 • 558 • 559 • 560 • 561 • 562 • 563 • 564 • 565 • 566 • 567 • 568 • 569 • 570 • 571 • 572 • 573 • 574 • 575 • 576 • 577 • 578 • 579 • 580 • 581 • 582 • 583 • 584 • 585 • 586 • 587 • 588 • 589 • 590 • 591 • 592 • 593 • 594 • 595 • 596 • 597 • 598 • 599 • 600 • 601 • 602 • 603 • 604 • 605 • 606 • 607 • 608 • 609 • 610 • 611 • 612 • 613 • 614 • 615 • 616 • 617 • 618 • 619 • 620 • 621 • 622 • 623 • 624 • 625 • 626 • 627 • 628 • 629 • 630 • 631 • 632 • 633 • 634 • 635 • 636 • 637 • 638 • 639 • 640 • 641 • 642 • 643 • 644 • 645 • 646 • 647 • 648 • 649 • 650 • 651 • 652 • 653 • 654 • 655 • 656 • 657 • 658 • 659 • 660 • 661 • 662 • 663 • 664 • 665 • 666 • 667 • 668 • 669 • 670 • 671 • 672 • 673 • 674 • 675 • 676 • 677 • 678 • 679 • 680 • 681 • 682 • 683 • 684 • 685 • 686 • 687 • 688 • 689 • 690 • 691 • 692 • 693 • 694 • 695 • 696 • 697 • 698 • 699 • 700 • 701 • 702 • 703 • 704 • 705 • 706 • 707 • 708 • 709 • 710 • 711 • 712 • 713 • 714 • 715 • 716 • 717 • 718 • 719 • 720 • 721 • 722 • 723 • 724 • 725 • 726 • 727 • 728 • 729 • 730 • 731 • 732 • 733 • 734 • 735 • 736 • 737 • 738 • 739 • 740 • 741 • 742 • 743 • 744 • 745 • 746 • 747 • 748 • 749 • 750 • 751 • 752 • 753 • 754 • 755 • 756 • 757 • 758 • 759 • 760 • 761 • 762 • 763 • 764 • 765 • 766 • 767 • 768 • 769 • 770 • 771 • 772 • 773 • 774 • 775 • 776 • 777 • 778 • 779 • 780 • 781 • 782 • 783 • 784 • 785 • 786 • 787 • 788 • 789 • 790 • 791 • 792 • 793 • 794 • 795 • 796 • 797 • 798 • 799 • 800 • 801 • 802 • 803 • 804 • 805 • 806 • 807 • 808 • 809 • 810 • 811 • 812 • 813 • 814 • 815 • 816 • 817 • 818 • 819 • 820 • 821 • 822 • 823 • 824 • 825 • 826 • 827 • 828 • 829 • 830 • 831 • 832 • 833 • 834 • 835 • 836 • 837 • 838 • 839 • 840 • 841 • 842 • 843 • 844 • 845 • 846 • 847 • 848 • 849 • 850 • 851 • 852 • 853 • 854 • 855 • 856 • 857 • 858 • 859 • 860 • 861 • 862 • 863 • 864 • 865 • 866 • 867 • 868 • 869 • 870 • 871 • 872 • 873 • 874 • 875 • 876 • 877 • 878 • 879 • 880 • 881 • 882 • 883 • 884 • 885 • 886 • 887 • 888 • 889 • 890 • 891 • 892 • 893 • 894 • 895 • 896 • 897 • 898 • 899 • 900 • 901 • 902 • 903 • 904 • 905 • 906 • 907 • 908 • 909 • 910 • 911 • 912 • 913 • 914 • 915 • 916 • 917 • 918 • 919 • 920 • 921 • 922 • 923 • 924 • 925 • 926 • 927 • 928 • 929 • 930 • 931 • 932 • 933 • 934 • 935 • 936 • 937 • 938 • 939 • 940 • 941 • 942 • 943 • 944 • 945 • 946 • 947 • 948 • 949 • 950 • 951 • 952 • 953 • 954 • 955 • 956 • 957 • 958 • 959 • 960 • 961 • 962 • 963 • 964 • 965 • 966 • 967 • 968 • 969 • 970 • 971 • 972 • 973 • 974 • 975 • 976 • 977 • 978 • 979 • 980 • 981 • 982 • 983 • 984 • 985 • 986 • 987 • 988 • 989 • 990 • 991 • 992 • 993 • 994 • 995 • 996 • 997 • 998 • 999 • 1000 • 1001 • 1002 • 1003 • 1004 • 1005 • 1006 • 1007 • 1008 • 1009 • 1010 • 1011 • 1012 • 1013 • 1014 • 1015 • 1016 • 1017 • 1018 • 1019 • 1020 • 1021 • 1022 • 1023 • 1024 • 1025 • 1026 • 1027 • 1028 • 1029 • 1030 • 1031 • 1032 • 1033 • 1034 • 1035 • 1036 • 1037 • 1038 • 1039 • 1040 • 1041 • 1042 • 1043 • 1044 • 1045 • 1046 • 1047 • 1048 • 1049 • 1050 • 1051 • 1052 • 1053 • 1054 • 1055 • 1056 • 1057 • 1058 • 1059 • 1060 • 1061 • 1062 • 1063 • 1064 • 1065 • 1066 • 1067 • 1068 • 1069 • 1070 • 1071 • 1072 • 1073 • 1074 • 1075 • 1076 • 1077 • 1078 • 1079 • 1080 • 1081 • 1082 • 1083 • 1084 • 1085 • 1086 • 1087 • 1088 • 1089 • 1090 • 1091 • 1092 • 1093 • 1094 • 1095 • 1096 • 1097 • 1098 • 1099 • 1100 • 1101 • 1102 • 1103 • 1104 • 1105 • 1106 • 1107 • 1108 • 1109 • 1110 • 1111 • 1112 • 1113 • 1114 • 1115 • 1116 • 1117 • 1118 • 1119 • 1120 • 1121 • 1122 • 1123 • 1124 • 1125 • 1126 • 1127 • 1128 • 1129 • 1130 • 1131 • 1132 • 1133 • 1134 • 1135 • 1136 • 1137 • 1138 • 1139 • 1140 • 1141 • 1142 • 1143 • 1144 • 1145 • 1146 • 1147 • 1148 • 1149 • 1150 • 1151 • 1152 • 1153 • 1154 • 1155 • 1156 • 1157 • 1158 • 1159 • 1160 • 1161 • 1162 • 1163 • 1164 • 1165 • 1166 • 1167 • 1168 • 1169 • 1170 • 1171 • 1172 • 1173 • 1174 • 1175 • 1176 • 1177 • 1178 • 1179 • 1180 • 1181 • 1182 • 1183 • 1184 • 1185 • 1186 • 1187 • 1188 • 1189 • 1190 • 1191 • 1192 • 1193 • 1194 • 1195 • 1196 • 1197 • 1198 • 1199 • 1200 • 1201 • 1202 • 1203 • 1204 • 1205 • 1206 • 1207 • 1208 • 1209 • 1210 • 1211 • 1212 • 1213 • 1214 • 1215 • 1216 • 1217 • 1218 • 1219 • 1220 • 1221 • 1222 • 1223 • 1224 • 1225 • 1226 • 1227 • 1228 • 1229 • 1230 • 1231 • 1232 • 1233 • 1234 • 1235 • 1236 • 1237 • 1238 • 1239 • 1240 • 1241 • 1242 • 1243 • 1244 • 1245 • 1246 • 1247 • 1248 • 1249 • 1250 • 1251 • 1252 • 1253 • 1254 • 1255 • 1256 • 1257 • 1258 • 1259 • 1260 • 1261 • 1262 • 1263 • 1264 • 1265 • 1266 • 1267 • 1268 • 1269 • 1270 • 1271 • 1272 • 1273 • 1274 • 1275 • 1276 • 1277 • 1278 • 1279 • 1280 • 1281 • 1282 • 1283 • 1284 • 1285 • 1286 • 1287 • 1288 • 1289 • 1290 • 1291 • 1292 • 1293 • 1294 • 1295 • 1296 • 1297 • 1298 • 1299 • 1300 • 1301 • 1302 • 1303 • 1304 • 1305 • 1306 • 1307 • 1308 • 1309 • 1310 • 1311 • 1312 • 1313 • 1314 • 1315 • 1316 • 1317 • 1318 • 1319 • 1320 • 1321 • 1322 • 1323 • 1324 • 1325 • 1326 • 1327 • 1328 • 1329 • 1330 • 1331 • 1332 • 1333 • 1334 • 1335 • 1336 • 1337 • 1338 • 1339 • 1340 • 1341 • 1342 • 1343 • 1344 • 1345 • 1346 • 1347 • 1348 • 1349 • 1350 • 1351 • 1352 • 1353 • 1354 • 1355 • 1356 • 1357 • 1358 • 1359 • 1360 • 1361 • 1362 • 1363 • 1364 • 1365 • 1366 • 1367 • 1368 • 1369 • 1370 • 1371 • 1372 • 1373 • 1374 • 1375 • 1376 • 1377 • 1378 • 1379 • 1380 • 1381 • 1382 • 1383 • 1384 • 1385 • 1386 • 1387 • 1388 • 1389 • 1390 • 1391 • 1392 • 1393 • 1394 • 1395 • 1396 • 1397 • 1398 • 1399 • 1400 • 1401 • 1402 • 1403 • 1404 • 1405 • 1406 • 1407 • 1408 • 1409 • 1410 • 1411 • 1412 • 1413 • 1414 • 1415 • 1416 • 1417 • 1418 • 1419 • 1420 • 1421 • 1422 • 1423 • 1424 • 1425 • 1426 • 1427 • 1428 • 1429 • 1430 • 1431 • 1432 • 1433 • 1434 • 1435 • 1436 • 1437 • 1438 • 1439 • 1440 • 1441 • 1442 • 1443 • 1444 • 1445 • 1446 • 1447 • 1448 • 1449 • 1450 • 1451 • 1452 • 1453 • 1454 • 1455 • 1456 • 1457 • 1458 • 1459 • 1460 • 1461 • 1462 • 1463 • 1464 • 1465 • 1466 • 1467 • 1468 • 1469 • 1470 • 1471 • 1472 • 1473 • 1474 • 1475 • 1476 • 1477 • 1478 • 1479 • 1480 • 1481 • 1482 • 1483 • 1484 • 1485 • 1486 • 1487 • 1488 • 1489 • 1490 • 1491 • 1492 • 1493 • 1494 • 1495 • 1496 • 1497 • 1498 • 1499 • 1500 • 1501 • 1502 • 1503 • 1504 • 1505 • 1506 • 1507 • 1509 • 1510 • 1511 • 1512 • 1513 • 1514 • 1515 • 1516 • 1517 • 1518 • 1519 • 1520 • 1521 • 1522 • 1523 • 1524 • 1525 • 1526 • 1527 • 1528 • 1529 • 1530 • 1531 • 1532 • 1533 • 1534 • 1535 • 1536 • 1537 • 1538 • 1539 • 1540 • 1541 • 1542 • 1543 • 1544 • 1545 • 1546 • 1547 • 1548 • 1549 • 1550 • 1551 • 1552 • 1553 • 1554 • 1555 • 1556 • 1557 • 1558 • 1559 • 1560 • 1561 • 1562 • 1563 • 1564 • 1565 • 1566 • 1567 • 1568 • 1569 • 1570 • 1571 • 1572 • 1573 • 1574 • 1575 • 1576 • 1577 • 1578 • 1579 • 1580 • 1581 • 1582 • 1583 • 1584 • 1585 • 1586 • 1587 • 1588 • 1589 • 1590 • 1591 • 1592 • 1593 • 1594 • 1595 • 1596 • 1597 • 1598 • 1599 • 1600 • 1601 • 1602 • 1603 • 1604 • 1605 • 1606 • 1607 • 1608 • 1609 • 1610 • 1611 • 1612 • 1613 • 1614 • 1615 • 1616 • 1617 • 1618 • 1619 • 1620 • 1621 • 1622 • 1623 • 1624 • 1625 • 1626 • 1627 • 1628 • 1629 • 1630 • 1631 • 1632 • 1633 • 1634 • 1635 • 1636 • 1637 • 1638 • 1639 • 1640 • 1641 • 1642 • 1643 • 1644 • 1645 • 1646 • 1647 • 1648 • 1649 • 1650 • 1651 • 1652 • 1653 • 1654 • 1655 • 1656 • 1657 • 1658 • 1659 • 1660 • 1661 • 1662 • 1663 • 1664 • 1665 • 1666 • 1667 • 1668 • 1669 • 1670 • 1671 • 1672 • 1673 • 1674 • 1675 • 1676 • 1677 • 1678 • 1679 • 1680 • 1681 • 1682 • 1683 • 1684 • 1685 • 1686 • 1687 • 1688 • 1689 • 1690 • 1691 • 1692 • 1693 • 1694 • 1695 • 1696 • 1697 • 1698 • 1699 • 1700 • 1701 • 1702 • 1703 • 1704 • 1705 • 1706 • 1707 • 1708 • 1709 • 1710 • 1711 • 1712 • 1713 • 1714 • 1715 • 1716 • 1717 • 1718 • 1719 • 1720 • 1721 • 1722 • 1723 • 1724 • 1725 • 1726 • 1727 • 1728 • 1729 • 1730 • 1731 • 1732 • 1733 • 1734 • 1735 • 1736 • 1737 • 1738 • 1739 • 1740 • 1741 • 1742 • 1743 • 1744 • 1745 • 1746 • 1747 • 1748 • 1749 • 1750 • 1751 • 1752 • 1753 • 1754 • 1755 • 1756 • 1757 • 1758 • 1759 • 1760 • 1761 • 1762 • 1763 • 1764 • 1765 • 1766 • 1767 • 1768 • 1769 • 1770 • 1771 • 1772 • 1773 • 1774 • 1775 • 1776 • 1777 • 1778 • 1779 • 1780 • 1781 • 1782 • 1783 • 1784 • 1785 • 1786 • 1787 • 1788 • 1789 • 1790 • 1791 • 1792 • 1793 • 1794 • 1795 • 1796 • 1797 • 1798 • 1799 • 1800 • 1801 • 1802 • 1803 • 1804 • 1805 • 1806 • 1807 • 1808 • 1809 • 1810 • 1811 • 1812 • 1813 • 1814 • 1815 • 1816 • 1817 • 1818 • 1819 • 1820 • 1821 • 1822 • 1823 • 1824 • 1825 • 1826 • 1827 • 1828 • 1829 • 1830 • 1831 • 1832 • 1833 • 1834 • 1835 • 1836 • 1837 • 1838 • 1839 • 1840 • 1841 • 1842 • 2010 • 2011 • 2012

संहितोपनिषद्ब्राह्मणं सामगायनस्य विवरणप्रदाने स्वकीयगौरवमावहति । संहितायाः उपनिषद् अर्थात् संहितायाः रहस्यप्रतिपादकब्राह्मणमिदं सामवेदीयब्राह्मणेषु वैशिष्ट्यं स्थापयति । संहितायाः सामान्यार्थो भवति ‘मन्त्राणां समुदायः' । किञ्चात्र अस्य तात्पर्यमस्ति- ‘साम्नः गायनानां संहिता' इति। यतः अत्राऽपि सातत्यं विद्यमानमस्ति । अस्मिन्नेवाऽर्थो शब्दोऽयमत्र व्यवहृतोऽस्ति । ब्राह्मणेऽस्मिन् पञ्चखण्डानि सन्ति । प्रतिखण्डं सूत्रेषु विभक्तमस्ति । प्रथमखण्डे त्रिविधगानसंहितायाः स्वरूपस्य फलस्य च विवरणमस्ति । द्वितीये तृतीये च खण्डे गानसंहितायाः विधि-स्तोमअनुलोम-प्रतिलोमादिस्वराणां व्यापकं प्रतिपादनमस्ति । विषयोऽयं सातिशयः वैज्ञानिकोऽस्ति । सामगायनमर्मस्य उद्घाटनमत्र विस्तृतेन सह कृतमस्ति । एतेषां खण्डानामभिज्ञता सामगायनविधानाय नितान्तमावश्यकमुपादेयश्चास्ति । तृतीयखण्डस्यान्तिमे भागे गुरु-शिष्ययोर्योग्यतायाः विवेचनं तथा पात्रे दानस्य भूयसी प्रशंसा कृताऽस्ति । चतुर्थ-पञ्चमखण्डयोविषयः पूर्वोक्तातथ्यस्य पूरकोऽस्ति । अतः सामगायनरहस्यस्य परिचयार्थमिदं ब्राह्मणमद्वितीयमस्ति । अस्य ग्रन्थस्य टीकाकर्त्तुः द्विजराजभट्टस्येयं संस्तुतिः अस्ति - ‘सामब्रह्मरसज्ञानां विशुद्धज्ञानहेतवे। अस्य ग्रन्थस्य टीकाद्वयस्य प्रकाशनमभवत् । सायणभाष्यं प्रथमखण्डपर्यन्तमेवोपलब्धमस्ति । विष्णुभट्टात्मजद्विजराजभट्टेन रचितं भाष्यम् । सायणाचार्यस्य भाष्यं संक्षिप्तमस्ति किञ्च द्विजराजभाष्यं तु सविशेषेण विस्तृतमस्ति। टीकाभिराभिः सहास्यैकं विशुद्धसमीक्षणात्मकं संस्करणं तिरुपतिनगरात्प्रकाशितमभवत् । अस्य विद्वान् सम्पादकः डा0 के0 रा0 शर्मा ग्रन्थस्यास्य भूमिकायां समालोचनात्मकटिप्पणीषु अनेकेषां प्रमेयाणां महत्त्वपूर्णां व्याख्यां कृतवान् । ब्राह्मणमिदमतीतकाले अतीवप्रसिद्धमासीत् । निरुक्तकारः स्वग्रन्थे ‘विद्या ह वै ब्राह्मणमाजगाम ॥' इति मन्त्रस्य भावानुवादः मनुस्मृतौ मनुना कृतः । अनेन ज्ञातो भवति यद्ब्राह्मणमिदं निरुक्तात् मनुस्मृतेश्च प्राचीनतममस्ति।

एषा कोशातकी अपि भारते वर्धमानः कश्चन शाकविशेषः । इयम् अपि सस्यजन्यः आहारपादार्थः । एषा कोशातकी आङ्ग्लभाषायां अथवा इति उच्यते । एषा कोशातकी भारते तु शाकत्वेन सर्वत्र उपयुज्यते एव । एतया क्वथितं, व्यञ्जनम्, उपसेचनं, दाधिकम् इत्यादिकं निर्मीयते ।

वाक्ये क्रियाबोधकं पदं क्रियापदम् इति उच्यते । उदा - बालकः पाठं पठति । अत्र पठनक्रियां सूचयति 'पठति' इत्येतद् क्रियापदम् । संस्कृते क्रियापदं मूलरूपेण न भवति । क्रियापदस्य मूलरूपं धातुः इति उच्यते । पठति इत्येतस्य क्रियापदस्य मूलरूपम्/धातुः अस्ति पठ् । यथा प्रातिपदिकानां कृते विभक्तिप्रत्ययान् संयोज्य शब्दरूपाणि प्राप्नुमः तथा धातूनां कृते आख्यातप्रत्ययान् संयोज्य क्रियापदानि प्राप्नुमः । पठति इत्यत्र पठ-धातोः कृते 'ति' इयेषः आख्यातप्रत्ययः योजितः अस्ति । संस्कृते धातवः द्विविधम् मूलधातवः सर्वे सिद्धधातवः । उदा - पठ्, लिख, नी, पासाधितधातवः - मोचय्, जिज्ञास्, जाज्वल्, बाष्पाय् संस्कृते 2200 धातवः सन्ति । एतैः धातुभिः सह ये आख्यातप्रत्ययाः योज्यन्ते ते द्विविधम् - 'परस्मैपद' 'आत्मनेपद' च । यैः धातुभिः सह आत्मनेपद-आख्यातप्रत्ययाः मात्रं योज्यन्ते ते आत्मनेपदिनः इति उच्यन्ते ।यैः धातुभिः सह परस्मैपद-आख्यातप्रत्ययाः मात्रं योज्यन्ते ते परस्मैपदिनः इति उच्यन्ते ।यैः धातुभिः सह द्विविध-आख्यातप्रत्ययाः अपि योज्यन्ते ते उभयपदिनः इति उच्यन्ते । धातुभिः सह आख्यातप्रत्ययानां योजनावसरे क्रियापदं कस्य सम्बद्धम् इति ज्ञात्वा योजनीयं भवति । स्वस्य सम्बद्धं चेत् - उत्तमपुरुषः।पुरतः विद्यमानस्य सम्बद्धः चेत् मध्यमपुरुषः ।अन्यस्य सम्बद्धः चेत् प्रथमपुरुषः भवति । संस्कृतभाषायां विभिन्नकालस्य अर्थस्य च सूचनार्थं दश विधाः आख्यातप्रत्ययाः संयोज्य क्रियापदानि रचयन्ति ।सामान्यतः कालः त्रिधा विभज्यते ।क्रियमाणं कार्यं सूचयितुं वर्तमानकालस्य क्रियापदानि उपयुज्यन्ते । कृतं कार्यं सूचयितुं भूतकालस्य क्रियापदानि उपयुज्यन्ते । करिष्यमाणं कार्यं सूचयितुं भविष्यत्कालस्य क्रियापदानि उपयुज्यन्ते ।किन्तु संस्कृते कालः षोढा विभज्यते । षट्-लकाराः इव चत्वारः अर्थाः सन्ति - एते सर्वे लकारतः आरब्धाः इत्यतः एते दश लकाराः इति उच्यन्ते । तान् सुलभतया स्मर्तुं संस्कृते कश्चन श्लोकः विद्यते -

छतरपुरम् इत्येतन्नगरं मध्यप्रदेशराज्यस्य सागरविभागे अन्तर्गतस्य छतरपुरमण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति ।

कश्चित् बालकः एकस्मिन् लघुनि सिंहासने उपविष्टवान् आसीत् । तस्य भटाः कञ्चन ग्रामाधिकारिणम् आनीतवन्तः । तस्य अपराधः एवम् आसीत् एकस्याः अनाथविधवायाः बलात्करणम् इति। ग्रामाधिकारिणः हस्तौ पादौ च बद्धौ आस्ताम् ।अनाथानाम् असहायानां रक्षणं ग्रामाधिकारिणः कर्तव्यम् । किन्तु सःन केवलं दुष्टः अपि च गर्वी । एतावान् लघुबालकः तस्य चेष्टाः सुनिशितं परिशीलयतीति तस्य ग्रामाधिकारिणः ऊहापि नाभवत् । ग्रामाधिकारिणं न केवलं गृहीतवान् अपि तु न्यायस्थानं प्रति तम् आनीतवान् सः बालकः । सर्वविषयश्रवणानन्तरं ग्रामाधिकारी दारुणमपराधं कृतवानिति स्पष्टमभवत् । दृढस्वरेण बालराजकुमारः स्वनिर्णयं प्रकटितवान् -’एतस्य पादद्वयं, हस्तद्वयं कर्तयन्तु'इति।सर्वे जनाः आश्चर्यचकिताः जाताः, आनन्दमन्वभवन् च । जनाः चर्चां कुर्वन्ति स्म-"पश्यतु अस्माकं बालराजकुमारः न केवलं न्यायप्रिय: अपि तु, दुष्टेभ्यः किञ्चिद् अपि भीतिम् नानुभवति । सर्वस्याऽपि दोषिणः योग्यं दण्डं विदधाति । दीनानां, दुःखितानां, निर्धनानां विषये तस्य हृदयं करुणापूर्णम् अस्ति । तेषां साहाय्यता, संरक्षणं च तस्य प्राणसमम् । सर्वेभ्योऽपि विशिष्टः गुणः अस्ति--सर्वाः स्त्रियः राजकुमारः स्वमातृवत् भावयति । एषः ज्येष्ठः भूत्वा देशं, धर्मं च रक्षिष्यति इत्यत्र नास्ति सन्देह: । वयमपि अवश्यं तं सहकुर्मः"इति।कोऽसौ राजकुमार इति ज्ञातुमिच्छा अस्ति वा ? सः एव शिवाजि: । अस्याः घटनायाः समये तस्य आयुः आसीत् केवलं चतुर्दशवर्षाणि । शिवराजराज्ये पूना, तत्समीपप्रान्ताः च आसन् । पिता शाहराजः बीजपुरराजस्य सभायाम् एकः सेनापति: । जनकः पुत्रस्य स्वभावं सम्पूर्णतया जानाति स्म । विदेशीयानां पालकानां पुरतः अनमतः स्वकुमारस्य सिंहसदृशं धैर्यं यदा शाहराज:स्मरति स्म तदा तस्य हृदयं पुलकितं भवति स्म । सा घटना एव अद्भुता-एकदा शाहराजः स्वपुत्रं बीजपुरराजस्य सभां नीतवान् । तदा शिवराजः द्वादशवर्षीयः अपि नासीत्। तदानीन्तन-सम्प्रदायानुसारं शाहराजः त्रिवारं हस्तेन भूमिं स्पृशन् शरीरं नामयित्वा प्रभोः नमस्कारं कृतवान् । स्वपुत्रमपि तथैव करोतु इति सूचितवान् । तद्वाक्यश्रवणेनैव पादचतुष्टयं पृष्ठ्त: गत्वा दृढं दण्डवत् स्थित्वा असम्मतिं सूचयन् शिरः चालितवान्, अहं परपालकानां पुरतः शिरः न नामयामि इति । शिवराजस्य एतादृशी भावना तस्य तीक्ष्णदृष्टया प्रकटिता अभवत् । सिंहसदृशगाम्भीर्येण, दर्पेण च सः सभातः बहिरागतवान् । छत्रपतिशिवाजी मराठा साम्राज्यस्य संस्थापकः।बीजपुरसुलतानस्य पुरतः एतादृशसाहसेन व्यवहृतवन्तः जनाः तावत्पर्यन्तं केऽपि नासन् । एतस्य लघुबालकस्य धैर्यं दृष्ट्वा सर्वेऽपि आश्चर्यचकिताः अभवन् ।स्वपुत्रस्य एतादृशचेष्टाभिः शाहराजः कुपितः अभवद् वा ? नैव प्रत्युत स्वमनसि अधिकम् आनन्दम् अनुभूतवान् स: । दौर्भाग्यवशात् स्वतन्त्ररुपेण स्थातुं तस्य अवसर: नासीत् । अतः शाहराजः स्वपुत्रं पुण्यपत्तनं प्रेषितवान् । स्वपुत्रः वा स्वतन्त्रराजः भवेदिति शाहराजस्य आशयः ।एतावति लघुवयसि शिवराजे एतावत् धैर्यं, शौर्यं, देशभक्तिः, धर्मे अनुरागः इत्यादय: उदात्तगुणाः कथम् आगता: ? इति प्रश्नः भवतां मनसि सहजतया भवत्येव । एतेषां सर्वेषां कारणभूता आसीत् तस्य माता जीजाबाई । शिवराजस्य बाल्यदारभ्य सा तं रामायणे महाभारते, पुराणेषु च स्थितानां वीराणां, महात्मनां जीवनकथाः श्रावयति स्म । एतादृशवीरगाथाः, धर्मगाथाः श्रावं श्रावं शिवराजस्य मनसि अपि स्वयं रामः,कृष्णः, अर्जुनः, भीमः भवेयम् इति भावना जायते स्म । एतावदेव न, शिवराजस्य विषये परमेश्वरस्य कृपा अपि आसीत् । गुरुरूपेण, मार्गदर्शकरूपेण च दादाजी कोण्डदेव इति महापुरुषः लब्धः । कर्णाटकप्रान्ते कदाचित् भव्यं दिव्यं विजयनगरसाम्राज्यम् आसीत् । तस्य साम्राज्यस्य कथाः तदा तदा शिवराज:शृणोति स्म । एताः कथाः तस्मै महतीं स्फूर्तिं दत्तवत्यः । 1627 तमे वर्षे 'शिवनेरी’दुर्गे शिवराजः जातः । भविष्यकाले साधनीयाय दुर्गाणां विजयाय इतः एव स स्वराज्यं सुस्थिरं कर्तुम् एच्छत् । तस्य नान्दीरुपेण केवलं षोडशे वर्षे एव एकं दुर्गं जितवान् । तस्य दुर्गस्य नाम 'तोरणम्’ । 'तोरणम्’......आः..... कीदृशं सुन्दरम्, भावयुक्तं नाम । स्वराज्यस्य आधारभूतं तत् दुर्गं सर्वत: सुरक्षितं कर्तुं सैन्यमादिशत् शिवाजि: । तस्मिन् दुर्गे यदा खननमारब्धं तदा स्वर्णनाणकैः पूर्णानि पात्राणि लब्धानि । 'महालक्ष्म्या स्वराज्यलक्ष्म्याः कृते प्रेषिता पुरस्कृतिः एषा’ इति भाति खलु । आश्चर्यकरोऽयं विषयःयत् तत्र कर्म कुर्वतां निर्धनकर्मकराणां मनसि तस्मिन् विषये क्षणकालमपि व्यामोहःन उत्पन्न: । तं निधिं सर्वमपि ते शिवराजसमीपं नीतवन्तः । 'स्वराज्य’सङ्ग्रामाय देवेनैव एतद्वनं प्रेषितमिति ते चिन्तितवन्तः ।तोरणदुर्गविजयानन्तरं शिवराजः एकस्यानन्तरं एकं दुर्गं जितवान् । शिवराजस्य विजयवार्ताः बीजपुरमहाराजस्य कर्णौ प्राप्तवत्यः । शिवराजस्य एतान् विजयान् निरोद्धुम् एकं कुतन्त्रं कृतवान् सः । शाहराजं कारागारे स्थापितनवान् । शाहराजं कारागारे बध्द्वा हिनस्तीति, शिरश्छेदनं करिष्यतीति वार्ताः शिवराजं प्राप्तवत्यः।अत्र स्वराज्यस्थापनानन्दे मग्नस्य शिवराजस्य ताः वार्ताः वज्राघात इव लग्नाः । तस्य मातुः जीजायाः मनः अपि एतया वार्तया व्याकुलितम् अभवत् । स्वस्य सौभाग्यं यमः कर्षयन्नस्तीति तया अनुभूतम् । एतया वार्तया सह विषादकरं वार्ताद्वयं अवाप्तम् । प्रथमा वार्ता फतेखान् -नामक: बीजपुरसेनानी महता सैन्येन शिवराजं आक्रान्तुं प्रस्थितः इति । द्वितीया वार्ता- फरादखाननामकः अन्यः बीजपुरसेनानी शिवराजस्य सोदरं सभाजिराजं बन्धुं प्रेषितः अस्ति इति । शिवराजं पराजित्य, वित्रास्य वा कथमपि निग्रहीतुम् एतादृशं कुतन्त्रं रचितम् आसीत्। शिवराजः यदि वशो न भविष्यति, अथवा सङ्ग्रामं न त्यजति तथापि तस्य पितुः प्राणानां हानिः भविष्यति ।शिवराजः व्याकुल: अभवन्। 'किं करणीयम्, किं न करणीयम्’ इति सः न ज्ञतवान् । एतस्यां क्लिष्टपरिस्थितौ तस्य पत्नी सयीबायी योग्यम् उपायं सूचितवती । तदा तस्याः वयः केवलं चतुर्दशवर्षाणि एव । " एतस्मिन् लघुविषये तावदधिकं चिन्तनं किमर्थम् ? शत्रुनाशनं करोतु । तदा भवतः पिता मुक्तो भविष्यति, स्वराज्यमपि सेत्स्यति" इति । सयीबायी नूनं वीरपत्नी ।शिवराजः तत्क्षणं निर्णयं स्वीकृतवान् । पुरन्दरदुर्गं बीजपुरसुलतानस्य अधीने आसीत् । स्नेहपूर्णवाक्यैः तस्य दुर्गस्याधिपतेः हृदयं जित्वा शिवराजः स्वसैन्यं तस्मिन् दुर्गे न्यवेशयत् । फतेखानः स्वसैन्येन सह यदा तत्र प्राप्तः तदा पुरन्दरदुर्गस्थं शिवराजसैन्यं अवितर्कितम् आक्रमणं अकरोत् । स्वराज्यस्थापनसङ्ग्रामाय एषा प्रथमपरीक्षा पराक्रमवतः शिवराजसैन्यस्य आक्रमणेन पराजितः फतेखानः युध्दभूमिं त्य्क्त्वा पलायितवान् । अन्यत्र शम्भुराजः अपि फरादखानं जितवान् ।सङ्ग्रामेषु जयं प्राप्तवान्, किन्तु पिता कथं रक्षणीयः ? इति शिवराजः चिन्तयन् आसीत् । हठात् तस्य मनसि विद्युदिव एकः विचारः आगतः । शत्रोः तन्त्रात् अपि उत्तमतन्त्रयोजने शिवराजः समर्थः । तस्मिन् समये देहलीं शाहजानः परिपालयति स्म । शिवराजः तस्मै एकं पत्रं लिखितवान् । 'मम पितरं बीजपुरसुलतानः कारागारे बध्दवान् । तं यदि मुक्तं करिष्यति तर्हि अहं, मम पिता च भवतः सेवायाम् उपस्थितौ भविष्यावः 'इति । बीजपुरसुलतानः पत्रस्य विषयं ज्ञातवान् । बहुकालतः देहलीचक्रवर्ती बीजपुरस्य आक्रमणप्रयत्ने अस्तीति सः जानाति स्म। अस्मिन् समये चक्रवर्ती आक्रमणार्थम् स्वयम् आगच्छति चेत् स्वस्य स्थितिः का ? इति भावना यदा मनसि आगता, तदा तस्य हृदयं भग्नमिवाभवत् । तत्क्षणं शाहराजं सगौरवम् अमुञ्चत । एवं शिवराजः स्वपराक्रमेण, बुध्दिचातुर्येण च स्वराज्यस्थापने समागताः संकटस्थितीः अतिक्रान्तवान् ।अष्टादशवर्षाणां वयस्येव शिवराजः कोङ्कण-पुरन्दर- प्रतापगृह-राजगृह-चाकणेत्यादिनि चत्वारिंशत् दुर्गाणि स्वायत्तीकृत्य तत्र भगवद्ध्वजं प्रतिष्ठापितवान् । अस्मिन् समये एव देशस्य पश्चिमभागे आंगलेयाः पोर्चगीसजनाः च पदनिक्षेपं कुर्वन्तः आसन् । एते विदेशीयाः यदा कदापि भारतदेशं सङ्कटेषु पातयिष्यन्तीति सः पूर्वमेव समभावयत् । एतेभ्यः देशरक्षणाय समुद्रतीरप्रान्तेषु दुर्गाणां निर्माणम् आरभत । युध्दाय योग्याः नौकाः, नाविकादलं च निरमात् । विदेशीयशक्तिभ्यः सम्भविष्यमाणाम् आपदं पूर्वमेव ज्ञातवान् । तेषाम् आक्रमणानि निरोध्दं योग्यां रक्षणव्यवस्थां व्यरचयत् च एवं शिवराजः बहुदूरदर्शी आसीत् । शिवराजः स्वराज्यनिर्माणे सफल: भवन्नस्तीति दृष्ट्वा आदिलशाहस्य मनः व्याकुलितम् अभवत् । निःस्पृहता आवृता । 'शिवराजः आस्मिन् दिने एतद् दुर्गं जितवान्, ह्यः तद् दुर्गं जितवान् ’ इत्यादि वार्ताः प्रतिदिनं सः शृणोति स्म । राज्ञः सपत्नीमाता उलियाबेगम् नाम्नी शिवराजं नितरां द्वेष्टि स्म। सा प्रख्यातान् सर्वान् वीरानाहूय सभामेकाम् आयोज्य -"शिवराजं बन्धुं यस्य धैर्यसाहसादिकम् अस्ति, सः एतं खड्गं स्वीकरोतु’ इति पन्थाह्वानं कृतवती । सभायाः मध्ये पटवस्त्रेण आवृतः खड्गः आसीत् ।तदा बृहदाकारकः दृढकायः कश्चन सेनापतिः उत्थितवान् । पुरतः आगत्य तं खड्गं गृहीतवान् । तस्य नाम अफजलखानः । आदिलशाहसभायां मुख्यसेनानीषु अयम् एकः ।यथा अयं पराक्रमी, तथा वञ्चकः, क्रूरश्च । पञ्चविंशतिसहस्रयोधै: युक्तं बलिष्ठं सैन्यं स्वीकृत्य सः शिवराजं ग्रहीतुं प्रस्थितवान् ।आरम्भे अफजलखानः तुलजापुरस्थं देवीमन्दिरं स्वह्स्ताभ्यां ध्वस्तं कृतवान् । तुलजापुरभवानी शिवराजस्य कुलदेवता । एवमेव पण्ढरपुरस्थां मूर्तिमपि ध्वस्तवान् । खानेन क्रीयमाणानां दुष्कृत्यानाम्, अत्याचाराणाञ्च वार्ताः शिवराजं प्राप्नुवन्त्येव । शिवराजः यावत् दुर्गेषु, अरण्येषु तिष्ठति, तावत् तस्य बन्धनं नैव सुकरं भवति इति खानः जानाति स्म । देवालयानां ध्वंसः, स्त्रीणाम् अत्याचारः, गवां हननम् इत्यादि अकृत्यानि कुर्मः चेत् शिवराजः अवश्यं बहिरागमिष्यतीति, विनायासं तं ग्रहीतुं शक्नुमः इति अफजलस्य कुतन्त्र्म् आसीत् ।किन्तु शिवराजः स्वपरिधिम् अतिक्रम्य बहिः नागतवान् । अफजलखानस्य कुतन्त्रं सः ज्ञातवान् । दुर्गं त्यक्त्वा बहि: युध्दं क्रियते चेत् अफजलः अवश्यं जेष्यतीति सः जानाति स्म । अतिगहनारण्ये नूतनतया निर्मितं प्रतापदुर्गं प्राप्य, कथञ्चित् अफजलखानं तत्र आनयामः इति उपायं रचितवान् शिवराजः । अस्मिन्नेव समये भवनीमाता स्वप्ने शिवराजस्य साक्षादभूय ’ निश्चयेन तव विजयो भविष्यति’ इति आशिषो दत्तवती ।यथाकथञ्चित् शिवराजं प्रतापगढतः भूप्रान्तम् आनेतुम् अफजलखानः एकं दूतं शिवराजस्य समीपे प्रेषितवान् । तस्मै दूताय अनेकाः रहस्यसूचनाः च दत्तवान् । शिवराजं प्राप्तः सः दूतः अतिविनम्रं " खान् महोदयः भवतः पितुः उत्तममित्रम् अस्ति । अतः सः भवन्तं न बाधयति । भवान् आगत्य तेन मिलतु ।" इति सूचितवान् । शिवराजः इतोऽपि विवेकेन एकं पत्रं विलिख्य स्वदूतद्वारा खानं प्रति प्रेषितवान् । " भवान् मम पितृव्येण तुल्यः । मम कारणेन जातान् दोषान् क्षाम्यतु । भवान् प्रतापगढम् आगत्य मां धन्यं कृत्वा, महाराजस्य समीपं नयतु ।" इति लिखितवान् । शिवराजस्य लेखे दृश्यमानं भयं ज्ञात्वा खानः अत्यन्तमानन्दितवान् । शिवराजस्य लेखहारः युक्तिपरः । सः खानस्य धैर्यसाहसादिकम् अत्यन्तं प्रशंसन् शिवराजस्य भीरुतां वर्णीतवान् । खानः अधिकं मोदम् अनुभूतवान् ।खानः स्वपरिवारेण सह तम् अटवीप्रान्तं प्राप्तवान् । प्रतापदुर्गस्य अधोभागे एकं शिबिरं निरमात् । अफजलखानस्य शिवराजस्य च मध्ये सन्धिरचनाय निर्णयः जातः । शिवराजः अत्यधिकं भीतः इति कारणतः अफजलखानः शिवराजम् एकान्ते मिलेदिति, तयोः अङ्गरक्षकद्वयं द्वारे तिष्ठेदिति च निर्णीतम् ।सूर्योदयानन्तरं समावेशः भविष्यति । पूर्वदिने रात्रौ शिवराजस्य मित्राणां नेत्राणि न निमीलितानि । नेताजि:, तानाजि:, कन्होजि: इत्यादयः शिवराजस्य अत्यन्तविधेयाः सेनानायकाः स्वस्वसैन्यानि स्वीक्रुत्य दुर्गस्य अधोभागे अरण्ये निः शब्दं स्थितवन्तः । दुर्गात् यदा शतध्नीनां शब्दः श्रूयते तदा खानसैन्यं आक्रान्तव्यम् इति पूर्वमेव सूचना तेभ्यो दत्ता । रात्रिः अतीता । सूर्योदयः जातः । शिवराजः ईश्वरपूजां क्रुत्वा शिरसि शिरस्त्राणं, शरीरे अयः कवचं धृत्वा, भवानीप्रसादितं खड्गं स्वीकृत्य, हस्तयोः व्याघ्रनखानि धृत्वा भवानीमातरं स्मरन् दुर्गस्य अधोभागे स्थितम् अफजलं मेलितुं प्रस्थितः । समावेशस्थानम् अरण्यमध्ये निश्चितम् । अफजलखानशिबिरतः तत् स्थलं न दृश्यते । शिवराजस्य आगमनं अफजलखानः समावेशस्थानतः दृष्टवान् । यदा शिवराजः प्रविष्टवान् तदा खानः उत्थितवान् । एकक्षणं द्वयो: नेत्रचतुष्टयो: सङ्गम: अभवत् । खानः स्वदीर्घबाहुद्वयं प्रसारितवान् । शिवराजः तस्य बाह्वोः मध्ये गतवान् । खानः शिवराजं हस्तद्वयेन आलिङ्ग्य बद्धवान् । तत् साक्षात् मृत्योः आलिङ्गनम् इव भासते स्म । किन्तु कस्य मृत्युः ? तदैव शिवराजः स्वव्याघ्रनखैः खानस्य उदरम् अच्छिन्त् । तस्य आन्त्राणि बहिरागतानि । खानः प्रतिप्रहरणं कृतवान्, किन्तु तत् प्रहरणं शिवराजस्य शिरस्त्राणेन निरुद्धम् । शिवराजः सपदि उड्डीय स्वखड्गेन खानस्य शिरः कर्तयित्वा भूमौ पातितवान् ।खङ्गस्योपरि अफजलखानस्य शिरः लम्बयित्वा शिवराजः दुर्गं आरोहति स्म । तत्क्षणे आकाशं मुखरयन् शतध्नीनां नादः आरब्धः । खानस्य सैन्यं मदिरापरवशम् आसीत् । तत्र जायमानां स्थितिं ते न जानन्ति स्म। प्रायः शिवराजं खानः अबध्नात् इत्येव ते चिन्तयन्ति स्म । शिवराजस्य सैन्येन अकस्मात् तेषामुपरि आक्रमणं कृतम् ।तुलजाभवान्याः कृते जातस्य अपमानस्य सम्पूर्णं प्रतीकारं कृतवन्तः सैनिकाः । खानस्य सैन्यं सम्पूर्णतया ध्वस्तम् । पुनः शिवराजमेव विजयलक्ष्मीः वृतवती । शिवराजः स्वमातुः सकाशे एकं पुरस्कारं प्रेषितवान् । तत् किम् ?...अफजलखानस्य शिरः तत् ।शिवराजस्य कीर्तिः देशे विदेशेषु च व्याप्ता आसीत् । अफजलस्य वधोदन्तं श्रुत्वा सर्वे तं प्रशंसन्ति स्म । बीजपुरसुलतानन्तु दुःखमेघाः आवृण्वन् । एतैः विजयैः शिवराजः न तृप्तः । तप्तम् अयः आवश्यकतानुसारं यथा परिवर्तयामः तथा परितः स्थितानि अनेकानि दुर्गाणि आक्रान्तुं प्रस्थितवान् ।बीजपुरसुलतानः अन्यं सेनापतिं सप्ततिसहस्रपदातिसैन्येन सह शिवराजं निग्रहीतुं प्रैषयत् । सेनापतिः सिद्दीजोहरः शिवराजम् आक्रान्तुं गतवान् । तदा शिवराजः पन्हालदुर्गं प्राप्तवान् । सुलतानस्य साहाय्यार्थम् आङ्ग्लेयाः स्वगोलकास्स्त्रदलम् अपि प्रेषितवन्तः । तेषां साहाय्येन सिद्दीजोहरः पन्हालदुर्गं परिक्रान्तवान् । शनैः, शनैः तदाक्रमणं बलहीनं भवतीति शिवराजः अचिन्तयत् । किन्तु तथा नाभवत् । सुलतानः आदिलशाहः देहलीमहाराजस्य औरङ्गजेबस्य अपि साहाय्यं प्रार्त्थितवान् । औरङ्गजेबः स्वमातुलं षयिस्तेखानम् एकलक्षमितेन सैन्येन सह सिद्दीजोहरस्य साहाय्यार्थं प्रैषयत् ।एतादृशसङ्कटस्थितौ जीजाबाई समर्थतया पालनव्यवहारादिकं निर्वहति स्म । यथाकथञ्चित् दुर्गात् बहिः गन्तव्यम् इति शिवराजः प्रणालीं रचयन् आसीत् । किन्तु कथं सम्भवति ? सिद्दीजोहरस्य सैन्यं तु यथाकथञ्चित् परिक्रान्तव्यमेवेति दृढसंकल्पः आसीत् । तदा शिवराजः एकम् उपायम् आलोच्य एकस्य दूतस्य द्वारा सिद्दीजोहराय एकं सन्देशं प्रेषितवान् ।--‘अहं मम पराजयम् अङ्गीकर्तुं सिद्धः अस्मि । यदि भवान् अङ्गीकरोति तर्हि श्वः एव मम दुर्गं भवदधीनं करोमि । कृपया भवान् मम अपराधान् क्षाम्यतु ।’इतिशिवराजः वशीभविष्यतीति वार्तां प्राप्य सिद्दीजोहरस्य सेना तस्यां रात्रौ आनन्दे मग्ना । केवलं तान् वञ्चयितुमेव तत्पत्रं लिखितम् इति ते न ज्ञातवन्तः । तस्यां रात्रौ मेघाः गर्जन्ति स्म । विद्युतः विद्योतन्ते स्म । धारापात इव वृष्टिः भवति स्म । तस्मिन्नेव समये शिवराजः स्वकीयेन अष्टशतसंख्याकेन सेनानिवहेन सह गूढं पन्हालगढतः विशालगढदुर्गं प्रति प्रयातः । सिद्दीजोहरस्य सेनारक्षकाः स्वशिबिरेषु उपविश्य शिवराजः वशीभूत इत्यानन्दे आसन् । तेषां मनसि लेशोऽपि सन्देहः भवति चेत् शिवराजस्य प्रणाली भग्ना भविष्यति । शिवराजः तैः गृहीतो भविष्यति । अतः शिवराजस्य सेना प्रतिपदम् अत्यन्तजागरुकतया पदानि निक्षिपन्ती पुरतो गच्छति स्म । भवानीमातुः कृपाकारणतः शिवराजस्य लघुसेना कस्यापि शत्रोः दृष्टौ न पतिता तस्मात् सेनानिवेशात् बहिरागता च ।शिवराजेन सह स्थिताः मावलीसैनिकाः स्वमहाराजं शिबिकायाम् उपवेश्य वहन्तः सवेगं धावन्ति स्म । तदा एका विद्युत् लसिता। सर्वोपि प्रदेशः कान्तिमान् जातः । तस्मिन् प्रकाशे सिद्दीजोहरस्य गूढचरः कश्चन धावतः सैनिकान् अपश्यत् । तत्क्षणं धावन् सिद्दीजोहरं प्राप्य 'शिवराजः पलायितवान्" इति वार्ताम् अश्रावयत् । वार्ताश्रवणेन सिद्दीजोहरस्य शिरसि वज्राघात जात: इव । तथापि सः न भीतः । स्वस्य जामातरं सिद्दीमसूदम् अधिकसंख्याकेन आश्विकदलेन सह प्रेषयन् वेगेन शिवराजम् अनुधाव्य बन्धुम् आदिशत् । तेभ्यः पलायनं कष्टमिति शिवराजः ज्ञातवान् । एकम् उपायम् अचिन्तयत् । तत्क्षणं शिबिकां परिवर्तितवान् । सा शिबिका अन्यमार्गेण गता । शिवराजस्य सेनायां शिवराजसदृशः अन्य कश्च्न सैनिकः आसीत् । सः शिवराजस्य वेषं धृत्वा प्रथमशिबिकायाम् आसीनः अभवत् । सिद्दीमसूदः तां शिबिकां, तां सेनां च बद्धवा सिद्दिजोहरस्य समीपम् अनयत् । किन्तु तत्र ज्ञातं यत् तस्य सैनिकस्य नाम् शिवराज एव, किन्तु सः प्रतापदुर्गनिवासी कश्चन क्षौरिक: इति । तत् श्रुत्वा सिद्दीजोहरस्य सेना लज्जया विवर्णा जाता ।क्रोधावेशैः सिद्दीमसूदः पुनः शिवराजम् अन्वधावत् । तदैव शिवराजः स्वसैनया सह पञ्चविंशतिमीलदूरं गतवान् । गाजापुर -उपत्यकां प्राप्तवान् च । ततः किञ्चिद् दूरे एव विशालदुर्गम् आसीत् । सिद्दीमसूदः दन्तान् घट्टयन पञ्चसहस्रसङ्खाकैः सैनिकैः सह तान् अन्वगच्छत् । शिवराजस्य सेनायां बाजीप्रभुदेशपाण्डे इति पराक्रमी सेनानी आसीत् । सः भीमसदृश-बलशाली । सः शिवराजं प्रार्थितवान् -‘महाराज ! भवान सेनार्धेन सह विशालगढं सुरक्षितं प्राप्नोतु । शिष्टेन सेनार्धेन अस्मिन् प्रदेशे अहं शत्रुसेनां निरुणध्मि । एकं पदमपि ते पुरतः यथा नागच्छेयुः तथा करोमि’ इति । हस्तद्वयेन खङ्ग्द्वयं स्वीकृत्य स्थितस्य बाजीप्रभोः रणावेशः दर्शनीयः आसीत् ।सागरोर्मिवत् पततः आदिलशाहस्य सैनिकान् बाजीप्रभुः गृञ्जनकानीव कर्तयति स्म । घोरः सङ्ग्रामः जातः तस्य ग्रात्रं सर्वमपि व्रणैः रक्तसिक्तम् अभवत् । स्वव्रणान् अगणयित्वा सायं पर्यन्तं सः युद्ध्यन्नेव आसीत् । बाजीप्रभुसैनिकाः बहवः मृताः । अन्ते बाजीप्रभोः प्राणोत्क्रमणं यथा भवेत् तथा शत्रुः कश्चन खड्गेन मारितवान् । बाजीप्रभुः खड्गप्रहारपीडया मृत्युवेदनाम् अनुभवन्न्पि मृत्युं प्रार्थितवान् -‘हे मृत्यो ! मम कर्तव्यसमाप्तिपर्यन्तं किञ्चित् तिष्ठतु ।’ इति । तदा एव विशालदुर्गतः पञ्चवारं शतध्नीनां शब्देन सूचना श्रुता । तस्यार्थः शिवराजः सुरक्षितं विशालदुर्गं प्राप्तवानिति । बाजीप्रभुः अत्यानन्दम् अनुभूतवान् । खड्गं त्यक्त्वा दिवङ्गतः । तस्य मुखे कर्तव्यसमापनतृप्तिः दृश्यते स्म । आत्मार्पणं कृतवतां तेषां वीराणां बलिदानेन सः प्रदेशः पवित्रः जातः । तदारभ्य जनाः तं प्रदेशं पवित्रस्थानम् इति वदन्ति ।शिवराजः पन्हालदुर्गत: पलायितः इति वार्ता बीजपुरसुलतानः ज्ञातवान् । तस्य शिरसि सहस्त्रशः वज्राघाताः जाताः इव । तस्य धैर्यं क्षीणं जातम् । शिवराजं पुनः आक्रान्तुं तस्य साहसं नासीत् । किन्तु शिवराजस्य राज्ये षयिस्तेखानरुपेण अन्या आपद् आगता । तामापदं निवारयितुम् अत्यावश्यकतया चिन्तनीयः अवसरः संप्राप्तः । एषा विपत्करस्थितिः कथं सम्मुखीकरणीया....? शिवराजः साहसोपेतम् उपायमचिन्तयत् । तदानीं रम्जान्-मास: । षायिस्तेखानसेनायां सैनिकाः उपवासनियमं पालयन्ति स्म । दिवा निराहारिणः रात्रौ अधिकं खादित्वा अतिनिद्रावशं गच्छन्ति स्म ते । तावता औरङ्गजेबस्य सिंहासनमधिष्ठाय एकवर्षं जातम् आसीत् । अतः रात्रौ मृष्टान्नभोजनं भविष्यति । एतत् ज्ञात्वा द्विसहस्त्रं सैनिकान् चित्वा शिवराजः रायदुर्गतः रात्रौ प्रस्थितः । पुण्यपत्तनतः क्रोशदूरे शिबिरं कृतवान् । पुण्यपत्तनस्य् रक्तभवने यत्र शिवराजेन बाल्यं यापितम् आसीत् तस्मिन् एव षायिस्तेखानः निवेशं कृतवान् । पुण्यपत्तने, तत्परिसरप्रान्तेषु एकलक्षं मुघलसैनिकाः निविष्टाः ।शिवराजस्य बाल्यमित्रं बाबाजी कैश्चित् सैनिकैः सह मुघलसेनायाः वलयं प्रति प्रस्थितः । तमं शिवराजः अल्पसङख्याकैः सैनिकैः सह अनुसृतवान् । परस्परं भाषामाणाः साधारणसैनिका इव ते मुघलसैन्यवलयं प्रविष्टवन्तः । परिरक्षकाः यदा न्य्रुन्धन् तदा " वयं पर्यटन्तः रक्षकभटाः । अस्माकं रक्षणसमयः समाप्तः, अतः इदानीम् अस्माकं निवासं प्रति गच्छामः । " इति विश्वासितवन्तः । परिरक्षकाः विश्वासं प्राप्तवन्तः । सर्वे सेनानिवेशस्य अन्तः प्रविष्टाः । शिवराजः साक्षात् भवनस्य पश्चादभागं प्राविशत् । ततः पाकगृहं प्राप्तवान् । तत्रत्यान् सर्वान् संहृत्य, शनैः षायिस्तेखानस्य शयनगृहं प्राविशत् । तत्र गमनसमये एकं कुड्यं भेत्तव्यम् आपतितम् । तदा लघुशब्दः अभवत् । तं शृत्वा कश्चन कर्मकरः सूचनां दातुं खानस्य समीपं गतवान् । निद्रापरवशः खानः 'पाकगृहे मूषिकाः शब्दं कुर्वन्ति, गच्छ्तु 'इति कुपितः ।एतदन्तरे शिवराजस्य सेनापि भवनान्तर्भागं प्रविष्टा । लालमहले सर्वत्र शत्रवः प्रविष्टाः इति वार्ता दावानलज्वाला इव प्रसृता । षायिस्तेखानस्य पत्न्यः स्वपतिं यवनिकानां पृष्ठत: गोपितवन्तः । शिवराजः पुरतः आगत्य स्वखङ्गं क्षिप्तवान् षयिस्तेखानस्य हस्ताङ्गुलित्रयं छिन्नम् । खानः वातायनतः कूर्दनं कृत्वा पलायितः । तदैव मुघलसेना जागरिता । रक्तभवनं परितः यथेच्छं अत्यन्तवेगेन सर्वे धावन्ति स्म । शिवराजसैनिकाः अपि तैः सह मिलित्वा गृह्णन्तु, बध्नन्तु, छिन्दतु इति क्रोशन्ति स्म । तथा क्रोशन्तः एव भवनद्वाराणि उदघाट्य बहिरागत्य, पूर्वनिर्णीते स्थले सिद्धान् अश्वान् आरुह्य सिंहदुर्गं प्राप्तवन्तः ।एतेन संघटनेन शिवराजस्य शत्रूणां भीतिरवर्धत । एतावत्पर्यन्तं सः एकः पर्वतीयमूषक इत्येव चिन्तयन्तः आसन् ते । इदानीं तु तस्य समीपे मन्त्रतन्त्रादिकम् अस्तीति, सः भूतो वा पिशाचो वा भवेदिति भावयन्ति स्म-। एतां सम्पूर्णां वार्तां श्रुत्वा औरङ्गजेबः लज्जया स्तम्भीभूतः । षयिस्तेखानं दण्डयित्वा वङ्गप्रदेशं प्रेषितवान् । स्वराज्यनिर्माणार्थं, पदातिदल-नौकादलनिर्माणार्थं, राज्ये उत्तम-परिपालनरचनाय, विशिष्य शत्रुनिग्रहणार्थं धनम अत्यन्तमावश्यकम् । अतः अन्यमार्गो नास्तीति शत्रुभ्य एव धनं सम्पादनीयम् इति निश्चितवान् शिवराजः । औरङ्गजेबस्य कोशागारम् अपहर्तुं निश्चयः जातः । तेषु दिनेषु सूरतनगरं कुबेरनिवासः इति, धनिकानां निलयः इति च प्रवादः आसीत् । ततः एव शिवराजः आगण्यं धनम् आर्जितवान् । शिवराजस्य चेष्टाः औरङ्गजेबस्य शिरोवेदना इव जाताः कोपेन तप्तः सः । शिवराजं नाशयितुम् अत्यधिकेन सैन्येन दक्षिणप्रान्तमगन्तुमैच्छत् । किन्तु तस्य पर्वतमूषकस्य नखतीक्ष्णताम् पूर्वमेव आस्वदत सः । अतः किञ्चिदालोच्य् 'सिंहं प्रतियोद्धुं सिंह एव आवश्यक’इति निश्चितवान् । एतस्य कार्यस्य कृते मीरजामहाराजं जयसिहं चितवान् । राजा जयसिंहः न केवलं महान् पराक्रमी, विवेकी सेनापतिश्च । एतादृशः योग्यः पुरुषः परधर्मीयाणां सेवायां ध्न्यो भवामीति चिन्तयतीति ल्ज्जास्पदः विषयः अस्माकम् । अधिकसेनया जयसिंहः दक्षिणापथमागतः बीजपुरसुलतानेन सन्धिं विरचितवान् । सर्वाभ्यः दिग्भ्यः शिवराजं परितः सेनां निवेशितवान् । शिवराजः एकेन लेखेन सन्घिं प्रस्तुतवान् । तथैव जयसिंहेन मिलित्वा संभाषणं कृत्वा औरङ्गजेबेन सह संभाषणार्थमपि अङ्गीकृतवान् ।सह्याद्रिगिरिशिखरेषु स्वेच्छया विहरन् मृगराजः शिवराजः किमर्थम् एवं हठात् चक्रवर्तिनः वशीभूतः ? इति सर्वे आश्चर्यचकिताः जाताः ।अग्रे कोऽपि गूढार्थः भवतीति सर्वे भावयन्ति स्म । सेवां करोमीति व्याजेन गत्वा औरंगजेबं ह्न्यात् इत्यपि चिन्तयन्ति स्म केचन । एतेन शिवराजस्य धैर्यसाहसादिविषये, समयस्फूर्तिविषये, समयं दृष्ट्वा शत्रुनाशनाय युक्तिप्रयोगविषये च जनाः कथं विश्वासं प्राप्तवन्त: आसन्निति अस्माभिः ज्ञायते । चिन्तनानुसारं शिवराजः स्वपुत्रेण सम्भाजिराजेन सह औरङ्गजेबेन मेलितुं प्रस्थितः । राजकुटुम्बिनः, पौराः च किं भविष्यति इति उत्कण्ठया आसन् । मार्गमध्ये अनेके हिन्दवः सादरं स्वागतं कृतवन्तः । शिवराजः आगरां प्राप्तवान् । तस्य कुटिलोपायविषये औरङ्गजेबः अपि अल्पचिन्तनं न कृतवान् । अत एव शिवराजं कदापि स्वसमीपमागन्तुं नाङ्गीकृतवान् । राजसभायामपि शिवराजस्य स्थानं दूरे एव अस्थापयत् । एतेन शिवराजः स्वचिन्तनाग्नौ दैवेन शीतोदकं सिञ्चितमिति भावितवान् । 'शिवराजं सगौरवं पश्यामि इति’ जयसिंहाय वचनं द्त्तवान् औरङ्गजेबः स्ववचोव्याघातं कुर्वन् शिवराजम् अपमानितवान् । शिवराजः परं क्रोधाग्निना ज्वलितः । औरङ्ग्जेबस्य यथा अपमाननं भवेत् तथा राजसभां त्यक्त्वा गतवान् । किन्तु शिवराजः महत्याम् आपदि पतितवान् । हस्तगतं शत्रुं त्यक्तुं मूर्खः न चक्रवर्ती । शिवराजं बद्धवा तस्य शिरश्छेदं कर्तुम् आज्ञप्तवान् ।एतादृशस्थितावपि शिवराजः स्वधैर्यं न त्यक्तवान् । विपदि स्थितौ शिवराजस्य बुद्धिः, धैर्यं च वेगेन कार्यं करोति स्म । हठात् शिवराजः रुग्णः । तस्य स्वास्थ्यं दिने दिने क्षीयमाणम् अभवत् । 'स्वेन सहागताः महाराष्ट्रसैनिकाः प्रतिगन्तुम् अनुमन्यन्ताम्’ इति सः औरङ्गजेबं प्रार्थितवान् । चक्रवर्ती अनुमतवान् । स्वस्थ्यप्राप्तये साधुभ्यः, सन्यासिभ्यः च मधुरवितरणमारब्धवान् । नगराधिकारिभ्यः अनेकपुरस्कृतीः प्रेषयति स्म । एतेभ्यः सर्वेभ्यः औरङ्गजेबस्य अनुमतिः लब्धा । औरङ्गजेबसदृशस्याऽपि सन्देहः ईषदपि न जातः । मरणदण्डनाय निर्णीतं दिनम् आगतम् । पूर्वदिने शिवराजस्य अस्वास्थ्यम् इतोऽपि प्रवृद्धम् । तस्य शरीरस्मृतिरपि नासीत् । प्रतिदिनम् इव मधुराणां करण्डा: अन्तः आगता: । तावत्पर्यन्तं स्मृतिरहितः शिवराजः हठात् उत्थाय मधुराणां करण्डे उपविष्टवान्, स्वपुत्रं सम्भाजिराजमपि उपवेशितवान् । सेवकाः तत्क्षणं मधुराणां करण्डं शरावेगेण बद्धवा बहिः अनयन् ।यथापूर्वं मधुराणां करण्डा एव गच्छन्तीति रक्षकभटाः चिन्तितवन्तः तेषां नायकः फौलादखानः कांश्चन् करण्डान् परीक्षितवान् च । तत्र केवलं मधुराण्येव आसन् । दैववशात शिवराज;, सम्भाजिराज:च यत्र आस्ताम् तत्र तस्य हस्तः न आगत: । भवानीमातु: कृपा, शिवराजस्य युक्तिः, फौलादखानस्य गर्वं इति सर्वम् अनुकूलितम् । भगवतः आशयः शिवराजः सजीवो भवेदिति । फौलादखानः? 'त्यजतु’ इत्याज्ञप्तवान् ।कारावासे शिवराजस्य शय्यायां तस्य मित्रं हीरोजि: शिवराजवत् सुप्तः । शरीरं सर्वं राङ्कवेनाच्छाद्य शिवराजस्य राजमुद्रिकासहितं हस्तं बहिः दृश्यमानं कृत्वा सः निद्राम् अभिनयति स्म अमायक इव मदारिमेहतरनामक: बालकः तस्य पादौ संवहति स्म । फौलादखानः मध्ये मध्ये अन्तः चक्षुः प्रसार्य शिवराजस्य अनामयं पृष्ट्वा गच्छति स्म । द्वितीयदिने सायङ्काले हीरोजि: उत्थितः । प्रायः चतुर्विंशतिघण्टापर्यन्तं सः निद्राणवान् । शय्यायां शय्यावस्त्राणि निद्रायमाणमानववत् विरचय्य स्वस्य साधारणवस्त्राणि धृत्वा शनैः बहिरागत्य हस्तद्वयं मुकुलीकृत्य रक्षकभटान् उदिदश्य "शनैः भाषणं कुर्वन्तु । महाराजस्य अस्वास्थ्यं तीव्रम् अस्ति । इदमिदानीं निद्रां प्राप्तवान् सः । अहम् औषधमानेतुं गच्छन्नस्मि ।" इति उक्तवा हीरोजि: अपि बहिरागतवान् । किञ्चित्कालानन्तरं एवमेव वञ्चयित्वा मदारिः अपि पलायितः । शय्यायां शिवराजः निद्रायमाण एव दृश्यते । बहिः रक्षकभटाः खड्गधारिणः सन्तः दृढं रक्षन्त्येव ।प्रातः अभवत् । शिवराजस्य शिरश्छेदनं तस्मिन्नेव दिने । फौलदखानः अन्तः आगतवान् । तत्र निः शब्दवातावरणं प्रसृतमस्ति । तस्य कश्चन सन्देहः जातः । पुरतः गत्वा शिवराजं निद्रामग्नं दृष्ट्वान् । सर्वं सम्यगस्ति इति चिन्तितवान् । तत्र कोऽपि कोलाहलः नास्तीति ज्ञातवान् । शिवराज: मृतो वा इति सन्देहः आगतः । कम्बलम् अपावृत्य अपश्यत् । तत्र केवलं शय्या, उपधानं च स्तः । सः स्तम्भीभूतः । खङ्गप्रहारेणापि चलनरहित इव सम्भूतः । शिवराजः पलायितः । फौलदखानस्य स्थितिरेव एतादृशी चेत् औरङ्गजेबस्य स्थितिः कीदृशी इति ऊहितुं शक्नुमः । सः सहस्रवृश्चिकैः दष्ट इव आसीत् । तत्क्षणं शिवराजं बन्धुं सेनामाज्ञप्तवान् । सेनया चतुर्दिशः प्रसृत्य अन्वेषणम् आरब्धम् ।पूर्वनिर्दिष्टप्रणाल्यनुसारं शिवराज- शाम्भराजयोः कृते अश्वौ सिद्धौ आस्ताम् । करण्डकेभ्यः बहिरागत्य तौ दक्षिणादिशं प्रस्थितौ । अतिवेगेन प्रयातौ तौ । मध्येमार्गं रामदासस्य मठाः तेषाम् अपयोगाय अभवन् । संन्यासिवेषे शिवराजः रायदुर्गं प्राप्तवान् । एकक्षणं जीजामाता शिवराजं न ज्ञातवती । अभिज्ञानानन्तरं पुत्रम् आलिङ्ग्य अनन्दाश्रूणि सारितवती । मातापुत्रयोः समागमः सर्वानन्दकरः अभवत् ।दक्षिणादेशस्थाः तस्य शत्रवः 'सः आगरातः पलायितः’ इति ज्ञात्वा भीतिम् अनुभूतवन्तः । तेषां वाक् न निस्सरति स्म् । इदानीं किं भविष्यतीति कम्पितवन्तः । एतया घतनया शिवराजस्य कीर्तिः देशे दशदिशः व्याप्ता । अत्यन्तं कपटः आसीत् औरङ्गजेबः । तस्य अक्षणोः धूलिं प्रक्षिप्य, तस्य अधीनतः, राजधानीतः, प्रतिदिनं रक्षद्भ्यः रक्षकभटेभ्यः सकाशात् आत्मानं गोपायित्वा सः पलायितवान् । सर्वाभ्यः दिग्भ्यः अनुधावतां सहस्रसङ्ख्याकानां मुघलसैनिकानाम् अक्षीणि निमेल्य सः सहस्रमीलदूरं प्रययौ । एतादृशं पराक्रमोपेतं, युक्तिमन्तम् अपूर्वं पुरुषं लोके पूर्वं कदापि, कुत्रापि ,को?ऽपि न दृष्टवान् । हिन्दुजातेः प्रेरणा यथा भवेत् तथा हिन्दुसाम्राज्यं निर्मितवान् शिवराजः । किन्तु शास्त्रोक्तविधानेन तावत्पर्यन्तं पट्टाभिषिक्तः नाऽभवत् । अत एव केचन शिवराजं महाराजत्वेन नाङ्गीकृतवन्तः । शिवराजस्य एतं लोपं पूरयितुं काशीपण्डितः कश्चन सिदध: अभवत् । तस्य नाम् गागाभट्टः । सः शास्त्रोक्तविधिना शिवराजस्य राज्याभिषेकं कारितवान् । 1674तमे वर्षे एतादृश-द्विव्यसङ्घटनसमये शिवराजस्य वयः चत्वारिंशत् वर्षाणि । सर्वदुर्गेषु श्रेष्ठतमं रायदुर्गं शिवराजः स्वराज्यस्य राजधानीं कृतवान् । परमपवित्रौ मातुः चरणौ स्पृष्ट्वा, आशिषः प्राप्य रत्नखचितस्वर्णसिंहासने आसीनः । गागाभट्टः शिवराजस्य शिरसि स्वर्णच्छत्रं धारयित्वा 'छत्रपतिः’ इति घोषितवान् । सुवासिन्यः नीराजनं समर्पितवत्यः । साधवः सन्यासिनश्च आशिषो दत्तवन्तः । अस्मिन् महोत्स्वे भागं ग्रहीतुं दूरप्रदेशेभ्यः सहस्रशो जनाः समागतवन्तः । ते सर्वे आनन्दोत्साहेन 'छत्रपतिः श्रीशिवमहाराजः जयतु ’ इति मुक्तकण्ठं जयकारं कृतवन्तः । रायदुर्गे सर्वत्र जयघोषाय शतघ्निध्वनयः श्रुताः ।बीजपुरसुलतानः, आंग्लेयाः शिवराजं स्वतन्त्रराजरूपेण सम्मान्य पुरस्कृतीः प्रेषितवन्तः । एतस्य अद्भुतस्य दृश्यस्य समर्थरामदासः अत्यानन्देन काव्यरूपं कल्पितवान् । "एषा भूमिः, धर्मश्च उद्धृतौ, रक्षितौ च । भव्यः स्वराज्यभानुः समुदितः ।" इति सः लिखितवान् ।शत्रून् पराजित्य, राज्यसथापनमात्रेण शिवराजः न तृप्तः । प्रजानां सुखसन्तोषाद्यर्थम् अनेकविधं प्रयत्नं सः व्यदधात् । प्रजाः भगवत्स्वरुपाः इति भावितवान् । प्रजानां पीडा भवति चेत् न सहते स्म । प्रजाश्रेयसे स्वसैन्यम् अत्यन्तदूरमपि प्रेषयति स्म ।"मध्येमार्गं कुत्रापि प्रजानां किञ्चिदपि कष्टं न भवेत् । सस्यक्षेत्रेषु पर्णानि अपि सैनिकगमनकारण्तः न चलेयुः " इति आज्ञां ददाति स्म । कृषकाणां शिवराजः प्रेमस्वरूपः । धनिकाः भूस्वामिनः यदि निर्धनकर्षकान् पीडयन्ति तर्हि तेषां क्षेत्राणि स्वायत्तीकृत्य निर्धनकर्षकाणां कृते वितरति स्म सः । तदानीं समाजे अस्पृश्यतादुराचारः अधिकतया आसीत् । तदानीन्तनसमाजः स्वसोदरानेव अस्पृश्याः इति व्याजेन दूरे स्थापयति स्म । शिवराजः तान् सर्वान् प्रेम्णा दृष्टवान्, तेभ्यः स्वसैन्ये स्थानं दत्त्वा, तेषामर्हतामनुसृत्य उन्नतपदवीः अपि दत्तवान् । ते सर्वेऽपि शिवराजविषये अत्यन्तभक्तिश्रद्धादिभि:स्वविहितकार्यम् अनुतिष्ठन्ति स्म । स्वराज्यस्थापनविषये अत्यन्त -क्लिष्टसमस्याः अपि सम्मुखीकृतवान् शिवराजः । अस्मिन् महति कार्ये बहवः आत्मसमर्पणं क्रृतवन्तः । एकधर्मावलम्बिनः हिन्दवः परस्परं ईर्ष्या-द्वेषग्रस्ताः न भवेयुरिति आदर्शं शिवराजः अस्माकं पुरतः स्थापितवान् । सर्वे जनाः विद्यावन्तः भवेयुरिति शिवराजस्य अभिलाषः आसीत् । तस्य पालनस्मये संस्कृतभाषया सर्वोन्नतस्थानं नष्टम् आसीत्। पार्शीभाषा विशेषप्राचारे आसीत् । पार्शीस्थाने शिवराजः संस्कृतभाषायाः व्याप्तिं कारितवान् । तेषु दिनेषु बहवः बलात्कारेण महम्म्दीयधर्मे परिवर्त्यन्ते स्म । तेषां तु पुनः हिन्दुधर्मे परिवर्तने आकाङ्क्षा आसीत् । किन्तु हिन्दुसमाजः एतान् स्वधर्मे पुनरागमनाय न अनुमनुते स्म । शिवराजाय एतत् नारोचत । शुद्धिकार्यक्रमेण तान् पुनः हिन्दुधर्मे आहूतवान् । समुद्रप्रयाणं तेषु दिनेषु निषिद्धम् आसीत् । एतं मूर्खवादं शिवराजः व्यतिरिच्य स्वयं स्मुद्रयुद्धानि क्रुतवान्, नैकासेनामपि निर्मितवान् ।अविनीतिपरेभ्यः जनेभ्यः शिवराजः क्रुध्द्यति स्म । मातृदेशद्रोहपरान् न क्षम्यति स्म । स्वपुत्रमपि दण्डयति स्म सः । शिवराजः धर्ममूर्तिः । बन्धुवर्गीयजनेषु अपि पक्षपातबुद्धिं न प्रदर्शयति स्म ।बुद्धिमतः, दायित्वज्ञानिनः जनान् सदा प्रोत्साहयते स्म सः, तेभ्यः उन्न्तपदवीः अपि कल्पयति स्म । एतस्य फलमासीत् शिवराजस्य राज्ये गुणवतां संख्या प्रवृद्धा । स्वार्थपराणां तद्राज्ये स्थानं नासीत् । एवं शिवराजः सर्वविषयेषु अभ्दुतपरिणामान् साधितवान् ।शिवराजस्य स्वराज्यनिर्माणविषयिका एषा कथा अस्माकं देहं पुलकितं करोति । एतस्य ग्रन्थस्य पठनेन शिवराजः आदर्शरुपेण अनुसरणीयः पदे पदे सम्भावनीयश्च् । अस्माकं मनस्सु एषा भावना कुतः आयाति ? यतः शिवराजः देशार्थं, धर्मार्थं च अनेककष्टनष्टानि असहत । स्वप्राणानपि न गणितवान्, बहुवारं मृत्युमुखं प्रविष्टोऽपि । अन्तिमक्षणपर्यन्तं देशार्थं, धर्मार्थमेव चिन्तितवान् । 300 वर्षेभ्यः अनन्तरम् अद्यापि तं क्षणमात्रं स्मरामः चेदपि अस्मासु नूतनोत्तेजनं जायते । भारतीय सम्राटः।

बोलोन्या इटली देशस्य एकं नगरम् अस्ति । इटली यूरोप दक्षिणे किञ्चित् प्राचीनं क्षेत्रम् अस्‍ति ।

अलेग्झाण्डर् ग्रहां बेल् ऐदम्प्राथम्येन दूरवाणीयन्त्रस्य आविष्करणम् अयम् कृतवान् । एषः उत्कृष्टविज्ञानी, आविष्कारकः, तन्त्रांशज्ञः चिन्तकः च आसीत् ।विद्युत्चालितदूरसम्पर्काः, हैड्रो फायिल्, वायुयानविज्ञानस्य परिवर्तनजन्यकार्येषु ग्रहां बेल् वर्यस्य योगदानं सदा स्मर्तव्यम् अस्ति । 1888 तमे वर्षे न्याषनल् जियाग्राफिक् सोसैटी इत्यस्याः संस्थायाः सदस्येषु अलग्झाण्डर् ग्रहां बेल् अन्यतमः आसीत् । बाल्यदिनेषु ग्रहां बेल् भौतिकजगति कौतूहलवान् जातः आसीत् । अस्य परिणामतया सस्यवर्गाणां सङ्कलनं प्रयोगानि च अल्पे वयसि कृतवान् ।बेल् आरम्भिकदशायां संवेदनात्मकस्वभावशीलः आसीत् । तस्य माता कला- कविता-सङ्गीतसम्बन्धि- अन्तर्विहितगुणान् प्रेरितवती आसीत् ।औपचारिकपाठनं विना पियानोवादनम् अधीतवान् । पियानो वादकः च अभवत् । मातुः क्रमशः बधिरता या आसीत् सा बधिरता बेल् उपरि गाढपरिणामम् अजनयत् । । अतः सः अङ्गुलीसंज्ञाभाषाम् अधीतवान् । अपि च परिसरे गृहे प्रचलितवार्ताः अङ्गुल्या मातरं सूचयन् असीत् । स्पष्टतया, कम्पनात्मकरूपेन स्थायिध्वनिना कथनस्य कौशलं वर्धितवान् । सः अनया शैल्या मातोः ललाटस्य पाश्वे यदि वदति तर्हि माता स्पष्टतया अवगच्छति स्म । सः ’मातुः बधिरतायाः परिहारः’ एव स्वीयम् आद्यकर्तव्यम् इति विचिन्त्य श्रवणविज्ञानाध्ययनं कृतवान् ।

1170 तमः वर्षः ग्रेगोरी-कालगणनायाम् एकः साधारण-वर्षः आसीत्। • 2 • 3 • 4 • 5 • 6 • 7 • 8 • 9 • 10 • 11 • 12 • 13 • 14 • 15 • 16 • 17 • 18 • 19 • 20 • 21 • 22 • 23 • 24 • 25 • 26 • 27 • 28 • 29 • 30 • 31 • 32 • 33 • 34 • 35 • 36 • 37 • 38 • 39 • 40 • 41 • 42 • 43 • 44 • 45 • 46 • 47 • 48 • 49 • 50 • 51 • 52 • 53 • 54 • 55 • 56 • 57 • 58 • 59 • 60 • 61 • 62 • 63 • 64 • 65 • 66 • 67 • 68 • 69 • 70 • 71 • 72 • 73 • 74 • 75 • 76 • 77 • 78 • 79 • 80 • 81 • 82 • 83 • 84 • 85 • 86 • 87 • 88 • 89 • 90 • 91 • 92 • 93 • 94 • 95 • 96 • 97 • 98 • 99 • 100 • 101 • 102 • 103 • 104 • 105 • 106 • 107 • 108 • 109 • 110 • 111 • 112 • 113 • 114 • 115 • 116 • 117 • 118 • 119 • 120 • 121 • 122 • 123 • 124 • 125 • 126 • 127 • 128 • 129 • 130 • 131 • 132 • 133 • 134 • 135 • 137 • 138 • 139 • 140 • 141 • 142 • 143 • 144 • 145 • 146 • 147 • 148 • 149 • 150 • 151 • 152 • 153 • 154 • 155 • 156 • 157 • 158 • 159 • 160 • 161 • 162 • 163 • 164 • 165 • 166 • 167 • 168 • 169 • 170 • 171 • 172 • 173 • 174 • 175 • 176 • 177 • 178 • 179 • 180 • 181 • 182 • 183 • 184 • 185 • 186 • 187 • 188 • 189 • 190 • 191 • 192 • 193 • 194 • 195 • 196 • 197 • 198 • 199 • 200 • 201 • 202 • 203 • 204 • 205 • 206 • 207 • 208 • 209 • 210 • 211 • 212 • 213 • 214 • 215 • 216 • 217 • 218 • 219 • 220 • 221 • 222 • 223 • 224 • 225 • 226 • 227 • 228 • 229 • 230 • 231 • 232 • 233 • 234 • 235 • 236 • 237 • 238 • 239 • 240 • 241 • 242 • 243 • 244 • 245 • 246 • 247 • 248 • 249 • 250 • 251 • 252 • 253 • 254 • 255 • 256 • 257 • 258 • 259 • 260 • 261 • 262 • 263 • 264 • 265 • 266 • 267 • 268 • 269 • 270 • 271 • 272 • 273 • 274 • 275 • 276 • 277 • 278 • 279 • 280 • 281 • 282 • 283 • 284 • 285 • 286 • 287 • 288 • 289 • 290 • 291 • 292 • 293 • 294 • 295 • 296 • 297 • 298 • 299 • 300 • 301 • 302 • 303 • 304 • 305 • 306 • 307 • 308 • 309 • 310 • 311 • 312 • 313 • 314 • 315 • 316 • 317 • 318 • 319 • 320 • 321 • 322 • 323 • 324 • 325 • 326 • 327 • 328 • 329 • 330 • 331 • 332 • 333 • 334 • 335 • 336 • 337 • 338 • 339 • 340 • 341 • 342 • 343 • 344 • 345 • 346 • 347 • 348 • 349 • 350 • 351 • 352 • 353 • 354 • 355 • 356 • 357 • 358 • 359 • 360 • 361 • 362 • 363 • 364 • 365 • 366 • 367 • 368 • 369 • 370 • 371 • 372 • 373 • 374 • 375 • 376 • 377 • 378 • 379 • 380 • 381 • 382 • 383 • 384 • 385 • 386 • 387 • 388 • 389 • 390 • 391 • 392 • 393 • 394 • 395 • 396 • 397 • 398 • 399 • 400 • 401 • 402 • 403 • 404 • 405 • 406 • 407 • 408 • 409 • 410 • 411 • 412 • 413 • 414 • 415 • 416 • 417 • 418 • 419 • 420 • 421 • 422 • 423 • 424 • 425 • 426 • 427 • 428 • 429 • 430 • 431 • 432 • 433 • 434 • 435 • 436 • 437 • 438 • 439 • 440 • 441 • 442 • 443 • 444 • 445 • 446 • 447 • 448 • 449 • 450 • 451 • 452 • 453 • 454 • 455 • 456 • 457 • 458 • 459 • 460 • 461 • 462 • 463 • 464 • 465 • 466 • 467 • 468 • 469 • 470 • 471 • 472 • 473 • 474 • 475 • 476 • 477 • 478 • 479 • 480 • 481 • 482 • 483 • 484 • 485 • 486 • 487 • 488 • 489 • 490 • 491 • 492 • 493 • 494 • 495 • 496 • 497 • 498 • 499 • 500 • 501 • 502 • 503 • 504 • 505 • 506 • 507 • 508 • 509 • 510 • 511 • 512 • 513 • 514 • 515 • 516 • 517 • 518 • 519 • 520 • 521 • 522 • 523 • 524 • 525 • 526 • 527 • 528 • 529 • 530 • 531 • 532 • 533 • 534 • 535 • 536 • 537 • 538 • 539 • 540 • 541 • 542 • 543 • 544 • 545 • 546 • 547 • 548 • 549 • 550 • 551 • 552 • 553 • 554 • 555 • 556 • 557 • 558 • 559 • 560 • 561 • 562 • 563 • 564 • 565 • 566 • 567 • 568 • 569 • 570 • 571 • 572 • 573 • 574 • 575 • 576 • 577 • 578 • 579 • 580 • 581 • 582 • 583 • 584 • 585 • 586 • 587 • 588 • 589 • 590 • 591 • 592 • 593 • 594 • 595 • 596 • 597 • 598 • 599 • 600 • 601 • 602 • 603 • 604 • 605 • 606 • 607 • 608 • 609 • 610 • 611 • 612 • 613 • 614 • 615 • 616 • 617 • 618 • 619 • 620 • 621 • 622 • 623 • 624 • 625 • 626 • 627 • 628 • 629 • 630 • 631 • 632 • 633 • 634 • 635 • 636 • 637 • 638 • 639 • 640 • 641 • 642 • 643 • 644 • 645 • 646 • 647 • 648 • 649 • 650 • 651 • 652 • 653 • 654 • 655 • 656 • 657 • 658 • 659 • 660 • 661 • 662 • 663 • 664 • 665 • 666 • 667 • 668 • 669 • 670 • 671 • 672 • 673 • 674 • 675 • 676 • 677 • 678 • 679 • 680 • 681 • 682 • 683 • 684 • 685 • 686 • 687 • 688 • 689 • 690 • 691 • 692 • 693 • 694 • 695 • 696 • 697 • 698 • 699 • 700 • 701 • 702 • 703 • 704 • 705 • 706 • 707 • 708 • 709 • 710 • 711 • 712 • 713 • 714 • 715 • 716 • 717 • 718 • 719 • 720 • 721 • 722 • 723 • 724 • 725 • 726 • 727 • 728 • 729 • 730 • 731 • 732 • 733 • 734 • 735 • 736 • 737 • 738 • 739 • 740 • 741 • 742 • 743 • 744 • 745 • 746 • 747 • 748 • 749 • 750 • 751 • 752 • 753 • 754 • 755 • 756 • 757 • 758 • 759 • 760 • 761 • 762 • 763 • 764 • 765 • 766 • 767 • 768 • 769 • 770 • 771 • 772 • 773 • 774 • 775 • 776 • 777 • 778 • 779 • 780 • 781 • 782 • 783 • 784 • 785 • 786 • 787 • 788 • 789 • 790 • 791 • 792 • 793 • 794 • 795 • 796 • 797 • 798 • 799 • 800 • 801 • 802 • 803 • 804 • 805 • 806 • 807 • 808 • 809 • 810 • 811 • 812 • 813 • 814 • 815 • 816 • 817 • 818 • 819 • 820 • 821 • 822 • 823 • 824 • 825 • 826 • 827 • 828 • 829 • 830 • 831 • 832 • 833 • 834 • 835 • 836 • 837 • 838 • 839 • 840 • 841 • 842 • 843 • 844 • 845 • 846 • 847 • 848 • 849 • 850 • 851 • 852 • 853 • 854 • 855 • 856 • 857 • 858 • 859 • 860 • 861 • 862 • 863 • 864 • 865 • 866 • 867 • 868 • 869 • 870 • 871 • 872 • 873 • 874 • 875 • 876 • 877 • 878 • 879 • 880 • 881 • 882 • 883 • 884 • 885 • 886 • 887 • 888 • 889 • 890 • 891 • 892 • 893 • 894 • 895 • 896 • 897 • 898 • 899 • 900 • 901 • 902 • 903 • 904 • 905 • 906 • 907 • 908 • 909 • 910 • 911 • 912 • 913 • 914 • 915 • 916 • 917 • 918 • 919 • 920 • 921 • 922 • 923 • 924 • 925 • 926 • 927 • 928 • 929 • 930 • 931 • 932 • 933 • 934 • 935 • 936 • 937 • 938 • 939 • 940 • 941 • 942 • 943 • 944 • 945 • 946 • 947 • 948 • 949 • 950 • 951 • 952 • 953 • 954 • 955 • 956 • 957 • 958 • 959 • 960 • 961 • 962 • 963 • 964 • 965 • 966 • 967 • 968 • 969 • 970 • 971 • 972 • 973 • 974 • 975 • 976 • 977 • 978 • 979 • 980 • 981 • 982 • 983 • 984 • 985 • 986 • 987 • 988 • 989 • 990 • 991 • 992 • 993 • 994 • 995 • 996 • 997 • 998 • 999 • 1000 • 1001 • 1002 • 1003 • 1004 • 1005 • 1006 • 1007 • 1008 • 1009 • 1010 • 1011 • 1012 • 1013 • 1014 • 1015 • 1016 • 1017 • 1018 • 1019 • 1020 • 1021 • 1022 • 1023 • 1024 • 1025 • 1026 • 1027 • 1028 • 1029 • 1030 • 1031 • 1032 • 1033 • 1034 • 1035 • 1036 • 1037 • 1038 • 1039 • 1040 • 1041 • 1042 • 1043 • 1044 • 1045 • 1046 • 1047 • 1048 • 1049 • 1050 • 1051 • 1052 • 1053 • 1054 • 1055 • 1056 • 1057 • 1058 • 1059 • 1060 • 1061 • 1062 • 1063 • 1064 • 1065 • 1066 • 1067 • 1068 • 1069 • 1070 • 1071 • 1072 • 1073 • 1074 • 1075 • 1076 • 1077 • 1078 • 1079 • 1080 • 1081 • 1082 • 1083 • 1084 • 1085 • 1086 • 1087 • 1088 • 1089 • 1090 • 1091 • 1092 • 1093 • 1094 • 1095 • 1096 • 1097 • 1098 • 1099 • 1100 • 1101 • 1102 • 1103 • 1104 • 1105 • 1106 • 1107 • 1108 • 1109 • 1110 • 1111 • 1112 • 1113 • 1114 • 1115 • 1116 • 1117 • 1118 • 1119 • 1120 • 1121 • 1122 • 1123 • 1124 • 1125 • 1126 • 1127 • 1128 • 1129 • 1130 • 1131 • 1132 • 1133 • 1134 • 1135 • 1136 • 1137 • 1138 • 1139 • 1140 • 1141 • 1142 • 1143 • 1144 • 1145 • 1146 • 1147 • 1148 • 1149 • 1150 • 1151 • 1152 • 1153 • 1154 • 1155 • 1156 • 1157 • 1158 • 1159 • 1160 • 1161 • 1162 • 1163 • 1164 • 1165 • 1166 • 1167 • 1168 • 1169 • 1170 • 1171 • 1172 • 1173 • 1174 • 1175 • 1176 • 1177 • 1178 • 1179 • 1180 • 1181 • 1182 • 1183 • 1184 • 1185 • 1186 • 1187 • 1188 • 1189 • 1190 • 1191 • 1192 • 1193 • 1194 • 1195 • 1196 • 1197 • 1198 • 1199 • 1200 • 1201 • 1202 • 1203 • 1204 • 1205 • 1206 • 1207 • 1208 • 1209 • 1210 • 1211 • 1212 • 1213 • 1214 • 1215 • 1216 • 1217 • 1218 • 1219 • 1220 • 1221 • 1222 • 1223 • 1224 • 1225 • 1226 • 1227 • 1228 • 1229 • 1230 • 1231 • 1232 • 1233 • 1234 • 1235 • 1236 • 1237 • 1238 • 1239 • 1240 • 1241 • 1242 • 1243 • 1244 • 1245 • 1246 • 1247 • 1248 • 1249 • 1250 • 1251 • 1252 • 1253 • 1254 • 1255 • 1256 • 1257 • 1258 • 1259 • 1260 • 1261 • 1262 • 1263 • 1264 • 1265 • 1266 • 1267 • 1268 • 1269 • 1270 • 1271 • 1272 • 1273 • 1274 • 1275 • 1276 • 1277 • 1278 • 1279 • 1280 • 1281 • 1282 • 1283 • 1284 • 1285 • 1286 • 1287 • 1288 • 1289 • 1290 • 1291 • 1292 • 1293 • 1294 • 1295 • 1296 • 1297 • 1298 • 1299 • 1300 • 1301 • 1302 • 1303 • 1304 • 1305 • 1306 • 1307 • 1308 • 1309 • 1310 • 1311 • 1312 • 1313 • 1314 • 1315 • 1316 • 1317 • 1318 • 1319 • 1320 • 1321 • 1322 • 1323 • 1324 • 1325 • 1326 • 1327 • 1328 • 1329 • 1330 • 1331 • 1332 • 1333 • 1334 • 1335 • 1336 • 1337 • 1338 • 1339 • 1340 • 1341 • 1342 • 1343 • 1344 • 1345 • 1346 • 1347 • 1348 • 1349 • 1350 • 1351 • 1352 • 1353 • 1354 • 1355 • 1356 • 1357 • 1358 • 1359 • 1360 • 1361 • 1362 • 1363 • 1364 • 1365 • 1366 • 1367 • 1368 • 1369 • 1370 • 1371 • 1372 • 1373 • 1374 • 1375 • 1376 • 1377 • 1378 • 1379 • 1380 • 1381 • 1382 • 1383 • 1384 • 1385 • 1386 • 1387 • 1388 • 1389 • 1390 • 1391 • 1392 • 1393 • 1394 • 1395 • 1396 • 1397 • 1398 • 1399 • 1400 • 1401 • 1402 • 1403 • 1404 • 1405 • 1406 • 1407 • 1408 • 1409 • 1410 • 1411 • 1412 • 1413 • 1414 • 1415 • 1416 • 1417 • 1418 • 1419 • 1420 • 1421 • 1422 • 1423 • 1424 • 1425 • 1426 • 1427 • 1428 • 1429 • 1430 • 1431 • 1432 • 1433 • 1434 • 1435 • 1436 • 1437 • 1438 • 1439 • 1440 • 1441 • 1442 • 1443 • 1444 • 1445 • 1446 • 1447 • 1448 • 1449 • 1450 • 1451 • 1452 • 1453 • 1454 • 1455 • 1456 • 1457 • 1458 • 1459 • 1460 • 1461 • 1462 • 1463 • 1464 • 1465 • 1466 • 1467 • 1468 • 1469 • 1470 • 1471 • 1472 • 1473 • 1474 • 1475 • 1476 • 1477 • 1478 • 1479 • 1480 • 1481 • 1482 • 1483 • 1484 • 1485 • 1486 • 1487 • 1488 • 1489 • 1490 • 1491 • 1492 • 1493 • 1494 • 1495 • 1496 • 1497 • 1498 • 1499 • 1500 • 1501 • 1502 • 1503 • 1504 • 1505 • 1506 • 1507 • 1509 • 1510 • 1511 • 1512 • 1513 • 1514 • 1515 • 1516 • 1517 • 1518 • 1519 • 1520 • 1521 • 1522 • 1523 • 1524 • 1525 • 1526 • 1527 • 1528 • 1529 • 1530 • 1531 • 1532 • 1533 • 1534 • 1535 • 1536 • 1537 • 1538 • 1539 • 1540 • 1541 • 1542 • 1543 • 1544 • 1545 • 1546 • 1547 • 1548 • 1549 • 1550 • 1551 • 1552 • 1553 • 1554 • 1555 • 1556 • 1557 • 1558 • 1559 • 1560 • 1561 • 1562 • 1563 • 1564 • 1565 • 1566 • 1567 • 1568 • 1569 • 1570 • 1571 • 1572 • 1573 • 1574 • 1575 • 1576 • 1577 • 1578 • 1579 • 1580 • 1581 • 1582 • 1583 • 1584 • 1585 • 1586 • 1587 • 1588 • 1589 • 1590 • 1591 • 1592 • 1593 • 1594 • 1595 • 1596 • 1597 • 1598 • 1599 • 1600 • 1601 • 1602 • 1603 • 1604 • 1605 • 1606 • 1607 • 1608 • 1609 • 1610 • 1611 • 1612 • 1613 • 1614 • 1615 • 1616 • 1617 • 1618 • 1619 • 1620 • 1621 • 1622 • 1623 • 1624 • 1625 • 1626 • 1627 • 1628 • 1629 • 1630 • 1631 • 1632 • 1633 • 1634 • 1635 • 1636 • 1637 • 1638 • 1639 • 1640 • 1641 • 1642 • 1643 • 1644 • 1645 • 1646 • 1647 • 1648 • 1649 • 1650 • 1651 • 1652 • 1653 • 1654 • 1655 • 1656 • 1657 • 1658 • 1659 • 1660 • 1661 • 1662 • 1663 • 1664 • 1665 • 1666 • 1667 • 1668 • 1669 • 1670 • 1671 • 1672 • 1673 • 1674 • 1675 • 1676 • 1677 • 1678 • 1679 • 1680 • 1681 • 1682 • 1683 • 1684 • 1685 • 1686 • 1687 • 1688 • 1689 • 1690 • 1691 • 1692 • 1693 • 1694 • 1695 • 1696 • 1697 • 1698 • 1699 • 1700 • 1701 • 1702 • 1703 • 1704 • 1705 • 1706 • 1707 • 1708 • 1709 • 1710 • 1711 • 1712 • 1713 • 1714 • 1715 • 1716 • 1717 • 1718 • 1719 • 1720 • 1721 • 1722 • 1723 • 1724 • 1725 • 1726 • 1727 • 1728 • 1729 • 1730 • 1731 • 1732 • 1733 • 1734 • 1735 • 1736 • 1737 • 1738 • 1739 • 1740 • 1741 • 1742 • 1743 • 1744 • 1745 • 1746 • 1747 • 1748 • 1749 • 1750 • 1751 • 1752 • 1753 • 1754 • 1755 • 1756 • 1757 • 1758 • 1759 • 1760 • 1761 • 1762 • 1763 • 1764 • 1765 • 1766 • 1767 • 1768 • 1769 • 1770 • 1771 • 1772 • 1773 • 1774 • 1775 • 1776 • 1777 • 1778 • 1779 • 1780 • 1781 • 1782 • 1783 • 1784 • 1785 • 1786 • 1787 • 1788 • 1789 • 1790 • 1791 • 1792 • 1793 • 1794 • 1795 • 1796 • 1797 • 1798 • 1799 • 1800 • 1801 • 1802 • 1803 • 1804 • 1805 • 1806 • 1807 • 1808 • 1809 • 1810 • 1811 • 1812 • 1813 • 1814 • 1815 • 1816 • 1817 • 1818 • 1819 • 1820 • 1821 • 1822 • 1823 • 1824 • 1825 • 1826 • 1827 • 1828 • 1829 • 1830 • 1831 • 1832 • 1833 • 1834 • 1835 • 1836 • 1837 • 1838 • 1839 • 1840 • 1841 • 1842 • 2010 • 2011 • 2012

6 मार्च-दिनाङ्कः ग्रेगोरीयन-पञ्चाङ्गानुसारं वर्षस्य पञ्चषष्टितमं दिनम् । लिप्-वर्षानुगुणम् षट्षष्टितमं दिनम् एतत् । एतस्मात् दिनात् वर्षान्ताय 300 दिनानि अवशिष्टानि ।

गीलोंग आस्ट्रेलिया देश्स्य एकः नगरं अस्ति । आस्ट्रेलिया एक: महाद्वीप: किञ्चन राष्‍ट्रं च अस्ति |

भारतस्य तमिळ्नाडुराज्ये किञ्चनमण्डलम् अस्ति तूतुकुडिमण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति तूतुकुडिनगरम् ।

4 दिसम्बर-दिनाङ्कः ग्रेगोरीयन-पञ्चाङ्गानुसारं वर्षस्य त्रिशताधिकाष्टात्रिंशत्तमं दिनम् । लिप्-वर्षानुगुणम् त्रिशताधिकनवत्रिंशत्तमं दिनम् एतत् । एतस्मात् दिनात् वर्षान्ताय 27 दिनानि अवशिष्टानि ।

अयं भगवद्गीतायाः नवमोध्यायस्य राजविद्याराजगुह्ययोगस्य पञ्चविंशतितमः श्लोकः । यान्ति देवव्रताः देवान् पितॄन् यान्ति पितृव्रताः भूतानि यान्ति भूतेज्याः यान्ति मद्याजिनोः अपि माम् ॥ 25 ॥ देवव्रताः देवान् यान्ति । पितृव्रताः पितॄन् यान्ति । भूतेज्याः भूतानि यान्ति । मद्याजिनः अपि मां यान्ति । । ये देवान् पूजयन्ति ते देवलोकं गच्छन्ति । ये पितॄन् ते पितृलोकम् । ये पुनः भूतानि ते भूतलोकम् । किन्तु एषां सर्वेषामपि प्रत्यागमनम् अस्ति । मां तु ये पूजयन्ति ते मामेव यान्ति, न प्रत्यागच्छन्ति ।

1807 तमं वर्षं ग्रेगोरी-कालगणनायाम् एकं साधारणवर्षम् आसीत् । अस्मिन् वर्षे स्काट्लेण्ड्देशीयः चार्ल्स् बेल् नामकः शस्त्रवैद्यः मस्तिष्कस्य नाडीः "सेन्सरि" "मोटार्" चेति द्विधा विभक्तवान् । • 2 • 3 • 4 • 5 • 6 • 7 • 8 • 9 • 10 • 11 • 12 • 13 • 14 • 15 • 16 • 17 • 18 • 19 • 20 • 21 • 22 • 23 • 24 • 25 • 26 • 27 • 28 • 29 • 30 • 31 • 32 • 33 • 34 • 35 • 36 • 37 • 38 • 39 • 40 • 41 • 42 • 43 • 44 • 45 • 46 • 47 • 48 • 49 • 50 • 51 • 52 • 53 • 54 • 55 • 56 • 57 • 58 • 59 • 60 • 61 • 62 • 63 • 64 • 65 • 66 • 67 • 68 • 69 • 70 • 71 • 72 • 73 • 74 • 75 • 76 • 77 • 78 • 79 • 80 • 81 • 82 • 83 • 84 • 85 • 86 • 87 • 88 • 89 • 90 • 91 • 92 • 93 • 94 • 95 • 96 • 97 • 98 • 99 • 100 • 101 • 102 • 103 • 104 • 105 • 106 • 107 • 108 • 109 • 110 • 111 • 112 • 113 • 114 • 115 • 116 • 117 • 118 • 119 • 120 • 121 • 122 • 123 • 124 • 125 • 126 • 127 • 128 • 129 • 130 • 131 • 132 • 133 • 134 • 135 • 137 • 138 • 139 • 140 • 141 • 142 • 143 • 144 • 145 • 146 • 147 • 148 • 149 • 150 • 151 • 152 • 153 • 154 • 155 • 156 • 157 • 158 • 159 • 160 • 161 • 162 • 163 • 164 • 165 • 166 • 167 • 168 • 169 • 170 • 171 • 172 • 173 • 174 • 175 • 176 • 177 • 178 • 179 • 180 • 181 • 182 • 183 • 184 • 185 • 186 • 187 • 188 • 189 • 190 • 191 • 192 • 193 • 194 • 195 • 196 • 197 • 198 • 199 • 200 • 201 • 202 • 203 • 204 • 205 • 206 • 207 • 208 • 209 • 210 • 211 • 212 • 213 • 214 • 215 • 216 • 217 • 218 • 219 • 220 • 221 • 222 • 223 • 224 • 225 • 226 • 227 • 228 • 229 • 230 • 231 • 232 • 233 • 234 • 235 • 236 • 237 • 238 • 239 • 240 • 241 • 242 • 243 • 244 • 245 • 246 • 247 • 248 • 249 • 250 • 251 • 252 • 253 • 254 • 255 • 256 • 257 • 258 • 259 • 260 • 261 • 262 • 263 • 264 • 265 • 266 • 267 • 268 • 269 • 270 • 271 • 272 • 273 • 274 • 275 • 276 • 277 • 278 • 279 • 280 • 281 • 282 • 283 • 284 • 285 • 286 • 287 • 288 • 289 • 290 • 291 • 292 • 293 • 294 • 295 • 296 • 297 • 298 • 299 • 300 • 301 • 302 • 303 • 304 • 305 • 306 • 307 • 308 • 309 • 310 • 311 • 312 • 313 • 314 • 315 • 316 • 317 • 318 • 319 • 320 • 321 • 322 • 323 • 324 • 325 • 326 • 327 • 328 • 329 • 330 • 331 • 332 • 333 • 334 • 335 • 336 • 337 • 338 • 339 • 340 • 341 • 342 • 343 • 344 • 345 • 346 • 347 • 348 • 349 • 350 • 351 • 352 • 353 • 354 • 355 • 356 • 357 • 358 • 359 • 360 • 361 • 362 • 363 • 364 • 365 • 366 • 367 • 368 • 369 • 370 • 371 • 372 • 373 • 374 • 375 • 376 • 377 • 378 • 379 • 380 • 381 • 382 • 383 • 384 • 385 • 386 • 387 • 388 • 389 • 390 • 391 • 392 • 393 • 394 • 395 • 396 • 397 • 398 • 399 • 400 • 401 • 402 • 403 • 404 • 405 • 406 • 407 • 408 • 409 • 410 • 411 • 412 • 413 • 414 • 415 • 416 • 417 • 418 • 419 • 420 • 421 • 422 • 423 • 424 • 425 • 426 • 427 • 428 • 429 • 430 • 431 • 432 • 433 • 434 • 435 • 436 • 437 • 438 • 439 • 440 • 441 • 442 • 443 • 444 • 445 • 446 • 447 • 448 • 449 • 450 • 451 • 452 • 453 • 454 • 455 • 456 • 457 • 458 • 459 • 460 • 461 • 462 • 463 • 464 • 465 • 466 • 467 • 468 • 469 • 470 • 471 • 472 • 473 • 474 • 475 • 476 • 477 • 478 • 479 • 480 • 481 • 482 • 483 • 484 • 485 • 486 • 487 • 488 • 489 • 490 • 491 • 492 • 493 • 494 • 495 • 496 • 497 • 498 • 499 • 500 • 501 • 502 • 503 • 504 • 505 • 506 • 507 • 508 • 509 • 510 • 511 • 512 • 513 • 514 • 515 • 516 • 517 • 518 • 519 • 520 • 521 • 522 • 523 • 524 • 525 • 526 • 527 • 528 • 529 • 530 • 531 • 532 • 533 • 534 • 535 • 536 • 537 • 538 • 539 • 540 • 541 • 542 • 543 • 544 • 545 • 546 • 547 • 548 • 549 • 550 • 551 • 552 • 553 • 554 • 555 • 556 • 557 • 558 • 559 • 560 • 561 • 562 • 563 • 564 • 565 • 566 • 567 • 568 • 569 • 570 • 571 • 572 • 573 • 574 • 575 • 576 • 577 • 578 • 579 • 580 • 581 • 582 • 583 • 584 • 585 • 586 • 587 • 588 • 589 • 590 • 591 • 592 • 593 • 594 • 595 • 596 • 597 • 598 • 599 • 600 • 601 • 602 • 603 • 604 • 605 • 606 • 607 • 608 • 609 • 610 • 611 • 612 • 613 • 614 • 615 • 616 • 617 • 618 • 619 • 620 • 621 • 622 • 623 • 624 • 625 • 626 • 627 • 628 • 629 • 630 • 631 • 632 • 633 • 634 • 635 • 636 • 637 • 638 • 639 • 640 • 641 • 642 • 643 • 644 • 645 • 646 • 647 • 648 • 649 • 650 • 651 • 652 • 653 • 654 • 655 • 656 • 657 • 658 • 659 • 660 • 661 • 662 • 663 • 664 • 665 • 666 • 667 • 668 • 669 • 670 • 671 • 672 • 673 • 674 • 675 • 676 • 677 • 678 • 679 • 680 • 681 • 682 • 683 • 684 • 685 • 686 • 687 • 688 • 689 • 690 • 691 • 692 • 693 • 694 • 695 • 696 • 697 • 698 • 699 • 700 • 701 • 702 • 703 • 704 • 705 • 706 • 707 • 708 • 709 • 710 • 711 • 712 • 713 • 714 • 715 • 716 • 717 • 718 • 719 • 720 • 721 • 722 • 723 • 724 • 725 • 726 • 727 • 728 • 729 • 730 • 731 • 732 • 733 • 734 • 735 • 736 • 737 • 738 • 739 • 740 • 741 • 742 • 743 • 744 • 745 • 746 • 747 • 748 • 749 • 750 • 751 • 752 • 753 • 754 • 755 • 756 • 757 • 758 • 759 • 760 • 761 • 762 • 763 • 764 • 765 • 766 • 767 • 768 • 769 • 770 • 771 • 772 • 773 • 774 • 775 • 776 • 777 • 778 • 779 • 780 • 781 • 782 • 783 • 784 • 785 • 786 • 787 • 788 • 789 • 790 • 791 • 792 • 793 • 794 • 795 • 796 • 797 • 798 • 799 • 800 • 801 • 802 • 803 • 804 • 805 • 806 • 807 • 808 • 809 • 810 • 811 • 812 • 813 • 814 • 815 • 816 • 817 • 818 • 819 • 820 • 821 • 822 • 823 • 824 • 825 • 826 • 827 • 828 • 829 • 830 • 831 • 832 • 833 • 834 • 835 • 836 • 837 • 838 • 839 • 840 • 841 • 842 • 843 • 844 • 845 • 846 • 847 • 848 • 849 • 850 • 851 • 852 • 853 • 854 • 855 • 856 • 857 • 858 • 859 • 860 • 861 • 862 • 863 • 864 • 865 • 866 • 867 • 868 • 869 • 870 • 871 • 872 • 873 • 874 • 875 • 876 • 877 • 878 • 879 • 880 • 881 • 882 • 883 • 884 • 885 • 886 • 887 • 888 • 889 • 890 • 891 • 892 • 893 • 894 • 895 • 896 • 897 • 898 • 899 • 900 • 901 • 902 • 903 • 904 • 905 • 906 • 907 • 908 • 909 • 910 • 911 • 912 • 913 • 914 • 915 • 916 • 917 • 918 • 919 • 920 • 921 • 922 • 923 • 924 • 925 • 926 • 927 • 928 • 929 • 930 • 931 • 932 • 933 • 934 • 935 • 936 • 937 • 938 • 939 • 940 • 941 • 942 • 943 • 944 • 945 • 946 • 947 • 948 • 949 • 950 • 951 • 952 • 953 • 954 • 955 • 956 • 957 • 958 • 959 • 960 • 961 • 962 • 963 • 964 • 965 • 966 • 967 • 968 • 969 • 970 • 971 • 972 • 973 • 974 • 975 • 976 • 977 • 978 • 979 • 980 • 981 • 982 • 983 • 984 • 985 • 986 • 987 • 988 • 989 • 990 • 991 • 992 • 993 • 994 • 995 • 996 • 997 • 998 • 999 • 1000 • 1001 • 1002 • 1003 • 1004 • 1005 • 1006 • 1007 • 1008 • 1009 • 1010 • 1011 • 1012 • 1013 • 1014 • 1015 • 1016 • 1017 • 1018 • 1019 • 1020 • 1021 • 1022 • 1023 • 1024 • 1025 • 1026 • 1027 • 1028 • 1029 • 1030 • 1031 • 1032 • 1033 • 1034 • 1035 • 1036 • 1037 • 1038 • 1039 • 1040 • 1041 • 1042 • 1043 • 1044 • 1045 • 1046 • 1047 • 1048 • 1049 • 1050 • 1051 • 1052 • 1053 • 1054 • 1055 • 1056 • 1057 • 1058 • 1059 • 1060 • 1061 • 1062 • 1063 • 1064 • 1065 • 1066 • 1067 • 1068 • 1069 • 1070 • 1071 • 1072 • 1073 • 1074 • 1075 • 1076 • 1077 • 1078 • 1079 • 1080 • 1081 • 1082 • 1083 • 1084 • 1085 • 1086 • 1087 • 1088 • 1089 • 1090 • 1091 • 1092 • 1093 • 1094 • 1095 • 1096 • 1097 • 1098 • 1099 • 1100 • 1101 • 1102 • 1103 • 1104 • 1105 • 1106 • 1107 • 1108 • 1109 • 1110 • 1111 • 1112 • 1113 • 1114 • 1115 • 1116 • 1117 • 1118 • 1119 • 1120 • 1121 • 1122 • 1123 • 1124 • 1125 • 1126 • 1127 • 1128 • 1129 • 1130 • 1131 • 1132 • 1133 • 1134 • 1135 • 1136 • 1137 • 1138 • 1139 • 1140 • 1141 • 1142 • 1143 • 1144 • 1145 • 1146 • 1147 • 1148 • 1149 • 1150 • 1151 • 1152 • 1153 • 1154 • 1155 • 1156 • 1157 • 1158 • 1159 • 1160 • 1161 • 1162 • 1163 • 1164 • 1165 • 1166 • 1167 • 1168 • 1169 • 1170 • 1171 • 1172 • 1173 • 1174 • 1175 • 1176 • 1177 • 1178 • 1179 • 1180 • 1181 • 1182 • 1183 • 1184 • 1185 • 1186 • 1187 • 1188 • 1189 • 1190 • 1191 • 1192 • 1193 • 1194 • 1195 • 1196 • 1197 • 1198 • 1199 • 1200 • 1201 • 1202 • 1203 • 1204 • 1205 • 1206 • 1207 • 1208 • 1209 • 1210 • 1211 • 1212 • 1213 • 1214 • 1215 • 1216 • 1217 • 1218 • 1219 • 1220 • 1221 • 1222 • 1223 • 1224 • 1225 • 1226 • 1227 • 1228 • 1229 • 1230 • 1231 • 1232 • 1233 • 1234 • 1235 • 1236 • 1237 • 1238 • 1239 • 1240 • 1241 • 1242 • 1243 • 1244 • 1245 • 1246 • 1247 • 1248 • 1249 • 1250 • 1251 • 1252 • 1253 • 1254 • 1255 • 1256 • 1257 • 1258 • 1259 • 1260 • 1261 • 1262 • 1263 • 1264 • 1265 • 1266 • 1267 • 1268 • 1269 • 1270 • 1271 • 1272 • 1273 • 1274 • 1275 • 1276 • 1277 • 1278 • 1279 • 1280 • 1281 • 1282 • 1283 • 1284 • 1285 • 1286 • 1287 • 1288 • 1289 • 1290 • 1291 • 1292 • 1293 • 1294 • 1295 • 1296 • 1297 • 1298 • 1299 • 1300 • 1301 • 1302 • 1303 • 1304 • 1305 • 1306 • 1307 • 1308 • 1309 • 1310 • 1311 • 1312 • 1313 • 1314 • 1315 • 1316 • 1317 • 1318 • 1319 • 1320 • 1321 • 1322 • 1323 • 1324 • 1325 • 1326 • 1327 • 1328 • 1329 • 1330 • 1331 • 1332 • 1333 • 1334 • 1335 • 1336 • 1337 • 1338 • 1339 • 1340 • 1341 • 1342 • 1343 • 1344 • 1345 • 1346 • 1347 • 1348 • 1349 • 1350 • 1351 • 1352 • 1353 • 1354 • 1355 • 1356 • 1357 • 1358 • 1359 • 1360 • 1361 • 1362 • 1363 • 1364 • 1365 • 1366 • 1367 • 1368 • 1369 • 1370 • 1371 • 1372 • 1373 • 1374 • 1375 • 1376 • 1377 • 1378 • 1379 • 1380 • 1381 • 1382 • 1383 • 1384 • 1385 • 1386 • 1387 • 1388 • 1389 • 1390 • 1391 • 1392 • 1393 • 1394 • 1395 • 1396 • 1397 • 1398 • 1399 • 1400 • 1401 • 1402 • 1403 • 1404 • 1405 • 1406 • 1407 • 1408 • 1409 • 1410 • 1411 • 1412 • 1413 • 1414 • 1415 • 1416 • 1417 • 1418 • 1419 • 1420 • 1421 • 1422 • 1423 • 1424 • 1425 • 1426 • 1427 • 1428 • 1429 • 1430 • 1431 • 1432 • 1433 • 1434 • 1435 • 1436 • 1437 • 1438 • 1439 • 1440 • 1441 • 1442 • 1443 • 1444 • 1445 • 1446 • 1447 • 1448 • 1449 • 1450 • 1451 • 1452 • 1453 • 1454 • 1455 • 1456 • 1457 • 1458 • 1459 • 1460 • 1461 • 1462 • 1463 • 1464 • 1465 • 1466 • 1467 • 1468 • 1469 • 1470 • 1471 • 1472 • 1473 • 1474 • 1475 • 1476 • 1477 • 1478 • 1479 • 1480 • 1481 • 1482 • 1483 • 1484 • 1485 • 1486 • 1487 • 1488 • 1489 • 1490 • 1491 • 1492 • 1493 • 1494 • 1495 • 1496 • 1497 • 1498 • 1499 • 1500 • 1501 • 1502 • 1503 • 1504 • 1505 • 1506 • 1507 • 1509 • 1510 • 1511 • 1512 • 1513 • 1514 • 1515 • 1516 • 1517 • 1518 • 1519 • 1520 • 1521 • 1522 • 1523 • 1524 • 1525 • 1526 • 1527 • 1528 • 1529 • 1530 • 1531 • 1532 • 1533 • 1534 • 1535 • 1536 • 1537 • 1538 • 1539 • 1540 • 1541 • 1542 • 1543 • 1544 • 1545 • 1546 • 1547 • 1548 • 1549 • 1550 • 1551 • 1552 • 1553 • 1554 • 1555 • 1556 • 1557 • 1558 • 1559 • 1560 • 1561 • 1562 • 1563 • 1564 • 1565 • 1566 • 1567 • 1568 • 1569 • 1570 • 1571 • 1572 • 1573 • 1574 • 1575 • 1576 • 1577 • 1578 • 1579 • 1580 • 1581 • 1582 • 1583 • 1584 • 1585 • 1586 • 1587 • 1588 • 1589 • 1590 • 1591 • 1592 • 1593 • 1594 • 1595 • 1596 • 1597 • 1598 • 1599 • 1600 • 1601 • 1602 • 1603 • 1604 • 1605 • 1606 • 1607 • 1608 • 1609 • 1610 • 1611 • 1612 • 1613 • 1614 • 1615 • 1616 • 1617 • 1618 • 1619 • 1620 • 1621 • 1622 • 1623 • 1624 • 1625 • 1626 • 1627 • 1628 • 1629 • 1630 • 1631 • 1632 • 1633 • 1634 • 1635 • 1636 • 1637 • 1638 • 1639 • 1640 • 1641 • 1642 • 1643 • 1644 • 1645 • 1646 • 1647 • 1648 • 1649 • 1650 • 1651 • 1652 • 1653 • 1654 • 1655 • 1656 • 1657 • 1658 • 1659 • 1660 • 1661 • 1662 • 1663 • 1664 • 1665 • 1666 • 1667 • 1668 • 1669 • 1670 • 1671 • 1672 • 1673 • 1674 • 1675 • 1676 • 1677 • 1678 • 1679 • 1680 • 1681 • 1682 • 1683 • 1684 • 1685 • 1686 • 1687 • 1688 • 1689 • 1690 • 1691 • 1692 • 1693 • 1694 • 1695 • 1696 • 1697 • 1698 • 1699 • 1700 • 1701 • 1702 • 1703 • 1704 • 1705 • 1706 • 1707 • 1708 • 1709 • 1710 • 1711 • 1712 • 1713 • 1714 • 1715 • 1716 • 1717 • 1718 • 1719 • 1720 • 1721 • 1722 • 1723 • 1724 • 1725 • 1726 • 1727 • 1728 • 1729 • 1730 • 1731 • 1732 • 1733 • 1734 • 1735 • 1736 • 1737 • 1738 • 1739 • 1740 • 1741 • 1742 • 1743 • 1744 • 1745 • 1746 • 1747 • 1748 • 1749 • 1750 • 1751 • 1752 • 1753 • 1754 • 1755 • 1756 • 1757 • 1758 • 1759 • 1760 • 1761 • 1762 • 1763 • 1764 • 1765 • 1766 • 1767 • 1768 • 1769 • 1770 • 1771 • 1772 • 1773 • 1774 • 1775 • 1776 • 1777 • 1778 • 1779 • 1780 • 1781 • 1782 • 1783 • 1784 • 1785 • 1786 • 1787 • 1788 • 1789 • 1790 • 1791 • 1792 • 1793 • 1794 • 1795 • 1796 • 1797 • 1798 • 1799 • 1800 • 1801 • 1802 • 1803 • 1804 • 1805 • 1806 • 1807 • 1808 • 1809 • 1810 • 1811 • 1812 • 1813 • 1814 • 1815 • 1816 • 1817 • 1818 • 1819 • 1820 • 1821 • 1822 • 1823 • 1824 • 1825 • 1826 • 1827 • 1828 • 1829 • 1830 • 1831 • 1832 • 1833 • 1834 • 1835 • 1836 • 1837 • 1838 • 1839 • 1840 • 1841 • 1842 • 2010 • 2011 • 2012

प्राचीन भारतस्य दर्शनं श्रीवाल्मीकिरामायणे अस्ति । आदिकविः वाल्मीकिः श्रीरामावतारचरितं सुन्दरकाव्यं कृतवान् । श्रीरामायण महाकाव्ये 24000 श्लोकाः सन्ति । करुणरसपूर्णमेतत् काव्यं विश्वमान्यमस्ति । आश्वयुजमासस्य पूर्णिमादिने प्रतिवर्षं वाल्मीकिजयन्तीम् आचरन्ति । वाल्मीकिमहर्षे पूर्वचरितं विशिष्टमस्ति । प्रचेतसामुनिना त्यक्तः सुतः, व्याधैः पालितः, सहवासफलात् किरातः एव आसीत् । वने गच्छतः जनान् पीडयित्वा तेषां धनकनकादि स्वीकरोति स्म । तस्य नाम रत्नाकर इत्यासीत् । प्रतिदिनं प्राणिहत्यां करोति स्म । एकदा वीणाधारी त्रिलोकसञ्चारी नारदमहर्षिः तत्रारण्ये आगतवान् । रत्नाकरः नारदम् अपि धनार्थं पीडितवान् । श्री नारदमहर्षिः “ एवं जनान् पीडयति चेत् भवान् महत्पापं प्राप्नोति । तव पत्नीपुत्रादिकं एतत्पापं न स्वीकुर्वन्ति” इति उक्तवान् । एतत् परीक्षितुं गृहं गत्वा रत्नाकरः ते पापं न स्वीकर्तुं इच्छन्ति इति ज्ञात्वा पुनः श्री नारदमहर्षेः समीपमागतवान् । तदा श्रीनारदमहर्षिः ‘राम’ मन्त्रोपदेशं कृत्वा निर्गतवान् । रत्नाकर राममन्त्रं जपन्नासीत् । तस्योपरि वल्मीकं प्रवृध्दमभवत् । एकदा सप्तर्षयः तेन मार्गेण गच्छन्तः वल्मीकात् व्याधं बहिरानीय तस्मै वाल्मीकिः इति नूतनं नाम दत्तवन्तः । अनन्तरं तमसानदीतीरे वाल्मीकिमहर्षिः वासं कृतवान् । शिष्याः अपि आश्रमे आगतवन्तः । वाल्मीकिः अध्ययनाध्यापनेषु निरन्तरं कार्याणि कुर्वन्नासीत् । एकदा स्नानाय गच्छन् क्रौञ्चपक्षिणः अतिनादं श्रुतवान् । एकः व्याधः क्रौञ्चपक्षिणं मारितवानासीत् सा घटना वाल्मीकेः मनसि अपूर्वं परिणामं कृतवती । तदा वाल्मीकिमुखात् शोकः श्लोकरुपेण आगतः । छन्दोबध्दे श्लोके ‘हे निषाद, भवान् क्रौञ्चमिथुनात् एकं हत्वा उत्तमं कार्यं न कृतवान् । तव श्रेयः न भविष्यति ’ इत्यर्थः आसीत् । अनन्तरं ब्रह्मदेवः एव वाल्मीकिमहर्षये रामचरितं वर्णितवान् । वाल्मीकिः सुन्दरं रामायणकाव्यं विरचितवान् वाल्मीकिः रामायणकाले आश्रमे आसीत् । अन्ते च यदा श्रीरामः सीतां त्यक्तवान् तदा वाल्मीकिः सीतां गर्भिणीं पालितवान् । आश्रमे एव सीतायाः लवकुशौ पुत्रौ सञ्जातौ । अनन्तरं वाल्मीकिः सीतां लवकुशौ च श्रीरामाय समर्पितवान् । लवकुशौ रामायणकाव्यं मधुरतया गीतवन्तौ इति रामायणकाव्येन ज्ञातं भवति । रामायणे मुख्यतया श्रीरामस्य जीवनं, रावणस्य जीवनं तथा प्रासङ्गिकता वालिसुग्रीवादिनां चरितं तथा अन्येषां चरितानि वर्णितानि सन्ति । बालकाण्डम्, अयोध्याकाण्डम्, अरण्यकाण्डम्, किष्किन्धाकाण्डम्, सुन्दरकाण्डम्, युध्दकाण्डम्, उत्तरकाण्डम् इति च सप्तकाण्डाः सन्ति । अयोध्यायाः राज्ञां सात्विकं जीवनं, लङ्कानगरे स्थितानां रावणादीनां क्रूरराक्षसजीवनं किष्किन्धानगरे स्थितानां सुग्रीवः वाली इत्यादीनां कपिजीवनं च रामायणे वर्णितानि सन्ति। वाल्मीकिः दशरथस्य पुत्रप्रेम, रामलक्ष्मण भरतशतुध्नानां सहोदरसम्बन्धं, रामहनुमत्स्वामिसेवकसम्बन्धं, रामविभीषणयोः स्वामिभक्तसम्बन्धं च अत्युत्तमतया वर्णितवानस्ति । श्रीरामः मर्यादापुरुषोत्तमः, एकपत्नीव्रतस्थः, सत्य वाक्यपालकः, प्रजावत्सलः इति च प्रसिध्दः । सीता पतिव्रता आर्यधर्मप्रिया इति निरुपितास्ति । विविधैः पात्रैः मारीच सुग्रीव शुर्पनखा मन्थरा वाली कुम्भकर्ण गुह जटायु प्रभृतिभिः सेवा वात्सल्य क्रौर्य दास्य स्नेहा गुणान् लोकेभ्यः ज्ञापितवान् वाल्मीकिः । रावणः बलशाली अहङ्कारी शिवभक्तोऽपि परदारासक्त्या मारितः । तथैव राक्षसाः अहङ्कारः स्वार्थपरता क्रूरता इत्यादिभिः युक्ताः श्रीरामेन मारिताः । एवं धर्मरक्षणम् अधर्मनाशनं च श्रीरामावतारस्य उद्देशः इति श्रीरामः प्रदर्शितवान् । रामायणे धार्मिकव्यवहाराणां पूजादिनां वर्णनमस्ति सामाजिकविषयाणां निरुपणमस्ति सन्धान राजदूताभारादि राजकीयवृत्तान्ताः सन्ति । दया क्षमा सेवादीनां विवरणम् अस्ति । अन्ते श्रीरामः लवकुशयोः राज्यं समर्प्य स्वयं सरयूनदीं प्रविष्टवान् । वाल्मीकिः किरातरुपं त्यक्त्वा रामनामजपेन तपसा महर्षिः अभवत् । रामायणकाले एकः मुख्यपात्ररुपी च अस्ति । रामायणे भारतस्य पूर्वेतिहासः वर्णितः अस्ति । भारतीय संस्कृतेः च सम्यग्दर्शनं वाल्मीकिरामायणेन भवति । अग्रे रामायणम् अनेककविजनानां स्फूर्तिदायकं महाकाव्यमिति प्रसिध्दम् अभवत् ।

12°25′15″उत्तरदिक् 75°44′23″पूर्वदिक् / 12.4208°उत्तरदिक् 75.7397°पूर्वदिक् / 12.4208; 75.7397 • सान्द्रता• नगरम् • 134 /किमी2 • 13.75 • • • 83.7%• 72.3% • तलस्पर्षीतापमानम्• ग्रीष्मकालः• शीतकालः • 2,725.5 मिमी • 28.6 °से • 14.2 °से कोडगुमण्डलं कर्णाटकराज्यस्य किञ्चन मण्डलम्। अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति मडिकेरी नगरम् । कोडगु इति आङ्ग्लभाषया उच्यते) कर्णाटकस्य पश्चिमाद्रिशृङ्खलायाः एकं सुन्दरं विशिष्ठं च मण्डलम् अस्ति । न्यूना जनस्ंख्या सर्वत्र सुन्दरपर्वतप्रदेशः हिमाच्छादितभूमिः निर्झराः, जलपाताः सर्वदृष्ट्या कोडगुप्रदेशः कर्णाटकस्य ’काश्मीरः’ इति कथयितुं योग्यः अस्ति । विश्वे सौन्दर्यार्थं सुप्रसिद्धेन स्काटलैण्डदेशेन सह तोलयितुं शक्यः। कावेरीनद्याः जन्मस्थानं प्रवहणभूमिः च । अतः कावेरीमण्डलम् इत्यपि ख्यातम् अस्ति । पूर्वं पृथकराज्यमासीत् । इदानीं कर्णाटकराज्ये विलीनस्य एतस्य मण्डलम् इति स्थानं कल्पितम् अस्ति । तथापि स्वकीयभाषा-संस्कृति-परम्पराणां वैशिष्ठ्यकारणतः एतस्य मण्डलस्य विशिष्ठं स्थानम् अस्ति ।कन्नडभाषया कुडु नाम गिरिः इति अर्थः । गिरिकन्द्ररप्रदेशं एतं कोडगु इति कथितवन्तः । मडिकेरी मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति । कर्णाटकस्य वीरभूमिः भारतस्य स्काट्लैण्ड् इत्यादिरूपेण प्रसिद्धिः कोडगुप्रदेशस्य महत्त्वं सूचयति। पर्वतश्रेणीनां मध्ये सानुप्रदेशः निसर्गसुन्दरः अत्यन्तं रमणीयः च अस्ति । हर्मन् मौग्लिङ्ग् इत्यादयः आङ्गलाः अन्ये विदेशीयाः च कोडगुप्रदेशं मुक्तकण्ठेन सम्यक् वर्णितवन्तः सन्ति ।कावेरीनद्याः जन्मस्थानं कोडगुमण्डले तलकावेरी स्थले अस्ति । कन्नडकवयः पञ्जे मङ्गेशरायः जी.पी.राजरत्नम्, सालिरामयचन्द्ररायः कोडगुप्रदेशं मनसा काव्यैः वर्णितवन्तः सन्ति । समग्रं मण्डलम् अतीवसुन्दरं भारतस्य काश्मीरसदृशम् अस्ति । कोडगुमण्डलस्य विस्तारः 4100 चतुरस्रकि.मी अस्ति । सागरस्तरतः 3000 पादोन्नते प्रदेशे कोडगुप्रदेशः अस्ति । काफी एला मरीचम् नारङ्गम् इत्येतेषां वृक्षाणां वाटिकाः मनमोहकाः भवन्ति । अतः एव कविः द.रा. बेन्द्रेवर्यः बहूनि गीतानि रचितवान् अस्ति । कोडगुप्रदेशं कोडवरनाडु इत्यपि कथयन्ति । जनाः युद्धकलाचतुराः सन्ति । प्रतिगृहं योधाः सन्ति । मेजर् जनरल् कारियप्पः भारतस्य महादण्डनायकः आसीत् । जनरल् तिम्मय्यः अपि कोडगुप्रदेशीयः । कोडवजनाः दृढशरीराः व्यायामप्रियाः शूराः उन्नताः क्रिडा क्षेत्रेऽपि प्रसिद्धाः च भवन्ति । एतेषां वस्त्रधारणविधिः अपि भिना एव अस्ति । आवर्षम् अत्र शीतकालः इव उत्तमं वातावरणं भवति । फेब्रुवरीमासे मरीचस्य पक्वकालः । एप्रिल्मासे काफीसस्यानि पुष्पितानि भवन्ति । तदा तेषां सुगन्धः अत्यन्तम् आह्लादकरः भवति । मे मासे हरितानि बीजानि रक्तानि भवन्ति । काफी सस्ये फलानां पक्वभवनस्य कालः । मनमोहकं काफिवाटिकादृश्यं रमणीयं भवति ।कावेरीनदी सदा जलपूर्णा प्रवहति । तत्र तत्र अनेके जलपाताः निर्मिताः सन्ति वर्षाकाले नदीजलं भयं जनयति । जलपातेषु अधिकं जलं तदा पतति । जूनमासे वर्षारम्भः भवति । नव रात्रिपर्यन्तं वृष्टिः भवति । तलकावेर्यां जलोद्गमः, दसरामहोत्सवः, हुत्तरिपर्व कोडगुमण्डले अतीव वैभवयुक्तानि पर्वाणि सन्ति । मडिकेरीतः तलकावेरी 46 कि.मी दूरेऽसि । अत्रैव कार्वर्याः उद्गमस्थानम् अस्ति । इर्प्पुजलपातम् अब्बीफल्स् सदा जलपूर्णानि दर्शकाणां आनन्ददायकानि भवन्ति । कुशालनगरसमीपे कावेरीनिसर्गधाम सुन्दरम् अस्ति ।कोडगुप्रदेशे पादचारणाय माकुट्ट, बर्पोळे नीलं पोले प्रदेशाः अतिजनप्रियाः । इग्गुतप्प, तडियण्ड् मोळ्, चिन्ननप्प शिखरारोहणं साहसयात्रा एवास्ति । तडियण्ड् मोळ् सागरस्तरतः 5000 पादोन्नतम् अस्ति । सोमवारपेटे पुष्पगिरि कुमारपर्वतशिखरं च पादचारणाय विशिष्टानि सन्ति । 4102 च.कि.मी.मिता । अस्य मण्डलस्य पश्चिमदिशि दक्षिणकन्नडमण्डलम्, उत्तरदिशि हासनमण्डलं, पूर्वदिशि मैसूरुमण्डलं, दक्षिणदिशि केरळराज्यस्य कण्णूरुमण्डलं, च सन्ति । अस्मिन् मण्डलेपि प्रधानः उद्योगः काफीकृषिः एव । कोडगुमण्डलं पूर्वं ब्रिटिश्प्रभुत्वकाले राज्यम् एव आसीत् । कालान्तरेण ते एतत् मण्डलं मैसूरुराज्ये विलीनं कृतवन्तः । अस्मिन् मण्डलेपि प्रधानः उद्योगः काफीकृषिः एव । कोडगुमण्डले मरीचिकाः, एलाः, नारङ्गाः, शालिधान्यानि च प्रधानतया प्ररोहन्ति । अत्र मडिकेरी, विराजपेटे, सोमवारपेटे, इति उपमण्डलत्रयम् अस्ति । अत्रस्थान् जनान् कोडवाः इति कन्नडे कथयन्ति । प्रशासनभाषा कन्नड एव अस्ति किन्तु कोडवतक्क् अत्र प्रादेशिका भाषा अपि जनाः भाषन्ते । मलयाळं, अरेगन्नड, तुळु, रावुल इत्याद्याः भाषाः अत्र भाष्यन्ते । कोडवभाषा इति यदस्ति तस्याः लिपिः नास्ति एव । एते सर्वे जनाः हैन्दवकृषकाः सन्ति । कोडगुमण्डले प्रधानतया पर्यटककेन्द्रत्रयम् अस्ति । मडिकेरीमध्ये अब्बिजलपातः, ओङ्कारेश्वरमन्दिरम्, राजगद्दुगे, तलकावेरी, सोमवारपेटे मध्ये कावेरीनिसर्गधाम, कोप्पप्रदेशे स्वर्णमयदेवालयः, वीरभूमिः, दुबारे, हारङ्गिजलाशयः, चिक्लिहोळे,होन्नम्मनकेरे, मल्लळ्ळि जलपातः, वीराजपेटेप्रदेशे नागरहोळे, इर्पुजलपातः, कुन्द टि एस्टेट् च दर्शनीयानि स्थानानि सन्ति । मडिकेरी तलकावेरी भागमण्डलम् अस्य क्षेत्रस्य भगण्डेश्वरक्षेत्रम् इति प्रसिद्धिः अस्ति । भगण्डऋषिः अत्र तपः कृत्वा भगवतः अनुग्रहं प्राप्तवान् इति विश्वासः अस्ति। एतत् क्षेत्रम् दक्षिणप्रयागः इत्यपि कथयन्ति । अत्र कन्निका-कावेरी-सुजोतिनदीनाम् सङ्गमः अस्ति । अत्र स्नानकरणेन पुण्यसम्पादनं भवति । प्रमुखदेवालयः श्री भगण्डेश्वरदेवालयः । भगण्डमुनिना स्थापितं शिवलिङ्गम् अत्र विशिष्टम् अस्ति । प्रतिवर्षं तुलामासे तुलास्ंक्रमणसमये अत्र उत्सवः भवति । तदा बहवः यात्रिकाः गच्छन्ति । कावेरीनद्याः उगमस्थानं पवित्रक्षेत्रं च ब्रहमगिरिप्रदेशेऽस्ति । दक्षिणगङ्गा इति ख्याता कावेरी चौकाकारेण कासारस्य ब्रह्मकुण्डिकातः निश्चिते समये उद्भवति । तस्य ”‘तीर्थोद्भव’” इति नाम अस्ति । सूर्यस्य तुलाराशिप्रवेशसमयः एव तीर्थाद्भवमुहूर्तः अस्ति । अस्मिन् समये बहवः जनाः आगत्य तीर्थं नयन्ति । कोडगुप्रदेशे मडिकेरीगिरिधाम सागरस्तरतः 3800 पादोन्नते स्थलेऽस्ति । राजासीट् उद्यानं निसर्गसुन्दरं रम्यं स्थलम् । इतः सूर्यास्तदर्शनं शालीक्षेत्राणां दर्शनं, वाटिकादर्शनम् अतीव सन्तोषाय भवति । प्रतिवर्षं राजासीटप्रदेशे फलपुष्पप्रदर्शनम् अत्युत्तमतया आयोजितं भवति । उद्यानवने सन्ध्यारागनामकः कश्चन कार्यक्रमः भवति । इदानीम् अत्र लघुधूमशकटं बालानां विनोदसञ्चाराय निर्मितम् अस्ति ।मडिकेरीदुर्गम् एतिहासिकं भवनमस्ति । अत्र विशालं राजगृहं, प्राच्यवस्तुसङ्ग्रहालयः, जिल्लाकेन्द्रीयन्थालयः, कोटेगणपतिदेवालयः आकर्षकाः सन्ति । दुर्गस्य रचनायाः विशेषः नाम षड्कोणाकारकः तलविन्यासः । षट्कोणेषु कोत्तलु निर्मितम् अस्ति दर्शकस्थानं वृत्ताकारकम् अस्ति । राजगृहस्य मृच्छदः आङ्ग्लैः आनीतः अस्ति । सुन्दरभवनस्य द्विस्तरीयानि तोरणानि, चौकाकाराणि वातायनानि, काचकैः सम्यगलङाकृतानि सन्ति । विशालजलाशये कश्चन लघु शिलाकूर्मः अस्ति । गजाकृतयः जीवन्त्यः इव सन्ति । नगरे ओङ्कारेश्वरमन्दिरं राज्ञां मृतस्मारकाणि दर्शनीयानि सन्ति ।ओङ्कारेश्वरमन्दिरं क्रिस्ताब्दे 1820 तमे वर्षे गार्थिक्-इस्लामिक् मिश्रशैल्या निर्मितम् । उडुपीमण्डलम् • उत्तरकन्नडमण्डलम् • कोडगुमण्डलम् • कोप्पळमण्डलम् • कोलारमण्डलम् • गदगमण्डलम् • गुल्बर्गामण्डलम् • चामराजनगरमण्डलम् • चिक्कबळ्ळापुरमण्डलम् • चिक्कमगळूरुमण्डलम्‎ • चित्रदुर्गमण्डलम् • तुमकूरुमण्डलम् • दक्षिणकन्नडमण्डलम् • धारवाडमण्डलम् • दावणगेरेमण्डलम् • बळ्ळारीमण्डलम् • बागलकोटेमण्डलम् • बिजापुरमण्डलम् • बीदरमण्डलम् • बेङ्गळूरुग्रामान्तरमण्डलम् • बेंगळूरु नगरीय मण्डलः • बेळगावीमण्डलम् • मण्ड्यमण्डलम् • मैसूरुमण्डलम् • यादगिरिमण्डलम् • रामनगरमण्डलम् • रायचूरुमण्डलम् • शिवमोग्गामण्डलम् • हावेरीमण्डलम् • हासनमण्डलम् •

अयं भगवद्गीतायाः षष्ठोध्यायस्य आत्मसंयमयोगस्य अष्टदशः श्लोकः। यदा विनियतं चित्तम् आत्मनि एव अवतिष्ठते निःस्पृहः सर्वकामेभ्यः युक्तः इति उच्यते तदा ॥ यदा विनियतं चित्तम् आत्मनि एव अवतिष्ठते सर्वकामेभ्यः निःस्पृहः तदा युक्तः इति उच्यते । एकाग्रताम् आपन्नं चित्तं यदा विषयानुसन्धानं परित्यज्य आत्मनि एव तिष्ठति तदा सः जनः सर्वकामेषु निःस्पृहत्वात् युक्त इति उच्यते ।

एतस्याः नद्याः तटे स्तः कोल्लूरु मरवन्ते इति स्थानद्वयम् । एषा प्रायः सप्तकिलोमीटर्पर्यन्तं पराङ्मुखीभूय वहति । मरवन्ते प्रदेशे पट्टभूमिं रचयति ।

अयं प्रियङ्गुः भारते वर्धमानः कश्चन धान्यविशेषः । अयं सस्यजन्यः आहारपदार्थः । अयं प्रियङ्गुः आङ्ग्लभाषायां इति उच्यते । चतुर्विधाः प्रियङ्गवः सन्ति । श्वेतप्रियङ्गुः, पीतप्रियङ्गुः, कृष्णप्रियङ्गुः, रक्तप्रियङ्गुः च इति । पूर्वं भारते प्रियङ्गुः प्रतिदिनं गृहेषु आहारत्वेन उपयुज्यते स्म । इदानीम् अपि कुत्रचित् तथैव अस्ति । प्रियङ्गुना निर्मिता रोटिका अत्यन्तं रुचिकरी भवति । अस्य बहूनि नामानि सन्ति – कङ्गुकः, चीनकः, पीततण्डुलः, अस्थिसम्बन्धनः, कङ्गनी इत्यादीनि । एषः प्रियङ्गुः लघ्वाकारकः, मृदुः च । अयं मधुररुचियुक्तः, रुचिकरः, कषायमिश्रितमधुरः च । ‎

अयं तण्डुलः भारते वर्धमानः कश्चन धान्यविशेषः । अयं सस्यजन्यः आहारपदार्थः अस्ति । अयं तण्डुलः आङ्ग्लभाषायां इति उच्यते । भारते प्रायः सर्वत्र तण्डुलः उपयुज्यते एव । दक्षिणभारते तु भोजनम् ओदनं विना न भवति एव । ओदनं तण्डुलेन एव सज्जीक्रियते । इदानीं प्रायः जगति सर्वत्र तण्डुलस्य उपयोगः अस्ति एव । अनेन तण्डुलेन न केवलम् ओदनं क्रियते अपि तु पायसं, दध्यन्नं, चित्रान्नम्, आम्लान्नं, दोसा, इड्ली, रोटिका, शष्कुली, यवागूः, पर्पटः, अवदंशः इत्यादयः खाद्यपदार्थाः निर्मीयन्ते । केरले तण्डुलेन “पुट्टु” इत्याख्यम्, आन्ध्रप्रदेशे “पोङ्गल्” इत्याख्यं खाद्यविशेषं निर्मान्ति । तण्डुले बहवः विधाः सन्ति । तेषां वर्णस्य, गात्रस्य, गुणस्य च अनुगुणं प्रभेदाः कृताः सन्ति । तेषु केचन :- अयं तण्डुलः मधुररुचियुक्तः । पचनार्थं लघु, लेखनः, तैलांशयुक्तः च । वृष्टिकाले एकत्र स्थिते जले यः तण्डुलः वर्धते सः “शाली” इति उच्यते । शैत्यकाले बीजवपनं कृत्वा घर्मकाले प्राप्यमाणः, अल्पेन एव जलेन वर्धमानः तण्डुलः “व्रीहिः” इति उच्यते । शालितण्डुलेषु रक्तशाली श्रेष्ठः, तथैव व्रीहिषु पुष्टिकशाली च श्रेष्ठः । व्रीहिः एकः धान्यप्रभेदः अस्ति। व्रीहिः भारतवर्षे पूर्व-एषियायाम् अफ्रिकायाम् इटल्याम् उत्तरामेरिकायाः पश्चिमसमुद्रतीरे च अधिकतया उपयुज्यते । स्पैन्-देशे जनाः व्रीहिम् ओलिव्-तैलेन भर्जयित्वा खादन्ति। जपान्-देशे जनाः व्रीहेः साकी-मद्यम् लभन्ते। व्रीहितृणानि उष्णस्थानेषु वर्धन्ते।

भारतस्य उत्तरभागे स्थितं राज्यम् अस्ति जम्मूकाश्मीरराज्यम् । अत्रत्यं मण्डलम् अस्ति रामबनमण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति रामबननगरम्।

तस्माद्यदेव हेयमित्युच्यते, तस्यैव कारणं प्रतिनिर्दिश्यते—द्रष्टा बुद्धेः प्रतिसंवेदी पुरुषः । दृश्या बुद्धिसत्त्वोपारूढाः सर्वे धर्माः । तदेतद्दृश्यमयस्कान्तमणिकल्पं सन्निधिमात्रोपकारि दृश्यत्वेन स्वं भवति पुरुषस्य दृशिरूपस्य स्वामिनः । अनुभवकर्मविषतामापन्नमन्यस्वरूपेण प्रतिलब्धात्मकम् । स्वतन्त्रमपि परार्थत्वात्परतन्त्रम् । तयोर्दृग्दर्शनशक्त्योरनादिरर्थकृतः संयोगो हेयहेतुउर्दुःखस्य कारणमित्यर्थः । तथा चोक्तम्—तत्संयोगहेतुवर्जनात्स्यादयमात्यन्तिको दुःखप्रतीकारः । कस्मात्? दुःखहेतोः परिहार्यस्य प्रतीकारदर्शनात। तद्यथा पादतलस्य भेद्यता, कण्टकस्य भेत्तृत्वं, परिहारः, कण्टकस्य पादानधिष्ठानं पादत्राणव्यवहितेन वाधिष्ठानम् । एतत्त्रयं यो वेद लोके स तत्र प्रतीकारमारम्भमाणो भेदजं दुःखं नाप्नोति । कस्मात्? त्रित्वोपलब्धिसामर्थ्यादिति । अत्रापि तापकस्य रजसः सत्त्वमेव तप्यम् । कथं तपिक्रियायाः कर्मस्थत्वात्, सत्त्वे कर्मणि तपिक्रिया नापरिणामिनि निष्क्रिये क्षेत्रज्ञे । दर्शितविषयत्वात्सत्त्वे तु तप्यमाने तदाकारानुरोधी पुरुषोऽनुतप्यत इति ॥17॥ योगदर्शनम् पतञ्जलिः अष्टाङ्गयोगः अन्ताराष्ट्रिययोगदिवसः पतञ्जलियोगसूत्रम् योगसूत्राणि शृण्वन्तु आङ्ग्लानुवादेन सह योगसूत्रम् स्वामिविवेकानन्दद्वारा लिखिता योगसूत्रस्य वृत्तिः

उस्मान ​​हारूनी प्राथमिकसूफी–गुरुषु गण्यते यः भारतं दृष्टवान्। एतस्य जन्म ईरानदेशस्य हारून–नाम्नि स्थाने 1131 ऐशवीये वर्षे सम्भाव्यते। एष चिश्ती–सूफी–सम्प्रदायस्य चतुर्दशस्य आचार्यस्य शरीफ जन्दानी–त्यस्य शिष्य उत्तराधिकारी चासीत्। गुरोः निदेशेऽनेन 30 वर्षाणि स्थितम्। अजमेरस्थः प्रसिद्धः मुईनुद्दीन चिश्ती उस्मानस्यैव प्रत्यक्षशिष्यः आसीत्। बाल्ये एव हारूनी कञ्चित् चिर्क–नामानं सन्तं दृष्ट्वा जागतिकभोगेभ्य उदासीनः सन् प्रत्यग्दृष्टिरजायत। मुस्लिमविश्वस्य भ्रमणं कुर्वाणोऽसौ सुलतान–अल्तमिशस्य शासनकाले भारतमप्यागतः। परमेश्वरीयप्रेम्णः उपदेष्टा हारूनी 1220 वर्षे दिवं जगाम। अधुनापि अस्य विभिन्नवर्गैः सम्बद्धा भक्ताः एतस्मात् सतः विविधेषु प्रसङ्गेषु साहाय्यं वाञ्छन्ति। तत्सन्दृब्धं प्रस्तुतमिदं गजलकाव्यं भारत–पाकिस्तान–अफगानिस्तानादि–पारसीकवित्सु देशेषु अत्यन्तं प्रसिद्धम्। सूफीमठेषु अद्यापि कव्वालीगायका एतत् दिव्योन्मादप्रदं भावपूर्णं च काव्यं सरुचि प्रस्तुवन्ति ।

किफिरे मण्डलः नागालैंड राज्ये स्थित एकः मण्डलः। अस्य मण्डलस्य केन्द्रः किफिरे नगरः। किफिरॆ मण्डलः कॊहिमा मण्डलः ज़ुन्हेबोटो मण्डलः तुऎन्सङ् मण्डलः दीमापुर मण्डलः पॆरॆन् मण्डलः फॆक् मण्डलः मॊकॊचङ् मण्डलः मोन मण्डलः लॊङ्लॆङ् मण्डलः वॊख मण्डलः

अयं भगवद्गीतायाः एकादशोऽध्यायस्य विश्वरूपदर्शनयोगस्य एकत्रिंशत्तमः श्लोकः । आख्याहि मे कः भवान् उग्ररूपः नमः अस्तु ते देववर प्रसीद विज्ञातुम् इच्छामि भवन्तम् आद्यं न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् ॥ 31 ॥ देववर ! उग्ररूपः भवान् कः मे आख्याहि । ते नमः अस्तु । प्रसीद । आद्यं भवन्तं विज्ञातुम् इच्छामि । तव प्रवृत्तिं न हि प्रजानामि । देवश्रेष्ठ ! भयरस्वरूपः त्वं कः इति मह्यं कथय । तव प्रणामः अस्तु । अनुगृहाण । प्रथमं त्वां वेदितुम् इच्छामि । तव प्रवृत्तिं न जानामि ।

1769 तमः वर्षः ग्रेगोरी-कालगणनायाम् एकः साधारण-वर्षः आसीत्। • 2 • 3 • 4 • 5 • 6 • 7 • 8 • 9 • 10 • 11 • 12 • 13 • 14 • 15 • 16 • 17 • 18 • 19 • 20 • 21 • 22 • 23 • 24 • 25 • 26 • 27 • 28 • 29 • 30 • 31 • 32 • 33 • 34 • 35 • 36 • 37 • 38 • 39 • 40 • 41 • 42 • 43 • 44 • 45 • 46 • 47 • 48 • 49 • 50 • 51 • 52 • 53 • 54 • 55 • 56 • 57 • 58 • 59 • 60 • 61 • 62 • 63 • 64 • 65 • 66 • 67 • 68 • 69 • 70 • 71 • 72 • 73 • 74 • 75 • 76 • 77 • 78 • 79 • 80 • 81 • 82 • 83 • 84 • 85 • 86 • 87 • 88 • 89 • 90 • 91 • 92 • 93 • 94 • 95 • 96 • 97 • 98 • 99 • 100 • 101 • 102 • 103 • 104 • 105 • 106 • 107 • 108 • 109 • 110 • 111 • 112 • 113 • 114 • 115 • 116 • 117 • 118 • 119 • 120 • 121 • 122 • 123 • 124 • 125 • 126 • 127 • 128 • 129 • 130 • 131 • 132 • 133 • 134 • 135 • 137 • 138 • 139 • 140 • 141 • 142 • 143 • 144 • 145 • 146 • 147 • 148 • 149 • 150 • 151 • 152 • 153 • 154 • 155 • 156 • 157 • 158 • 159 • 160 • 161 • 162 • 163 • 164 • 165 • 166 • 167 • 168 • 169 • 170 • 171 • 172 • 173 • 174 • 175 • 176 • 177 • 178 • 179 • 180 • 181 • 182 • 183 • 184 • 185 • 186 • 187 • 188 • 189 • 190 • 191 • 192 • 193 • 194 • 195 • 196 • 197 • 198 • 199 • 200 • 201 • 202 • 203 • 204 • 205 • 206 • 207 • 208 • 209 • 210 • 211 • 212 • 213 • 214 • 215 • 216 • 217 • 218 • 219 • 220 • 221 • 222 • 223 • 224 • 225 • 226 • 227 • 228 • 229 • 230 • 231 • 232 • 233 • 234 • 235 • 236 • 237 • 238 • 239 • 240 • 241 • 242 • 243 • 244 • 245 • 246 • 247 • 248 • 249 • 250 • 251 • 252 • 253 • 254 • 255 • 256 • 257 • 258 • 259 • 260 • 261 • 262 • 263 • 264 • 265 • 266 • 267 • 268 • 269 • 270 • 271 • 272 • 273 • 274 • 275 • 276 • 277 • 278 • 279 • 280 • 281 • 282 • 283 • 284 • 285 • 286 • 287 • 288 • 289 • 290 • 291 • 292 • 293 • 294 • 295 • 296 • 297 • 298 • 299 • 300 • 301 • 302 • 303 • 304 • 305 • 306 • 307 • 308 • 309 • 310 • 311 • 312 • 313 • 314 • 315 • 316 • 317 • 318 • 319 • 320 • 321 • 322 • 323 • 324 • 325 • 326 • 327 • 328 • 329 • 330 • 331 • 332 • 333 • 334 • 335 • 336 • 337 • 338 • 339 • 340 • 341 • 342 • 343 • 344 • 345 • 346 • 347 • 348 • 349 • 350 • 351 • 352 • 353 • 354 • 355 • 356 • 357 • 358 • 359 • 360 • 361 • 362 • 363 • 364 • 365 • 366 • 367 • 368 • 369 • 370 • 371 • 372 • 373 • 374 • 375 • 376 • 377 • 378 • 379 • 380 • 381 • 382 • 383 • 384 • 385 • 386 • 387 • 388 • 389 • 390 • 391 • 392 • 393 • 394 • 395 • 396 • 397 • 398 • 399 • 400 • 401 • 402 • 403 • 404 • 405 • 406 • 407 • 408 • 409 • 410 • 411 • 412 • 413 • 414 • 415 • 416 • 417 • 418 • 419 • 420 • 421 • 422 • 423 • 424 • 425 • 426 • 427 • 428 • 429 • 430 • 431 • 432 • 433 • 434 • 435 • 436 • 437 • 438 • 439 • 440 • 441 • 442 • 443 • 444 • 445 • 446 • 447 • 448 • 449 • 450 • 451 • 452 • 453 • 454 • 455 • 456 • 457 • 458 • 459 • 460 • 461 • 462 • 463 • 464 • 465 • 466 • 467 • 468 • 469 • 470 • 471 • 472 • 473 • 474 • 475 • 476 • 477 • 478 • 479 • 480 • 481 • 482 • 483 • 484 • 485 • 486 • 487 • 488 • 489 • 490 • 491 • 492 • 493 • 494 • 495 • 496 • 497 • 498 • 499 • 500 • 501 • 502 • 503 • 504 • 505 • 506 • 507 • 508 • 509 • 510 • 511 • 512 • 513 • 514 • 515 • 516 • 517 • 518 • 519 • 520 • 521 • 522 • 523 • 524 • 525 • 526 • 527 • 528 • 529 • 530 • 531 • 532 • 533 • 534 • 535 • 536 • 537 • 538 • 539 • 540 • 541 • 542 • 543 • 544 • 545 • 546 • 547 • 548 • 549 • 550 • 551 • 552 • 553 • 554 • 555 • 556 • 557 • 558 • 559 • 560 • 561 • 562 • 563 • 564 • 565 • 566 • 567 • 568 • 569 • 570 • 571 • 572 • 573 • 574 • 575 • 576 • 577 • 578 • 579 • 580 • 581 • 582 • 583 • 584 • 585 • 586 • 587 • 588 • 589 • 590 • 591 • 592 • 593 • 594 • 595 • 596 • 597 • 598 • 599 • 600 • 601 • 602 • 603 • 604 • 605 • 606 • 607 • 608 • 609 • 610 • 611 • 612 • 613 • 614 • 615 • 616 • 617 • 618 • 619 • 620 • 621 • 622 • 623 • 624 • 625 • 626 • 627 • 628 • 629 • 630 • 631 • 632 • 633 • 634 • 635 • 636 • 637 • 638 • 639 • 640 • 641 • 642 • 643 • 644 • 645 • 646 • 647 • 648 • 649 • 650 • 651 • 652 • 653 • 654 • 655 • 656 • 657 • 658 • 659 • 660 • 661 • 662 • 663 • 664 • 665 • 666 • 667 • 668 • 669 • 670 • 671 • 672 • 673 • 674 • 675 • 676 • 677 • 678 • 679 • 680 • 681 • 682 • 683 • 684 • 685 • 686 • 687 • 688 • 689 • 690 • 691 • 692 • 693 • 694 • 695 • 696 • 697 • 698 • 699 • 700 • 701 • 702 • 703 • 704 • 705 • 706 • 707 • 708 • 709 • 710 • 711 • 712 • 713 • 714 • 715 • 716 • 717 • 718 • 719 • 720 • 721 • 722 • 723 • 724 • 725 • 726 • 727 • 728 • 729 • 730 • 731 • 732 • 733 • 734 • 735 • 736 • 737 • 738 • 739 • 740 • 741 • 742 • 743 • 744 • 745 • 746 • 747 • 748 • 749 • 750 • 751 • 752 • 753 • 754 • 755 • 756 • 757 • 758 • 759 • 760 • 761 • 762 • 763 • 764 • 765 • 766 • 767 • 768 • 769 • 770 • 771 • 772 • 773 • 774 • 775 • 776 • 777 • 778 • 779 • 780 • 781 • 782 • 783 • 784 • 785 • 786 • 787 • 788 • 789 • 790 • 791 • 792 • 793 • 794 • 795 • 796 • 797 • 798 • 799 • 800 • 801 • 802 • 803 • 804 • 805 • 806 • 807 • 808 • 809 • 810 • 811 • 812 • 813 • 814 • 815 • 816 • 817 • 818 • 819 • 820 • 821 • 822 • 823 • 824 • 825 • 826 • 827 • 828 • 829 • 830 • 831 • 832 • 833 • 834 • 835 • 836 • 837 • 838 • 839 • 840 • 841 • 842 • 843 • 844 • 845 • 846 • 847 • 848 • 849 • 850 • 851 • 852 • 853 • 854 • 855 • 856 • 857 • 858 • 859 • 860 • 861 • 862 • 863 • 864 • 865 • 866 • 867 • 868 • 869 • 870 • 871 • 872 • 873 • 874 • 875 • 876 • 877 • 878 • 879 • 880 • 881 • 882 • 883 • 884 • 885 • 886 • 887 • 888 • 889 • 890 • 891 • 892 • 893 • 894 • 895 • 896 • 897 • 898 • 899 • 900 • 901 • 902 • 903 • 904 • 905 • 906 • 907 • 908 • 909 • 910 • 911 • 912 • 913 • 914 • 915 • 916 • 917 • 918 • 919 • 920 • 921 • 922 • 923 • 924 • 925 • 926 • 927 • 928 • 929 • 930 • 931 • 932 • 933 • 934 • 935 • 936 • 937 • 938 • 939 • 940 • 941 • 942 • 943 • 944 • 945 • 946 • 947 • 948 • 949 • 950 • 951 • 952 • 953 • 954 • 955 • 956 • 957 • 958 • 959 • 960 • 961 • 962 • 963 • 964 • 965 • 966 • 967 • 968 • 969 • 970 • 971 • 972 • 973 • 974 • 975 • 976 • 977 • 978 • 979 • 980 • 981 • 982 • 983 • 984 • 985 • 986 • 987 • 988 • 989 • 990 • 991 • 992 • 993 • 994 • 995 • 996 • 997 • 998 • 999 • 1000 • 1001 • 1002 • 1003 • 1004 • 1005 • 1006 • 1007 • 1008 • 1009 • 1010 • 1011 • 1012 • 1013 • 1014 • 1015 • 1016 • 1017 • 1018 • 1019 • 1020 • 1021 • 1022 • 1023 • 1024 • 1025 • 1026 • 1027 • 1028 • 1029 • 1030 • 1031 • 1032 • 1033 • 1034 • 1035 • 1036 • 1037 • 1038 • 1039 • 1040 • 1041 • 1042 • 1043 • 1044 • 1045 • 1046 • 1047 • 1048 • 1049 • 1050 • 1051 • 1052 • 1053 • 1054 • 1055 • 1056 • 1057 • 1058 • 1059 • 1060 • 1061 • 1062 • 1063 • 1064 • 1065 • 1066 • 1067 • 1068 • 1069 • 1070 • 1071 • 1072 • 1073 • 1074 • 1075 • 1076 • 1077 • 1078 • 1079 • 1080 • 1081 • 1082 • 1083 • 1084 • 1085 • 1086 • 1087 • 1088 • 1089 • 1090 • 1091 • 1092 • 1093 • 1094 • 1095 • 1096 • 1097 • 1098 • 1099 • 1100 • 1101 • 1102 • 1103 • 1104 • 1105 • 1106 • 1107 • 1108 • 1109 • 1110 • 1111 • 1112 • 1113 • 1114 • 1115 • 1116 • 1117 • 1118 • 1119 • 1120 • 1121 • 1122 • 1123 • 1124 • 1125 • 1126 • 1127 • 1128 • 1129 • 1130 • 1131 • 1132 • 1133 • 1134 • 1135 • 1136 • 1137 • 1138 • 1139 • 1140 • 1141 • 1142 • 1143 • 1144 • 1145 • 1146 • 1147 • 1148 • 1149 • 1150 • 1151 • 1152 • 1153 • 1154 • 1155 • 1156 • 1157 • 1158 • 1159 • 1160 • 1161 • 1162 • 1163 • 1164 • 1165 • 1166 • 1167 • 1168 • 1169 • 1170 • 1171 • 1172 • 1173 • 1174 • 1175 • 1176 • 1177 • 1178 • 1179 • 1180 • 1181 • 1182 • 1183 • 1184 • 1185 • 1186 • 1187 • 1188 • 1189 • 1190 • 1191 • 1192 • 1193 • 1194 • 1195 • 1196 • 1197 • 1198 • 1199 • 1200 • 1201 • 1202 • 1203 • 1204 • 1205 • 1206 • 1207 • 1208 • 1209 • 1210 • 1211 • 1212 • 1213 • 1214 • 1215 • 1216 • 1217 • 1218 • 1219 • 1220 • 1221 • 1222 • 1223 • 1224 • 1225 • 1226 • 1227 • 1228 • 1229 • 1230 • 1231 • 1232 • 1233 • 1234 • 1235 • 1236 • 1237 • 1238 • 1239 • 1240 • 1241 • 1242 • 1243 • 1244 • 1245 • 1246 • 1247 • 1248 • 1249 • 1250 • 1251 • 1252 • 1253 • 1254 • 1255 • 1256 • 1257 • 1258 • 1259 • 1260 • 1261 • 1262 • 1263 • 1264 • 1265 • 1266 • 1267 • 1268 • 1269 • 1270 • 1271 • 1272 • 1273 • 1274 • 1275 • 1276 • 1277 • 1278 • 1279 • 1280 • 1281 • 1282 • 1283 • 1284 • 1285 • 1286 • 1287 • 1288 • 1289 • 1290 • 1291 • 1292 • 1293 • 1294 • 1295 • 1296 • 1297 • 1298 • 1299 • 1300 • 1301 • 1302 • 1303 • 1304 • 1305 • 1306 • 1307 • 1308 • 1309 • 1310 • 1311 • 1312 • 1313 • 1314 • 1315 • 1316 • 1317 • 1318 • 1319 • 1320 • 1321 • 1322 • 1323 • 1324 • 1325 • 1326 • 1327 • 1328 • 1329 • 1330 • 1331 • 1332 • 1333 • 1334 • 1335 • 1336 • 1337 • 1338 • 1339 • 1340 • 1341 • 1342 • 1343 • 1344 • 1345 • 1346 • 1347 • 1348 • 1349 • 1350 • 1351 • 1352 • 1353 • 1354 • 1355 • 1356 • 1357 • 1358 • 1359 • 1360 • 1361 • 1362 • 1363 • 1364 • 1365 • 1366 • 1367 • 1368 • 1369 • 1370 • 1371 • 1372 • 1373 • 1374 • 1375 • 1376 • 1377 • 1378 • 1379 • 1380 • 1381 • 1382 • 1383 • 1384 • 1385 • 1386 • 1387 • 1388 • 1389 • 1390 • 1391 • 1392 • 1393 • 1394 • 1395 • 1396 • 1397 • 1398 • 1399 • 1400 • 1401 • 1402 • 1403 • 1404 • 1405 • 1406 • 1407 • 1408 • 1409 • 1410 • 1411 • 1412 • 1413 • 1414 • 1415 • 1416 • 1417 • 1418 • 1419 • 1420 • 1421 • 1422 • 1423 • 1424 • 1425 • 1426 • 1427 • 1428 • 1429 • 1430 • 1431 • 1432 • 1433 • 1434 • 1435 • 1436 • 1437 • 1438 • 1439 • 1440 • 1441 • 1442 • 1443 • 1444 • 1445 • 1446 • 1447 • 1448 • 1449 • 1450 • 1451 • 1452 • 1453 • 1454 • 1455 • 1456 • 1457 • 1458 • 1459 • 1460 • 1461 • 1462 • 1463 • 1464 • 1465 • 1466 • 1467 • 1468 • 1469 • 1470 • 1471 • 1472 • 1473 • 1474 • 1475 • 1476 • 1477 • 1478 • 1479 • 1480 • 1481 • 1482 • 1483 • 1484 • 1485 • 1486 • 1487 • 1488 • 1489 • 1490 • 1491 • 1492 • 1493 • 1494 • 1495 • 1496 • 1497 • 1498 • 1499 • 1500 • 1501 • 1502 • 1503 • 1504 • 1505 • 1506 • 1507 • 1509 • 1510 • 1511 • 1512 • 1513 • 1514 • 1515 • 1516 • 1517 • 1518 • 1519 • 1520 • 1521 • 1522 • 1523 • 1524 • 1525 • 1526 • 1527 • 1528 • 1529 • 1530 • 1531 • 1532 • 1533 • 1534 • 1535 • 1536 • 1537 • 1538 • 1539 • 1540 • 1541 • 1542 • 1543 • 1544 • 1545 • 1546 • 1547 • 1548 • 1549 • 1550 • 1551 • 1552 • 1553 • 1554 • 1555 • 1556 • 1557 • 1558 • 1559 • 1560 • 1561 • 1562 • 1563 • 1564 • 1565 • 1566 • 1567 • 1568 • 1569 • 1570 • 1571 • 1572 • 1573 • 1574 • 1575 • 1576 • 1577 • 1578 • 1579 • 1580 • 1581 • 1582 • 1583 • 1584 • 1585 • 1586 • 1587 • 1588 • 1589 • 1590 • 1591 • 1592 • 1593 • 1594 • 1595 • 1596 • 1597 • 1598 • 1599 • 1600 • 1601 • 1602 • 1603 • 1604 • 1605 • 1606 • 1607 • 1608 • 1609 • 1610 • 1611 • 1612 • 1613 • 1614 • 1615 • 1616 • 1617 • 1618 • 1619 • 1620 • 1621 • 1622 • 1623 • 1624 • 1625 • 1626 • 1627 • 1628 • 1629 • 1630 • 1631 • 1632 • 1633 • 1634 • 1635 • 1636 • 1637 • 1638 • 1639 • 1640 • 1641 • 1642 • 1643 • 1644 • 1645 • 1646 • 1647 • 1648 • 1649 • 1650 • 1651 • 1652 • 1653 • 1654 • 1655 • 1656 • 1657 • 1658 • 1659 • 1660 • 1661 • 1662 • 1663 • 1664 • 1665 • 1666 • 1667 • 1668 • 1669 • 1670 • 1671 • 1672 • 1673 • 1674 • 1675 • 1676 • 1677 • 1678 • 1679 • 1680 • 1681 • 1682 • 1683 • 1684 • 1685 • 1686 • 1687 • 1688 • 1689 • 1690 • 1691 • 1692 • 1693 • 1694 • 1695 • 1696 • 1697 • 1698 • 1699 • 1700 • 1701 • 1702 • 1703 • 1704 • 1705 • 1706 • 1707 • 1708 • 1709 • 1710 • 1711 • 1712 • 1713 • 1714 • 1715 • 1716 • 1717 • 1718 • 1719 • 1720 • 1721 • 1722 • 1723 • 1724 • 1725 • 1726 • 1727 • 1728 • 1729 • 1730 • 1731 • 1732 • 1733 • 1734 • 1735 • 1736 • 1737 • 1738 • 1739 • 1740 • 1741 • 1742 • 1743 • 1744 • 1745 • 1746 • 1747 • 1748 • 1749 • 1750 • 1751 • 1752 • 1753 • 1754 • 1755 • 1756 • 1757 • 1758 • 1759 • 1760 • 1761 • 1762 • 1763 • 1764 • 1765 • 1766 • 1767 • 1768 • 1769 • 1770 • 1771 • 1772 • 1773 • 1774 • 1775 • 1776 • 1777 • 1778 • 1779 • 1780 • 1781 • 1782 • 1783 • 1784 • 1785 • 1786 • 1787 • 1788 • 1789 • 1790 • 1791 • 1792 • 1793 • 1794 • 1795 • 1796 • 1797 • 1798 • 1799 • 1800 • 1801 • 1802 • 1803 • 1804 • 1805 • 1806 • 1807 • 1808 • 1809 • 1810 • 1811 • 1812 • 1813 • 1814 • 1815 • 1816 • 1817 • 1818 • 1819 • 1820 • 1821 • 1822 • 1823 • 1824 • 1825 • 1826 • 1827 • 1828 • 1829 • 1830 • 1831 • 1832 • 1833 • 1834 • 1835 • 1836 • 1837 • 1838 • 1839 • 1840 • 1841 • 1842 • 2010 • 2011 • 2012

सेरसिपमण्डलस्य केन्द्रत्वेन नगरमिदं विद्यते ।

'वेणीसंहार'नामकस्य प्रसिद्धस्य नाटकस्य रचयिता भट्ट्नारायणः । एषः अष्टमे शतके आसीत् इति पण्डिताः अभिप्रयन्ति । एषः कान्यकुब्जप्रदेशे जातः इत्यत्र तु न कस्यापि विमतिः । स्वीयेन एकमात्रेण वेणीसंहारनाम्ना नाटकेन भट्टनारायणः संस्कृतसाहित्येऽतितरां प्रख्यातः । किंवदन्ती प्रसिध्दा यद् गौडदेशशासकेन आदिशूरेण ब्राह्मणधर्म्मुत्रेतुं कान्यकुब्जदेशादानीय निवासितेषु ब्राह्मणेष्वयमत्येक इति । आदिशूरः पालवंशोत्थानतः पूर्ववर्त्ती राजेति तस्य समयः सप्तमशताब्द्या उत्तरार्धमास्थातुं युक्तम् । दशमशतकोत्पन्नओ धनिको वेणीसंहारमुध्दरति, आनन्दवर्धनोऽपि ध्वन्यालोके 'कर्त्ता द्यूतच्छलानामित्यादि पद्यमुद्धृतवान्, वामनोऽपि महताऽऽदरेण वेणीसंहारगतं पद्यम्- 'पतितं वेत्स्यसि क्षितौ’ इति समुदधृत्य मीमांसा चक्रे । एतत्सर्वमालोच्यन्तो विद्वांसो भट्टनारायणस्य समयमष्टशतकमध्यभाग निर्णयन्ति । धर्मकीर्त्तिकृताया रुपाक्तारस्य नीवीनामिकायाष्टीकाया हस्तलिखितप्रतेरेकस्या अवगम्यते यद् बाणप्रेरणया भट्टानारायणः कस्यचिद् बौध्दभिक्षोः शिष्यो जातः । तदनन्तरं भट्टनारायणो धर्मकीर्तिश्च मिलित्वा रुपावतारमलिखताम् । एतेनापि भट्टनारायणस्य बाणभट्टसमकालिकत्वं प्रतीयते । अस्य कान्यकुब्जाभिजनत्वं प्रति तु न कस्यापि विमतिः । पुरा वङ्गदेशे बल्लालसेनो नाम राजा बभूव । तस्मात् द्वाविंशतितमः पुरुष एव आदिसूरः अस्य कवेः आश्रयदाता आसीत् । वीररसप्रधानस्य वेणीसंहारमनामकस्य प्रासिद्धस्य नाटकस्य रचयिता भट्टनारायणः । अयं कान्यकुब्जदेशीयः काश्यपगोत्रजन्मा ब्राह्मणः । एतस्य जननीजनकयोः विचारे कापि किंवदन्ती न श्रूयते । वेणीसंहारनाटके सूत्रधारस्य तदिदं कवेर्मृगराजलक्ष्मणो ’भट्टनारायणस्य’ कृतिः ’वेणीसंहारम्’... इत्यस्मात् भट्टनारायणस्य ’मृगराजलक्ष्मा’ इति बिरुदम् आसीत् इति ज्ञायते । अपि च अयं वङ्गदेशीयः । तत्रत्यया कथया अवगम्यते यत्- "तत्समये वङ्गदेशे राज्यं कुर्वतः आदिसूरनाम्नः राज्ञः प्रार्थनया स्वदेशात् वङ्गदेशं गत्वा तत्रैव बहुकालम् उषित्वा वङ्गीयब्राह्मणानां मूलपुरुषो बभूव" इति । वेणीसंहारस्य भूमिकयापि अयमेवार्थः प्रतिपाद्यते । एते राजकुलीनाः भागवतसम्प्रदायम् अनुसरन्ति स्म । पाश्चात्यानां प्राच्यानां च पण्डितानाम् अभिप्रायेण भट्टनारायणः क्रि.श.8मे शतमाने अवर्तत । तथा च अष्टमशतकस्य अन्त्यभागे लब्धकीर्तिः वामनः भट्टनारायणकवेः वेणीसंहारात् कांश्चन श्लोकान् उदाहरति । अतः अयं कविः अष्टमशतकस्य पूर्वार्धे आसीदिति निश्चयेन वक्तुं शक्यते । इयं भट्टनारायणस्य कृतिः । वीररसप्रधानं नाटकम् । अस्मिन् षट् अङ्काः विद्यन्ते । कथावस्तु तावत् महाभारते सभापर्वणि यदा दुश्शासनः द्रौपदीम् प्रधृष्य राजसभाम् आनयति, तदा तस्याः वेण्याः बन्धः श्लथते । तदैव भीमसेनः वनवासान्ते युद्धे दुश्शासनस्य शोणितेन द्रौपद्याः कचान् आसिच्य, तस्य अन्त्रेणैव द्रौपद्याः वेणीबन्धम् करिष्यामि इति राजसभायां प्रतिज्ञां करोति । ततः स्वप्रतिज्ञानुगुणं भीमः दुर्योधनस्य ऊरुभङ्गम् कृत्वा तद्रक्तैः आर्द्रीकृत्य पाञ्चाल्याः वेणीं स्वहस्ताभ्यां बध्नाति । ततः युधिष्ठिरस्य राज्याभिषेकेण सह नाटकस्य मङ्गलान्त्यम् करोति । आत्मश्लाघाम् अकुर्वाणः, गम्भीरः, क्षमाशीलः, महासत्वः, धीरोदात्तश्च युधिष्ठिरः अस्य कथानायकः । अप्रग्ल्भादिलक्षणवती द्रौपदी एव अस्याः कथायाः नायिका । अपि च भीमः, दुर्योधनः, भानुमती, अश्वत्थामा, कर्णः, धृतराष्ट्रः, गान्धारी, चार्वाकश्च अत्र पात्राणि भवन्ति । हास्यरसम् शान्तरसं च हित्वा अन्ये सर्वे रसाः अत्र अङ्गत्वेन समावेशिताः दृश्यन्ते । द्वितीयेऽङ्के शृङ्गारः, तृतीयेऽङ्के करुणः, बीभत्सः, रौद्रश्च, चतुर्थेऽङ्के भयानकः, षष्ठेऽङ्के अद्भुतश्च रसाः निरूपिताः । वेणीसंहारः भट्टनारायणस्य कृतिरत्नम्। नाटकेस्मिन् षडङ्काः भवन्ति। वेणीसंहारः महाभारतस्य कथाम् आधारीकृत्य लिखितः । संहारः = संहरणम् = एकत्रानयनम् । दुर्योधनादीनां संहारं कृत्वा द्रौपद्याः केशान् भीमः वेणीरूपेण बध्नाति इत्यतः एतस्य नाटकस्य नाम 'वेणीसंहारः' इति ज्ञातम् । एतत् नाटकं वीररसप्रधानम् । समग्रं नाटकं नाटकलक्षणानुगुणम् एव रचितम् अस्ति । अतः लक्षणनिरुपणावसरे बहवः लक्षणकाराः वेणीसंहारस्य श्लोकान् एव अधिकतया उदाहरन्ति । पात्रचित्रणं, तत्रापि भीमाश्वत्थामादीनां चित्रणम् अपूर्वम् अस्ति । भट्ट्नारायणस्य शैली प्रौढा । एतस्य भाषाप्रभुत्वं पाण्डित्यं च श्लाधनीयम् । एकया कृत्या अपि एषः विशेषप्रसिधद्धिं प्राप्तवान् अस्ति । कथासरण्यां मूलमहाभारतस्य अस्य वेणीसंहारस्य च केचन भेदाः दृश्यन्ते। यथा भीमेन सुयॊधनस्योरुशोणितेन द्रौपदीकेशसंयमनं, भानुमतीप्रसङ्गः, अश्वत्थाम्ना क्रोधेन यज्ञोपवीतच्छेदनम्, सुन्दरकेण युद्धवर्णनम् चार्वाकप्रसङ्गः इत्यादयः। ऎते चस्य नाटकस्य संविधाने चमत्कारकाः सन्ति। वेणीसंहारस्य षट्सु अङ्केषु तृतीयाङ्कः श्रेष्ठः इति परिगणितः। अश्वत्थाम्नो व्यक्तित्वस्य विविधमुखानि प्रभावपूर्णतया अत्र चित्रितानि। अत ऎव ऎषः अश्वत्थामाङ्कः इत्येव प्रसिद्धः। अश्वत्थाम्नः पितृवात्सल्यम् तस्य वीरावेशः, कर्णाश्वत्थाम्नो वाग्युद्धम्, अश्वत्थाम्नः अस्त्रत्यागविषये विधेःप्राबल्यम् च अत्र चारूतया प्रप्ञ्चितम्। अत्र च अश्वत्थामा कर्ण्सश्च प्रस्तुतं त्यक्त्वा अप्रस्तुतविषये उद्विग्नौ भवतः। अतः तृतीयाङ्कस्यास्य 'अप्रस्तुतावेगः' इत्येवास्माभिः शीर्षिका दत्ता। नाटकस्य सारांशम् भीमसेनः एकेनैव शार्दूलविक्रीडितेन वदति यथा - कर्णस्य वीरवचनम् यथा - पितुः द्रोणस्य पराक्रमस्य विचारे अश्वत्थाम्नः वचनम् यथा- यदा दुर्योधनः भीमेन बाहुबद्धो भवति, तदा भीमः उवाच यत्-

नदिया पश्चिमबङ्गराज्ये स्थितम् एकं मण्डलम्। अस्य मण्डलस्य केन्द्रं कृष्णनगर नगरम्।

अयं भगवद्गीतायाः चतुर्थोध्यायस्य ज्ञानकर्मसंन्यासयोगस्य चत्वारिंशत्तमः श्लोकः । अज्ञः च श्रद्दधानः च संशयात्मा विनश्यति न अयं लोकः अस्ति न परः न सुखं संशयात्मनः ॥ 40 ॥ अज्ञः च अश्रद्दधानः च संशयात्मा विनश्यति । संशयात्मनः अयं लोकः नास्ति, परः न, सुखं च न । यस्य आत्मविषयकं ज्ञानं नास्ति, यस्य च तत्र श्रद्धा नास्ति तयोरेव संशयः भवति । संशये सति मुक्तिरूपं फलं न प्राप्नोति । तादृशस्य संशयात्मनः अयं लोकः न सुखदायकः, नापि परलोकः । तस्य च अस्मिन् संसारे क्लेशानुभवः एव गतिः । अत्र संशयो न कर्तव्यः। पापिष्ठो हि संशयः कथमित्युच्यते-अज्ञश्चेति। अज्ञश्चानात्मज्ञोऽश्रद्दधानश्च संशयात्मा च विनश्यति, अज्ञाश्रद्दधानौ यद्यपि विनश्यतस्तथापिन तथा यथा संशयात्मा, संशयात्मा तु पापिष्ठः सर्वेषां, कथं, नायं साधारणोऽपि लोकोऽस्ति सथा न परो लोको न सुखं तत्रापि संशयोपपत्तेः। संशयात्मनः संशयचित्तस्य।तस्मात्संशयो न कर्तव्यः ।।40।। 1) इमं विवस्वते योगं...2) एवं परम्पराप्राप्तम्...3) स एवायं मया तेऽद्य...4) अपरं भवतो जन्म...5) बहूनि मे व्यतीतानि...6) अजोऽपि सन्नव्ययात्मा...7) यदा यदा हि धर्मस्य...8) परित्राणाय साधूनां...9) जन्म कर्म च मे दिव्यम्...10) वीतरागभयक्रोधा...11) ये यथा मां प्रपद्यन्ते...12) काङ्क्षन्तः कर्मणां सिद्धिं...13) चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं...14) न मां कर्माणि लिम्पन्ति...15) एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म...16) किं कर्म किमकर्मेति...17) कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं...18) कर्मण्यकर्म यः पश्येद्...19) यस्य सर्वे समारम्भाः...20) त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गं...21) निराशीर्यतचित्तात्मा...22) यदृच्छालाभसन्तुष्टो...23) गतसङ्गस्य मुक्तस्य...24) ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविः...25) दैवमेवापरे यज्ञं...26) श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये...27) सर्वाणीन्द्रियकर्माणि...28) द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा...29) अपाने जुह्वति प्राणं...30) अपरे नियताहाराः...31) यज्ञशिष्टामृतभुजो...32) एवं बहुविधा यज्ञा...33) श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञात्...34) तद्विद्धि प्रणिपातेन...35) यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहम्...36) अपि चेदसि पापेभ्यः...37) यथैधांसि समिद्धोऽग्निः...38) न हि ज्ञानेन सदृशं...39) श्रद्धावॉंल्लभते ज्ञानं...40) अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च...41) योगसंन्यस्तकर्माणं...42) तस्मादज्ञानसम्भूतं...

विशिष्टायाः पदरचनायाः रीतिः इति नाम । राष्ट्रे देशे वा सर्वत्र वर्तमानाः जनाः एकविधामेव पदरचनां न कुर्वन्ति । पदरचना तावत् तत्तत्कवीनामभिरुचिमाधारीकृत्य प्रवर्तते । स्थानभेदं प्रदेशभेदं वा समभिलक्ष्य तत्तद्रीतीनां तानि तानि नामान्यासन् । भामहात् पूर्वं वैदर्भी, गौडी नामके द्वे एव रीती वर्तेते इति, तयोर्वैदर्भी उत्तमा रीतिरिति, गौडी, अधमा रीतिरितिच सम्भाव्यते स्म । भामहस्तु रीत्योर्मध्ये उत्तमाधमभावं निरस्य, यदि वक्रोक्तिस्स्यात् तदा या कापि रीतिरुपादेयैवेति प्रत्यपादयत् । दण्डी रीतिशब्दस्य स्थाने मार्ग- वर्त्मशब्दावुपायुङ्क्ते । सः वैदर्भी गौडी नामकं मार्गद्वयमेव स्वीकृत्य तौ मार्गौ गुणैः प्रादुर्भवत् इत्यवोचत् । वामनो वैदर्भी गौडीभ्यां पाञ्चालीरीतिमप्यङ्गीकृत्य, गुण्संघटनात्मिका भवति रीतिरिति, सैव काव्यात्मेति च निरणैषीत् । सः, अलङ्काराः काव्यसौन्दर्याऽभिवर्धकाः इत्यमन्यत । रुद्रटो लाटीनाम्नीं चतुर्थीं रीतिमङ्गीचकार । भोजः सरस्वतीकण्ठाभरणे पूर्वोक्तानां चतुसृणां रीतीनां, मागधी- अवन्ती नामकं रीतिद्वयं अतिरिक्तमङ्गीकृत्य, आहत्य षड्रीतीरङ्गीचकार । शारदातनयो रीतयः प्रतिपुरुषं प्रतिवचनं च भिन्नभिन्ना भवन्तीति, कैश्चित् पञ्चोत्तरशतं रीतयः प्रोक्ता इति, परं प्राधान्येन चतस्रो रीतयोऽङ्गीकर्तव्या भवन्तीति चाऽकथयत् । ग्रन्थकर्तृननुसृत्य रीतयः प्रादुर्भवन्तीति तस्याशयः । परं तन्नसमीचीनम् । रसानुकूलतामाश्रित्य केवलं रीतयो भवन्ति, न तु तत्कर्तृन् । विद्यानाथ- नरसभूपालीयकर्तारौ वामनमनुसृत्य तिस्रो रीतीरभ्युपागच्छताम् । यद्यपि रीतिमतं प्रथमं दण्डिनैवाऽऽविष्कृतं तथापि तस्य हेतुवादबलेन दार्ढ्यसम्पादको वामनः एव । सः विशिष्टा पदरचना रीतिरिति, सूक्ष्मैस्तन्तुभिः रज्जुरिव गुणसमुदायेन रीतिः प्रादुर्भवतीति, रीतिरेव काव्यस्य आत्मेति च स्पष्टमकथयत् । तस्य मतेरसापेक्षयाऽपि रीतेरेव प्राधान्यम् । आनन्दवर्धनो रीतिवादमनङ्गीकृत्य वस्त्वलङ्काररसात्मको ध्वनिरेव काव्यस्याऽऽत्मेति, शौर्यधैर्यादयो यथा आत्मनो धर्मा भवन्ति, तथा माधुर्यादिगुणास्तत्समुदायात्मिका रीतयश्च आत्मभूतरसधर्माः भवन्तीति च न्यरुपयत् । स रीतिं संघटनाशब्देन व्यवहृत्य सा प्रायशो रसानुसारिणी भवति, कदाचित्तु वक्तृ –वाच्य- प्रबन्धौ चित्यमनुसृत्यापि प्रवर्तत इत्युक्तवान् । अत्र वक्तृ- वाच्य- प्रबन्धौचित्यं नाम तदाश्रितरसौचित्यमेव ग्राह्यं वक्ता कविस्तन्निबध्दो नायको वा स्यात् । वाच्यो नाम वर्णनीयो विषयः । प्रबन्धो नाम काव्यभेदः । एवं च नायकं वर्णनीयविषयं काव्यभेदं च नाटकादिरुपमाधारीकृत्य, तदनुगुणं संघटना प्रयोज्येतिः, आनन्दवर्धनस्याऽऽशयः । पाश्चात्येष्वपि डेमिट्रियन् मुर्रे प्रभृतयः काव्यशैली तावत् वक्तृ –वाच्यानुसारिणी भवेदित्यकथयन् । केशवमिश्रोऽपि रीतयस्तत्तद्रसोपस्कारिका भवेयुरिति समसूचयत् । कलापूर्णोदयकाव्यकर्ता पिङ्गलिसूरन्ननामा आन्ध्रभाषाकविरपि रीतयो रसभावानुगुणा भवेयुरिति प्रतिपादितवान् । परमान्ध्रभाषाकविरपि रीतयो रसभावानुगुणा भवेयुरिति प्रतिपाद्तवान् । परमान्ध्रभाषाप्रबन्धनिर्मातारः केचन कवयः वक्तृवाच्यप्रबन्धौचित्यमानादृत्य यथेच्छं दीर्घसमासबहुलां संघटनां रीतिं चादृतवन्तः । परमालङ्कारिकनियमाननुसृत्य रसाननुगुणरीतिप्रयोगो निन्द्य एव भवति । उपात्ता रीतिरभिव्यञ्जनीयस्य रसस्य, अनुपस्कारिका भवतीत्येवात्र दोषः । विद्यानाथः प्रतापरुद्रीये गुणाश्लिष्टां पदसंघटनां रीतिमुक्त्वापि, तस्या रसानुबुणत्वमावश्यकमिति न निर्दष्टवान् । दण्डिवामनौ यद्यपि रीतिप्रस्थाननिर्मातारौ रीतिप्राधान्यवादिनौ च भवतस्तथापि तौ रसप्राधान्यं नाङ्गीकृतवन्तौ । अतस्तौ रीति – गुणानां रससम्बन्धमधिकृत्य स्पष्टं न किञ्चिदवोचताम् । परं रसधर्मा गुणाः, गुणसमुदायात्मिकाः रीतयश्च रसानुगुणाः अवश्यं भवेयुरिति कथनं समुचितं युक्तिसङ्गतां च भवति । ‎

भारतीय-अन्तरिक्ष-अनुसन्धान-सङ्घटनम् भारतदेशस्य सर्वकारीयम् अन्तरिक्षसंशोधनसङ्घटनम् । दूरवाणी-सुविधा, भौगोलिक-छायाचित्रणं, वातावरणानुमानार्थं छायाचित्रणं, दूरसञ्चारसुविधाः इत्यादयः अद्यतनीयाः बह्व्यः सुविधाः उपग्रहाणाम् उपयोगकारणादेव अनुभवामः । एतादृशाः इदानीन्तन-मूलभूतावश्यकतानां परिपूरणार्थं बृहत्तन्त्रज्ञानम् आवश्यकम् । 50 वर्षेभ्यः प्रागस्माकं देशे याः सुविधाः आसन् ताः सर्वाः स्वदेशितन्त्रज्ञानोपरि आधारिताः नासन् । परम् इदानीं वयं स्वाभिमानेन वक्तुं शक्नुमः यत् अस्माकं देशस्य उपग्रहाः, उपग्रह-प्रक्षेपक-वाहनानि, तन्त्रज्ञानं च सर्वं भारतीयम् अस्ति । एवं कथनसामर्थ्यमपि येन सङ्घटनेन अस्मभ्यं दत्तं तत् सङ्घटनम् अस्ति इसरो । विक्रम साराभाई नामकेन शास्त्रज्ञेन अस्य संशोधनस्य महत्त्वम् अनुभूतम् । भारतदेशस्य अन्तरिक्षानुसन्धान-क्षेत्रे येन प्रप्रथमतया पदार्पणं कारितं तत् एव इसरो सङ्घटनम् । 1960 तमे वर्षे तिरुवनन्तपुरसमीपवर्ति तुम्बा इत्येतत्स्थानं चुम्बकीय-भूमध्य-रेखाप्रदेशे वर्तते इति अनुसन्धानेन ज्ञातम् । तदनन्तरं वायुमण्डल-आयनमण्डलसंशोधनं कृत्वा तुम्बा इत्यस्मिन् स्थाने संस्थया सर्वप्रथमं संशोधनकार्यं, तदन्तर्गतप्रयोगाश्च प्रारब्धाः । लघु-परिज्ञापक-उपग्रहसदृशाग्निबाणानां क्षेपणकार्यक्रमेण अस्माकं देशस्य अन्तरिक्षानुसन्धानकार्यक्रमस्य आरम्भः कृतः । 9 एप्रिल 2010 दिनाङ्के 'एन्ट्रिक्स-कोर्पोरेशन-लिमिटेड' इत्यनया इसरोसङ्घटनस्य सहसंस्थया 2010 प्राप्तम् । एवं दृष्ट्वा ज्ञायते यत् प्रगतिपथे गच्छत् सङ्घटनमिदमस्ति । सङ्घटनस्य कार्यं विविधस्थानेभ्यः प्रचलति । अस्य मुख्यकार्यालयः बेङ्गळूरुनगरे अस्ति । तत्र 17,000 तन्त्रज्ञाः कार्यरताः सन्ति । अस्य केन्द्राणि बेङ्गळूरुनगरे, केरलराज्यस्य तिरुवनन्तपुरनगरे, गुजरातराज्यस्य अहमदाबादमहानगरे, तमिळनाडुराज्यस्य महेन्द्रगिरौ, कर्णाटकराज्यस्य हासननगरे, आन्ध्रप्रदेशराज्यस्य श्रीहरिकोटानगरे च सन्ति । अस्य सङ्घटनस्य उद्देशः तन्त्रज्ञान-संशोधनं तथा भारतदेशाय तस्य उपयोगः, तस्य अभिवर्धनं च । न केवलम् उपग्रहान् अपि तु उपग्रहवाहकान् अपि निर्माति इदं सङ्घटनम् । अस्य इदानीन्तनाध्यक्षः के. राधाकृष्णन् । अस्मिन् सङ्घटने प्रतिवर्षं प्रायः 150 प्रतिभावतां तन्त्रज्ञानां नियुक्तिः भवति । स्वातन्त्र्यप्राप्त्यनन्तरम् आभारतं कथं परिस्थितिः आसीत्, वयं जानीमः । समास्याभिः ग्रस्तम् अस्माकं राष्ट्रमासीत् तदा । तस्मिन् काले अन्तरिक्षानुसन्धानक्षेत्रे अस्माकं देशस्य कार्ययोजना तु काल्पनिकमिव भासते स्म । परं जगति अस्याः योजनायाः महत्त्वं कियत् आसीत् इति ज्ञातवान् विक्रम साराभाई अस्याः कल्पनायाः रेखाचित्रं भारतदेशम् आनयत् । तदर्थं तन्त्रज्ञानां सङ्ग्रहणम्, आर्थिकयोजनां, कार्ययोजनां च अकरोत् । अस्याः योजनायाः परिणामत्वेन 1963 तमे वर्षे अग्निबाणप्रक्षेपणं देशेन कृतम् । तदा अमेरिकादेशे निर्मित-अग्निबाणस्य प्रक्षेपणं 'तुम्बा' स्थानात् कृतम् । 1963 तमे वर्षे भारतदेशे अन्तरिक्ष-अनुसन्धानार्थं काऽपि परियोजना, प्रयोगशाला वा नासीत् । तथापि नारिकेलवृक्षाणाम् अधः अत्यन्तं साधारणपद्धत्या अस्माकं शास्त्रज्ञैः एषः प्रक्षेपणप्रयोगः कृतः । प्रथमः अग्निबाणः लघुः आसीत् । 80 से.मी. * 10 से.मी. अस्य मानम् आसीत् । अस्य अग्निबाणस्य प्रक्षेपणानन्तरम् उपग्रहप्रक्षेपणकेन्द्रत्वेन तुम्बा इत्यस्य स्थानस्य विकास: प्रारब्धः । ततः देशस्य अन्तरिक्ष-संशोधन-योजनाऽपि प्रारब्धा । अस्य प्रयोगस्य सहस्रागुणिता शक्तिः, संशोधनं च उपग्रहप्रक्षेपणार्थम् आवश्यकम् इति सर्वे अजानन् परं सर्वं काठिन्यं ज्ञात्वा अपि उत्साहः वर्धमानः एव आसीत् तेषाम् । अन्तरिक्षक्षेत्रे प्रशिक्षितान् तन्त्रज्ञान् बहुकष्टेन आह्वयत् डा. विक्रम साराभाई । तुम्बा इत्यस्य सागरतटवर्तिस्थानस्य प्रक्षेपणकेन्द्रत्वेन चयनं तु 1961-1970 तमे दशके एव जातं परं तदा भौतिकसुविधा-अभावकारणात् कार्ययोजना नासीत् । प्रक्षेपणकेन्द्रस्य प्रयोगशालायाः स्थलं तु एकं 'चर्च'भवनम् आसीत् । तस्मिन् भवने भित्तिकाः निर्माय पृथक्प्रकोष्ठेषु शास्त्रज्ञानां प्रयोगाः प्रचलन्ति स्म । कपोताः बहुवारं संशोधनकार्ये विघ्नान् जनयन्ति स्म । सुविधा-अभावात् केषुचन दिवसेषु शास्त्रज्ञाः अग्निबाणान्, साधनानि च द्विचक्रिकया प्रक्षेपणस्थानं नयन्ति स्म । ‌ततः प्रगतसुविधाभिः सह भारतदेशस्य अन्तरिक्षानुसन्धानस्य प्रारम्भः जातः । प्रप्रथमः अग्निबाण-क्षेपणप्रयोगः 1963 तमे वर्षे कृतः । तदा ’नाइके एपेची’ नामकस्य अमेरिकानिर्मितस्य अग्निबाणस्य क्षेपणं कृतम् । 'अमेरिकन'-'फ्रेञ्च'-भारतीयशास्त्रज्ञानां संयुक्तः प्रयोगः आसीत् अयं । ’तुम्बा’ इत्यस्मिन् स्थाने नारिकेलवृक्षाणाम् अधः अस्य अग्निबाणस्य साधनानां योजनं पूर्णं कृतम् । 80 से.मी. * 10 से.मी. अस्य अग्निबाणस्य मानम् आसीत् । अस्य प्रयोगस्य तदानीन्तनप्रचलितेषु विश्वप्रयोगेषु स्थानं तावत् महत्वपूर्णं नासीत् । तथापि तस्य उपयोगिता भारतदेशस्य अन्तरिक्षानुसन्धानक्षेत्रे अतीव महत्त्वपूर्णा आसीत् । ततः प्रक्षेपणकेन्द्रत्वेन अस्य स्थलस्य विकासः आरब्धः । भारतीय-अन्तरिक्ष-अनुसन्धान-सङ्घटनं सञ्चारसेवार्थं भारतीय-राष्ट्रिय-उपग्रह-योजनां, प्राकृतिक-सम्पत्-नियोजनार्थं भारतीय-सुदूर-संवेदन-योजनां, व्यवस्था-विकासार्थम् उपग्रहान्, एतेषाम् उपग्रहाणां प्रमोचनार्थं वाहनानि अर्थात् प्रमोचनयानानि च निर्माति । सर्वकारीय-अन्तरिक्ष-आयोगः अन्तरिक्ष-अनुसन्धान-सङ्घटनस्य नयापनय-नीतिविषयकं कार्यं समितीनां माध्यमेन निर्वहति । सङ्घटने यानि संशोधनकार्याणि क्रियन्ते तेषां सामाजिक-आर्थिकलाभार्थम् उपयोजनं करोति एषः आयोगः । सर्वकारीय-उद्यमत्वेन ताः समितयः कार्यं कुर्वन्ति । एतासां समितीनां कार्यप्रणालिं चित्रं दर्शयति । एवं बहुविधप्रयोगान् कुर्वत् इसरो सङ्घटनं कार्यरतमस्ति । उपग्रहाणाम्, अन्तरिक्षयानानां च अन्तरिक्षे स्थापनायै प्रमोचनयानस्य आवश्यकता वर्तते । 1970 तमे वर्षे भारतदेशे प्रमोचनयानानां विकासकार्यं प्रारब्धम् । आदौ प्रायोगिक-प्रमोचनयानस्य निर्मितिः कृता । अस्य प्रमोचन-यानस्य विकासकार्यं 1980 तमे वर्षे पूर्णं कृतम् । एतस्य यानस्य विकासानन्तरं प्रमोचनयानतन्त्रज्ञाने देशेन लक्षणीयप्रगतिः साधिता । यानविकासस्य समनन्तरं ध्रुवीय-उपग्रह-प्रमोचनयानस्य ) विकासकार्यम् आरब्धम् । एतत् यानं 1850 कि.ग्रा. भारयुतस्य उपग्रहस्य 480 कि.मी. ध्रुवीय-सूर्य-तुल्यकालि-कक्षायां स्थापनां कर्तुं क्षमताम् अर्हति । एतत् यानं 1150 कि.ग्रा. भारयुतम् उपग्रहं भूतुल्यकालि-अन्तरणकक्षायां स्थापयितुं समर्थम् । एतत् यानं 3500 कि.ग्रा. भारयुतम् उपग्रहं निम्न-भू-नामिकायां कक्षायां स्थापयितुं क्षमतां वहति । याननिर्माणेन भारतीय-अन्तरीक्ष-अनुसन्धानक्षेत्रे क्रान्तिः जाता । 2010 पर्यन्तं 55 उपग्रहप्रक्षेपणयानानि निर्मितानि आसन् । तेषु 26 भारतदेशसर्वकारेण उपयुक्तानि । अवशिष्टानि 29 अन्ताराष्ट्रिय-विपण्यां विक्रीतानि सन्ति । एवं क्षमतायुतमिदम् यानम् निर्मितम् सङ्घटनेन । प्रमोचनयानम् 2001 तमे वर्षे प्रथमवारं सफलतया अन्तरिक्षं प्रेषितम् । 1540 कि.ग्रा. भारयुतस्य -1 उपग्रहस्य भूतुल्यकालि-अन्तरणकक्षायां स्थापनां कर्तुं समर्थं जातमिदं यानम् । 2000 कि.ग्रा. भारयुतस्य उपग्रहस्य भूतुल्यकालि-अन्तरणकक्षायां स्थापनां कर्तुं शक्नोति । - वाहकयानं वाहकस्य अपेक्षयाऽपि अधिकं क्षमतायुतं वाहनम् । एतत् यानं 4000 कि.ग्रा. भारयुतस्य उपग्रहस्य भूतुल्यकालि-अन्तरणकक्षायां स्थापनां कर्तुं समर्थम् । अस्य इन्धनविषये संशोधनकार्यं प्रचलति इदानीम् । एतेषां प्रमोचकयानानां साफल्येन भारतदेशस्य नाम अन्तरिक्षतन्त्रज्ञानजगति प्रख्यातम् अभूत् । ततः परं भारतदेशेन एतेषां यानानां विक्रयणमपि प्रारब्धम् । एवं संशोधनकार्येण अन्ताराष्ट्रियस्तरेऽपि भारतदेशस्य प्रतिमा उज्ज्वलतरा अभवत् । अस्माकं देशस्य विश्वासार्हता, विज्ञानप्रगतिः जगतः दृष्टिपथम् आगता । गतेषु 40 वर्षेषु इसरो संस्थया बहुषु क्षेत्रेषु प्रगतिः साधिता अस्ति । उपग्रहाणां विकसन-प्रक्षेपणाभ्यां बहुषु तन्त्रज्ञानसम्बद्धक्षेत्रेषु महती प्रगतिः जाता । उपग्रहाणाम् उपयोजनं बहुषु क्षेत्रेषु प्रारब्धम् । उपग्रहविकसनकार्यक्रमे तेषाम् उपयोजनानुसारेण केचन प्रकाराः सन्ति । ते यथा - 1983 तमवर्षादारभ्य उपग्रह-प्रणाल्याः निर्माणकार्यं प्रारब्धम् । दूरवाणीविकासकार्यं, दूरचिकित्सा, वातावरणसम्बद्धविज्ञानसंशोधनं, दूरशिक्षणं तथा निस्तरणकार्यं च एतया उपग्रहयोजनया साध्यते । चण्डवातः, भूकम्पः, पूरः इत्यादीनां समस्यानां पूर्वसूचनामपि अनया योजनया प्राप्तुं शक्नुमः । एवं बहूद्देशीया एषा योजना । 'एशिया-पेसिफिक'परिसरे विद्यमानासु सञ्चारयोजनासु अन्यतमा अस्माकम् इन्सैट् सञ्चारयोजना । अस्याः योजनायाः परिणामत्वेन सञ्चारक्षेत्रेऽपि देशेन प्रगतिः साधिता । इन्सैट्-प्रणाल्यां 24 उपग्रहाः अन्तर्भवन्ति । 168 सन्देशग्राहक-बृहदुपकरणानि सन्ति । पृथिव्याः भूस्थिर-कक्षायाम् उपग्रहाणाम् आरोपणं कृत्वा तेषाम् उपयोगं करणीयं इति इयं योजना । पृथ्वीतः एते उपग्रहाः स्थिराः दृश्यन्ते इत्यतः भूस्थिराः उपग्रहाः इति कथ्यन्ते । विश्वे विद्यमानासु सुदूर-संवेदन-उपग्रह-प्रणालीयोजनासु अन्यतमा अस्माकं योजना । अस्यां योजनायां भू-प्रेक्षण-उपग्रहाणां समावेशः भवति । भू-प्रेक्षण-उपग्रहाणां योजना पृथिव्याः सर्वेक्षणार्थं भवति । अनया योजनया एव वातावरण-साङ्ख्यिकीं प्राप्तुं शक्नुमः । या साङ्ख्यिकीसामग्री प्राप्यते, तस्याः विनियोगः कृषिक्षेत्रे, जल-समुद्भवस्थानानां गवेषणे, नगरविकासकार्ये, खनिजसम्पत्तिविषये, नैसर्गिक-आपत्तिज्ञाने, निस्तरणकार्ये च भवति । योजनायाः भागः अस्ति एषा योजना । अनया योजनया भारतस्य सीमायां ये सागराः सन्ति तेषां निरीक्षणं, संरक्षणदृष्ट्या योजनं, समस्यानां पूर्वसूचनादानं च क्रियन्ते । 1999 तमे वर्षे निर्मितः 24 इति प्रथमः ओशनसैट् उपग्रहः अवकाशे प्रेषितः । चन्द्रयानम् इति किञ्चन मानवरहितं यानमासीत् यस्मिन् भागद्वयमासीत् । एकः भागः चन्द्रस्य कक्षायां परिक्रमति, निरीक्षणान् च प्रेषयति । अपरः चन्द्रस्य तलं प्राप्य निरीक्षणान् प्रेषयति । 2008 तमे वर्षे उपग्रहोऽयं प्रक्षेपितः, नवेम्बर 8 दिनाङ्के कक्षायां स्थापितः च । अस्माकम् उपग्रहाणां प्रयोगाय, यानानां प्रेषणाय च सुदृढाः भौतिक-सुविधाः आवश्यक्यः सन्ति । तासां सुविधानां निर्माणं, विकासं, योजनम् इत्येतानि कार्याणि अपि आवश्यकानि । तानि कार्याणि इसरो-संस्थायाः विभागः करोति । उपग्रहाणां, प्रमोचनयानानां च विकासः, परीक्षणं, परिज्ञापकयानार्थं, प्रमोचनयानार्थं च आवश्यक्यः भौतिकसंरचनाः, दूरमिति-व्यवहारे साङ्ख्यिकीज्ञानस्य प्रेषणम्, अभिग्रहणं च इत्येतेभ्यः आवश्यक्यः सुविधाः, संरचनाः इत्येतेषां समावेशः तासु सुविधासु भवति । एतासां योजनानां विकासकार्ये बह्व्यः शैक्षणिकसंस्थाः, संशोधनसंस्थाः, उद्यमाः च भागं वहन्ति । अन्तरिक्षविभागस्य एन्ट्रिक्स - कार्पोरेशन इति उद्यमः भारतीय-अन्तरिक्ष-सेवानां, यन्त्रांशानां इत्युक्ते 'हार्डवेअर्' इत्येतेषां विपणनकार्यं करोति । उपग्रहभागाणां विक्रयणम्, उपग्रहनिर्माणस्य च स्वीकरोति । उपग्रहाणां प्रेषणसुविधाः ददाति । तथा मानवसंसाधनस्य प्रशिक्षणं, नियोजनं करोति एषः विभागः । अन्ताराष्ट्रिय-अन्तरिक्ष-कार्यक्रमेषु भारतदेशः सहभागी भवति । , , , इत्येतेषु कार्यक्रमेषु भारतदेशः सहभागी जातः । इसरोसंस्थया अन्तरिक्ष-विज्ञान-प्रौद्योगिकी-शिक्षा-केन्द्रं स्थापितम् । संयुक्तराष्ट्रसङ्घटनेन प्रायोजितायां योजनायां भारतदेशः विकसनशील-देशानां शास्त्रज्ञेभ्यः अन्तरिक्षकार्यक्रमविषये प्रशिक्षणं ददाति । चन्द्रयान-सदृशकार्यक्रमेषु भारतदेशः मह्त्वपूर्णं भागं वहति । सङ्घटनेन विविधानाम् उपग्रहाणां योजना अन्तरिक्षविज्ञानसंशोधनार्थं कृता एव परं तया सह काश्चन विशेषयोजनाः अपि अभवन् यथा चन्द्रयानम्-1, चन्द्रयानम्-2, युथसैट, मङ्गळग्रहस्य कक्षायां प्रेषितं भारतीयं यानम् मङ्गलयानम् इत्यादयः योजनाः अन्तरिक्षविज्ञाने संशोधनकार्यार्थमेव कृताः । एतैः कार्यक्रमैः प्राप्ता साङ्ख्यिकीसामग्री जगति महत्त्वपूर्णा, अद्वितीया च अस्ति । इसरो इति अन्तरिक्षानुसन्धान-सङ्घटनं निरन्तरं प्रगतिपथे पुरस्सरति । स्थापनादिनाङ्कात् अन्तरिक्ष-अनुसन्धाने बहु-प्रयोगाः कृताः । तेषु ये प्रयोगाः सफलाः, उपयोगपूर्णाः तेषां कार्यम् संस्थया अग्रे नीयते । तथा च यस्मिन् विषये आवश्यकता वर्तते तेषां विषये संशोधनम्, विकासकार्यं च अङ्गीक्रियते । अतः इदानीं ये प्रकल्पाः इसरो संस्थायां प्रचलन्ति तेषां विषये 1. उपग्रहाः • भारतीय-राष्ट्रीय-उपग्रहाः • भारतीय-सुदूर-संवेदन-उपग्रह-प्रणाली • • 2. प्रमोचन-यानानि • • 3. उपग्रह-विनियोगः • सुदूर-संवेदनम्• ग्रामीण-संसाधान-केन्द्रम् • भारतीय-प्रादेशिक-दिशादर्शक उपग्रहाः एतेषां सर्वेषां कार्याणां सञ्चालनम् इति तु बहु आह्वानात्मकं कार्यम् । अतः बृहत्सङ्ख्यासामर्थ्यम्, आर्थिकसामर्थ्यं, तन्त्रज्ञानं च आवश्यकम् । अस्य कार्यार्थं सम्पूर्णे भारते इसरो संस्थायाः कार्यविभागाः, शाखाः च कर्मरताः सन्ति । ताः शाखाः यथा – 1. विक्रम-साराभाई-अन्तरिक्ष-केन्द्रम्, तिरुवनन्तपुरम्2. इसरो-उपग्रह-केन्द्रम्, बेङ्गलुरु3. सतीश-धवन-अन्तरिक्ष-केन्द्रम्, शार, श्रीहरिकोटा4. द्रव-नोदन-प्रणाली-केन्द्रम्, महेन्द्रगिरि, बेङ्गलुरु5. अन्तरिक्ष-उपयोग-केन्द्रम्, अहमदाबाद6. विकास-तथा-शैक्षिक-सञ्चार-केन्द्रम्, अहमदाबाद7. इसरो-दूरमिती-अनुवर्तन-तथा आदेश सञ्चारजाल, हैदराबाद8. मुख्य-नियन्त्रण-सुविधा-केन्द्रम्, हासन, भोपाल9. विद्युत्-प्रकाशिकी-तन्त्र-प्रयोगशाला, बेङ्गलुरू10. भारतीय-सुदूर-संवेदन-संस्थानम्, देहराडून11. भौतिक-अनुसन्धान-प्रयोगशाला, अहमदाबाद12. राष्ट्रिय-वायुमण्डल-अनुसन्धान-प्रयोगशाला, गुद्दंकी 13. प्रादेशिक-सुदूर-संवेदन-केन्द्रम्, बेङ्गलुरु, जोधपुर, खड्गपुर, देहरादून, नागपुरम् 14. उत्तर-पूर्वी-अन्तरिक्ष-उपयोग-केन्द्रम्, शिलौङग 15. एन्ट्रिक्स-कोर्पोरेशन्-लिमिटेड्, बेङ्गलुरु 16. सेमी-कण्डक्टर्-प्रयोगशाला, चण्डिगढ 17. भारतीय-अन्तरिक्ष-विज्ञान-प्रौद्योगिकी-संस्था, तिरुवनन्तपुरम् अस्याः संस्थायाः संस्थापनादारभ्य बहुभिः ख्यातनामभिः, तन्त्रज्ञैः, धीमद्भिः च अध्यक्षपदं भूषितम्, सञ्चालकपदम् च अलङ्कृतम् । ते अध्यक्षाः यथा – 1. डा. विक्रम साराभाई 2. प्रोफ़ेसर एम.जी.के. मेनन 3. प्रोफ़ेसर सतीश धवन 4. प्रोफ़ेसर उडुपी रामचन्द्र राव 5. डॉ. कृष्णस्वामी कस्तूरीरङ्गन 6. श्री जी. माधवन नायर 7. डा.के.राधाकृष्णन्- वर्तमान-अध्यक्षः भारतदेशस्य विकासार्थं यतमानम् एतत् सङ्घटनम् । एतेन सङ्घटनेन भारतदेशस्य विकासार्थं बहु कार्यं कृतं तथैव इतः परमपि करणीयम् इति चिन्तनं दृश्यते सङ्घटनस्य अग्रिमयोजनासु । सङ्घटनेन ' 2025' इत्येषा आगामियोजना स्वीकृता अस्ति । तस्यां केचन अंशाः यथा - 1. प्रमोचनयानविषये - पुनःप्रयोगार्हाणि यानानि निर्मातव्यानि । 2. समानव-अन्तरिक्ष-कार्यक्रमाः ।3. नौसेनायाः सञ्चालनम् उपग्रहमाध्यमेन यथा भवेत् तथा तन्त्रज्ञानविनियोगात् योजना-निर्माणम् । भारतीय-अन्तरिक्ष-अनुसन्धान-सङ्घटनस्य एतादृश्यः बह्व्यः आगामियोजनाः सन्ति ।4. ग्रामीण-संयोजनं, सुरक्षाव्यवस्थाः, दूरसञ्चार-सेवार्थम् उपग्रहाणां योजना अस्ति ।5. प्राकृतिक-संसाधन-व्यवस्था, वातावरण-जलवायु-परीक्षणार्थं उन्नत-प्रतिबिम्बनक्षमताधारी उपग्रहाणां योजना । 6. ग्रह-अन्वेषणम्7 अधिकभारयुतस्य उपग्रहस्य प्रमोचनार्थं तादृशः अर्हतावतः प्रमोचनयानस्य निर्माणम् ।

ऋषभदेवः /ˈʃəəɛəə/) जैनधर्मस्य चतुर्विंशत्यां तीर्थङ्करेषु प्रथमः तीर्थङ्करः आसीत् । सः आदिनाथः, वृषभनाथः इति नाम्ना अपि ज्ञायते । सः योगी आसीत् । तस्य पुत्रस्य भरतस्य नामानुसारम् एव भारतदेशः इति नाम प्रदत्तम् । ऋषभदेवस्य जन्म अयोध्या-नगरे चैत्र-मासस्य कृष्णपक्षस्य नवम्यां तिथौ अभवत् । तस्मिन् दिने उत्तराषाढा-नक्षत्रमासीत् । मरूदेवी तस्य माता, पिता च नाभिराय आसीत् । यदा मरुदेवी गर्भवती आसीत्, तदा मरूदेव्या तस्यां रात्रौ चतुर्दश स्वप्नाः दृष्टाः । ते च – 1 वृषभः, 2 गजः, 3 सिंहः, 4 लक्ष्मीः, 5 पुष्पमाला, 6 चन्द्रः, 7 सूर्यः, 8 महेन्द्रः ध्वजः, 9 कुम्भः, 10 पद्मसरोवरः, 11 क्षीरसमुद्रः, 12 देवविमानम्, 13 रत्नराशिः, 14 निर्धूमाग्निः च । स्वप्नशास्त्रानुसारम् एते स्वप्नाः मङ्गलाः भवन्ति । मरुदेवी चतुर्दशस्वप्नान् दृष्ट्वा प्रसन्ना जाता । मरुदेव्या स्वप्नविषयिणी वार्ता नाभिकुलकराय उक्ता । नाभिकुलकरः अपि आश्चर्यचकितः जातः । मरुदेव्या स्वप्नानां वर्णनं कृतम् । तच्छ्रुत्वा नाभिकरः अतीव प्रसन्नः अभवत् । सः ज्ञातवान् आसीत् यत् – मरुदेव्याः कुक्षौ कश्चन श्रेष्ठः पुत्रः अस्ति । गर्भकालस्य समाप्त्यनन्तरं मरुदेवी एकां पुत्रीं, एकं पुत्रं च अजीजनत् । सः पुत्रः ऋषभदेवः आसीत् । भगवतः जन्मना समग्रे विश्वे अज्ञातशान्त्याः वातावरणं जातम् । इन्द्रेण सह बहवः देवाः भगवतः ऋषभदेवस्य जन्मोत्सवम् आचरन् । तावदेव जन्मोत्सवस्य प्रथा आरब्धा । भगवतः ऋषभदेवस्य नामकरणार्थं बहवः यौगलिकाः एकत्रिताः अभवन् । भगवतः नामकरणप्रसङ्गे बहवः जनाः उपस्थिताः आसन् । तस्य युगस्य इयं प्रथमा घटना आसीत्, यस्याम् एतावन्तः जनाः उपस्थिताः अभवन् । तस्मिन् समये नामकरणस्य प्रश्नः आसीत् । नाभिकुलकरेण उक्तं यत् – मरुदेव्या चतुर्दश स्वप्नाः दृष्टाः आसन् । तेषु स्वप्नेषु प्रथमः स्वप्नः वृषभस्य आसीत् । शिशोः वक्षस्थले अपि वृषभस्य एव चित्रम् अस्ति । अतः नाभिकुलकरः "वृषभकुमार" इति नामकरणं कर्तुम् इच्छति स्म। तत्र स्थितैः सर्वैः जनैः अपि समर्थनं कृतम् आसीत् । अन्ते पुत्रस्य वृषभकुमारः, पुत्र्याः सुनन्दा च इति नामकरणं कृतम् । दिगम्बर-आम्नाये भिन्नं मतं वर्तते । महापुराणानुसारं जन्मनः एकादशदिवसानन्तरम् इन्द्रः स्वयम् आगत्य नामकरणिविधिं कृतवान् । इन्द्रं दृष्ट्वा तत्र बहवः जनाः गतवन्तः । इन्द्रेण उक्तं यत् – “अयं बालकः भविष्यत्काले धर्मस्य रक्षणं करिष्यति । अतः युग्लिकैः वृषभकुमारः इति नाम प्रदत्तम् । वैदिकग्रन्थे भागवते रचनाकारेण लिखितमस्ति यत् – बालकस्य शरीरस्य सौन्दर्यं, तेजस्वितां च दृष्ट्वा नाभिराज्ञा ऋषभदेव इति नाम प्रदत्तम् । ऋषभदेवः जैनधर्मस्य आद्यप्रवर्तकः आसीत् । अतः जैनधर्मस्य इतिहासकारैः आदिनाथः इति नाम प्रदत्तम् । भगवतः प्रथमं नाम वृषभदेवः इति आसीत् । किन्तु उच्चारणस्य सरलतायै वृषभात् ऋषभः अभवत् । कल्पसूत्रस्य टीकायां भगवतः पञ्च नामानि प्राप्यन्ते । 1 वृषभः, 2 प्रथम राजा, 3 प्रथम भिक्षाचरः, 4 प्रथम जिनः, 5 प्रथमः तीर्थङ्करः च । इतोऽपि आदिनाथः, आदिमबाबा इत्यादीनि नामानि अपि सम्प्राप्यन्ते । यदा भगवतः ऋषभदेवस्य जन्म अभवत्, तदा कोऽपि वंशः नासीत् । यदा सः एकवर्षीयः आसीत्, तदा सः स्वस्य पितुः क्रोडे क्रीडन् आसीत् । तस्मिन् समये इन्द्रः विविधाः सामग्रीः च नीत्वा ऋषभदेवस्य समीपं गतः । नाभिकुलकरेण एतावतः वस्तूनि दृष्ट्वा ऋषभदेवः उक्तः यत् – “भवान् यत्किमपि इच्छति चेत् स्वीकरोतु” । तदा ऋषभदेवेन सर्वप्रथमम् इक्षुयष्टिः स्वीकृता । अनन्तरं सः इक्षुयष्टिं खादितुं प्रयासः कुर्वन् आसीत् । अनेन प्रसङ्गेन इन्द्रः घोषणां चकार यत् – ऋषभदेवाय इक्षुः रोचते । अतः भविष्यत्काले अपि अस्य वंशस्य नाम “इक्ष्वाकुः” भविष्यति । तावदेव वंशपरम्परा चलन्ती अस्ति । यदा ऋषभदेवः तारुण्यावस्थां प्राविशत्, तदा तस्य विवाहः कन्याद्वयेन सह कारितः आसीत् । एका कन्या सहजन्मा, अपरा च अनाथा आसीत् । इयं विवाहपरम्परा जनेभ्यः नूतना आसीत् । यतः जनाः विवाहपरम्परया अपरिचिताः आसन् । ते न जानन्ति स्म यत् विवाहस्य का उपयोगिता, महत्त्वं च ? तदा विवाहप्रथा एव नासीत् । अन्येभ्यः विकारभावना नासीत् । ये सहोदराः भवन्ति स्म, ते परस्परम् अधिकारं मन्यन्ते स्म । ऋषभदेवस्य प्रथमा पत्नी सुनन्दा आसीत् । सा सहोदरी आसीत् । किन्तु अपरा तु अनाथा आसीत् । अपरायाः पत्न्याः पितरौ दिवङगतौ आस्ताम् । तस्याः सहोदरः अपि मृत्युं प्राप्तः । अतः सा एकाकिनीं एव आसीत् । एकदा सा वने विचरणं कुर्वती आसीत् । मरुदेवी अपि तस्मिन्समये अटनार्थं वनं गतवती । तत्र तां बालिकाम् एकाकी दृष्ट्वा मरुदेवी पृष्टवती - “कुत्रास्ति ते सहभागी” ? तया बालिकया मरुदेव्यै स्वस्याः सम्पूर्णः वृत्तान्तः कथितः । तस्याः बालिकायाः जीवनवृत्तान्तं श्रुत्वा मरुदेव्या विचारितम् यत् – “इयम् एकाकिनी कथं जीवनं यापयिष्यति ? “गृहे एषा ऋषभेण सह क्रीडिष्यति, अनन्तरम् ऋषभस्य पत्नी भविष्यति” इति विचार्य मरुदेवी तां बालिकां स्वगृहम् आनितवती । अनन्तरं सा कन्या सुमङ्गला इति नाम्ना ख्याता अभवत् । सा एव ऋषभदेवस्य अपरा द्वितीया वा पत्नी जाता । यौगलिककाले मर्यादिता पुत्रोत्पत्तिः भवति स्म । प्रत्येकस्य युग्मस्य एकवारम् एव सन्तत्योत्पत्तिः भवति स्म । सा उत्पत्तिः अपि युग्मरूपेण एव विद्यते स्म । एकः पुत्रः, अपरा पुत्री च । किन्तु ऋषभदेवस्य गृहे इयं परम्परा भग्ना जाता । सुनन्दा एकं युग्मम् अजीजनत् । बाहुबली, सुन्दरी च । किन्तु सुमङ्गला पञ्चाशत् युग्मानि अजीजनत् । तेषु प्रथमं युग्मं भरत, ब्राह्मी च आसीत् । अनन्तरम् अन्येषु युग्मेषु सर्वे पुत्राः एव आसन् । ऋषभस्य आहत्य द्वे पुत्र्यौ, शतं पुत्राः च आसन् । एते शतं पुत्राः समयान्तरे अन्याभिः कन्याभिः सह विवाहम् अकुर्वन् । तेन कारणेन जनसङ्ख्यायां वृद्धिः जाता । दिगम्बर-परम्परायाः आचार्यः जिनसेनः मन्यते यत् – “भगवतः ऋषभदेवस्य एकोत्तरशतं पुत्राः आसन्” इति । वृषभसेन अपि एकः अपरः पुत्रः आसीत् । यौगलिकानां संख्यायाः आधिक्येन राज्ये सर्वत्र अभावः समुद्भवत् । अतः सर्वे यौगलिकाः अभावेन त्रस्ताः जाताः । यौगलिकाः नाभिकुलकरं प्रति गत्वा अभावस्य समाधानं कारयितुम् इच्छन्ति स्म । राज्यस्य व्यवस्था अपि शिथिला जाता । खाद्यपदार्थानाम् अभावस्य आधिक्यम् आसीत् । नाभिकुलकरः अपि समाधानं कर्तुम् असमर्थः आसीत् । सः अपि स्वस्य कर्त्तव्यात् मुक्तिम् इच्छति स्म । एकस्मिन् दिवसे कानिचन युग्मानि ऋषभकुमारेण सह वार्तालापं कुर्वन्ति आसन् । तदैव खाद्यपेयपदार्थाणाम् अभावविषयिणी चर्चा जाता । सर्वे जनाः दुःखिताः आसन् । ते इमां समस्यां निवारयितुम् ऋषभदेवं प्रति उचुः । तदनन्तरम् ऋषभेण उक्तं यत् – “राज्ये कोऽपि राजा भवेत् इति आवश्यकम् अस्ति । राजा एव समस्यायाः समाधानं कर्तुं सक्षमः भवति । यतः सः शासनं कर्तुं जानाति । राज्यस्य व्यवस्थानां परिवर्तनम् आवश्यकम् अस्ति” । अनुशासनेन एव समस्यायाः समाधानं भविष्यति । युगलकैः उक्तं यत् – “राजा किं भवति ? इति वयं न जानीमः" । अनन्तरम् ऋषभेण राज्ञः कर्त्तव्यानि कथितानि । ऋषभः नाभिकुलकराय निवेदनं कर्तुम् उक्तवान् । सर्वे यौगलिकाः नाभिकुलकरं प्रति गतवन्तः । नाभिकुलकरः प्रागेव चिन्तितः आसीत् । अतः नाभिकुलकरेण स्वस्य पदं त्यक्तम् । तेन उक्तं यत् – “भोजनाभावस्य निवारणं कर्तुम् असमर्थोऽस्मि । भवन्तः ऋषभं कथयन्तु । सः एव राजा भविष्यति । सः एव समस्यानां निवारणं करिष्यति” । सर्वे यौगलिकाः स्वस्य मत्यनुसारम् ऋषभदेवस्य राज्याभिषेकस्य सज्जतां कुर्वन्तः आसन् । सर्वे विविधप्रकारकैः पुष्पैः ऋषभदेवस्य शरीरम् अलङ्कृतवन्तः । अनन्तरम् तैः ऋषभस्य राज्याभिषेकः कृतः । एतत् सर्वं दृश्यम् इन्द्रः स्वर्गलोके एव पश्यन् आसीत् । सर्वं दृष्ट्वा इन्द्रः प्रसन्नः अभवत् । सः त्वरितमेव मृत्युलोकं प्रापत् । जनानां विनयं दृष्ट्वा तस्य स्थलस्य नाम विनीता इति प्रदत्तम् । तावदेव सा नगरी विनीता-नगरी इति ख्याता । सर्वप्रथमम् ऋषभदेवेन खाद्यसमस्यायाः विचारः कृतः आसीत् । यतः भोजनं प्राप्स्यति, चेत् सर्वे अनुशासिताः भविष्यन्ति । अन्याः समस्याः अपि खाद्यसमस्यया सह संलग्नाः आसन् । समयः परिवर्तितः जातः । अतः सर्वप्रथमं स्वस्य जीवनशैल्याः परिवर्तनस्य आवश्यकता वर्तते स्म । पुरा सर्वे वृक्षेभ्यः फलानि प्राप्यन्ते स्म । किन्तु समयपरिवर्तनेन वृक्षाः अल्पानि फलानि ददति स्म । अतः ऋषभदेवेन सर्वेभ्यः कृषिकर्मणः शिक्षणं प्रदत्तम् आसीत् । कृषेः अन्नोत्पादनं कुर्युः इति ऋषभः सर्वान् जनान् आदिदेश । “अस्माभिः क्षेत्रे बीजारोपणं कृत्वा अन्नोत्पादनं करणीयम् । तेनैव वयं सुखं प्राप्स्यामः” इति ऋषभेण उक्तम् । तदनन्तरं सर्वे जनाः परिश्रमं कृतवन्तः । अन्ते खाद्यसमस्यायाः निवारणम् अभवत् । इतः परम् अन्यासां समस्यानामपि शनैः शनैः समाधानं कृतम् । कृषौ बह्व्यः समस्याः उद्भूताः । किन्तु ऋषभेण सर्वासां समस्यानां निवारणं कृत्वा जनानां प्रोत्साहनं कृतम् । तस्मिन् काले केनापि अग्निः न दृष्टः आसीत् । एकदा कैश्चित् जनैः वने अग्निः दृष्टः । ते भयभीताः सन्तः ऋषभस्य समीपं गतवन्तः । अनन्तरम् ऋषभेण सर्वेभ्यः जनेभ्यः अग्निविषयकं ज्ञानं प्रदत्तम् । तत्पश्चात् अग्नेः पाकः करणीयः इत्यपि पाठितम् । यतः जनाः कृषेः उद्भूतानि अपक्वानि अन्नानि एव खादन्ति स्म । तेन पीडा भवति स्म । अतः सर्वे अग्निना भोजनं पचन्ति स्म । ऋषभेण जनानां रक्षणार्थम् एकः वर्गः निर्मापितः । तेन तस्य वर्गस्य सदस्येभ्यः खड्गचालनम् इत्यादि शस्त्रविद्यायाः शिक्षणम् अपि प्रदत्तम् आसीत् । कथं ? कदा ? कस्योपरि ? च तेषां शस्त्राणां प्रयोगः करणीयः इति अपि ऋषभेण पाठितम् । ते जनाः केवलं रक्षणार्थम् आसन् । ते एव क्षत्रियाः इति कथ्यन्ते । ऋषभेण एकः अन्यः वर्गः निर्मापितः । तस्मिन् वर्गे जनाः शिल्पकला, कृषिकला इत्यादीः कलाः पठन्ति स्म । सः उत्पादनस्य शिक्षणम् अददात् । अपरं तेन उत्पादितवस्तूनां विनिमयः कथं करणीयः ? इत्यपि पाठितम् । वस्तूनां परस्परं विनिमयः भवति स्म । विनिमयस्य संख्याने काठिन्यं भवति स्म । यतः जनाः शिक्षिताः नासन् । अतः ऋषभेण तस्य वर्गस्य जनाः पाठिताः । उत्पादकतः उपभोक्तृपर्यन्तं वस्तूनां विनिमये पारिश्रमिकं लाभं प्राप्नोति स्म । सः एव व्यापारः कथ्यते । ये व्यापारं कुर्वन्ति स्म ते व्यापारिकाः कथ्यन्ते स्म । ते व्यापारिकाः वैश्याः इति कथ्यन्ते । ऋषभदेवेन जनेभ्यः कृषेः, शस्त्रास्त्राणां, व्यापारस्य च शिक्षणं प्रदत्तम् आसीत् । तेन जनाः कार्यरताः अभवन् । किन्तु ये जनाः कृष्यादि कार्येषु काठिन्यम् अनुभवन्ति स्म, ते सेवाकार्ये स्वच्छताकार्ये च संलग्नाः भवन्ति स्म । ये जनाः सेवां कुर्वन्ति स्म, ते पारिश्रमिकम् अपि प्राप्नुवन्ति स्म । ते शूद्राः कथ्यन्ते । अनेन प्रकारेण ऋषभदेवेन समानतया कार्यस्य विभाजनं कृतम् । शास्त्रेषु निहितेषु चतुर्वर्णेषु वर्णत्रयस्य उत्पत्तिः भगवतः ऋषभदेवस्य शासनकाले एव अभवत् । अनन्तरं भरतस्य शासनकाले ब्राह्मणवर्णस्य उत्पत्तिः जाता । राज्यसभायां, ग्रामेषु प्रवचनं कर्तुं, शिक्षणं प्रदातुं च जनानाम् आवश्यकता वर्तते स्म । अतः राज्ये ये जनाः वाक्पटवः आसन्, ते जनाः प्रवचनादिकार्येषु संलग्नाः अभवन् । ते ब्राह्मणाः कथ्यन्ते स्म । सामूहिकजीवनस्य विचारं कृत्वा ऋषभः ग्राम्यव्यवस्थायै प्रयासं कृतवान् । सः जनान् सामूहिकजीवनस्य महत्त्वम् अवाबोधयत् । तेन उक्तं यत् – “इदानीं समयः परिवर्तितः । अतः निवासे अपि परिवर्तनमावश्यकम् । इदानीन्तनं यावत् वयं वृक्षाणामधः निवसामः स्म । ऋतवः अपि सानुकूलाः आसन् । किन्तु अधुना ऋतवः कदाचित् अनुकूलाः, कदाचित् प्रतिकूलाः च भवन्ति । शीतलतायाः, उष्णतायाः च अपि आधिक्यं भविष्यति । तेन कारणेन शारीरिकी सहनशीलता अपि न्यूनां भविष्यति । अतः गृहनिर्माणं करणीयम्” इति । सर्वैः जनैः सामूहिकजीवनस्य महत्त्वम् अवगतम् । ये जनाः वने निवसन्तः आसन्, ते ग्रामम् आगत्य निवसितवन्तः । यत्र सर्वे निवासं कुर्वन्ति स्म, सा विनीता-नगरी आसीत् । सा नगरी साम्प्रतम् अयोध्या इति नाम्ना ख्याता वर्तते । यौगलिकेषु बहवः जनाः अपराधान् कुर्वन्ति स्म । जनेषु अपराधवृद्धिम् अपाकर्तुम् ऋषभेण दण्डविधेः रचना कृता । पुरा “धिक्कार” इति नामकः दण्डः दीयते स्म । किन्तु तस्य प्रभावः न्यूनः अभवत् । तेन कारणेन ऋषभेण नूतनदण्डविधेः रचना कृता । तेन उद्घोषितं यत् – यः कोऽपि अपराधं करिष्यति, तस्मै कठोरदण्डं दास्यामि । नूतनदण्डविधौ ऋषभेण चत्वारः प्रकाराः सृष्टाः । 1 परिभाषणम् - अपराधिने कठोरशब्दैः प्रताडनम् । 2 मण्डली-बन्धः – अपराधिनः क्षेत्रं सीमितं करणम् । 3 चारक-बन्धः – अपराधिने कारावासः । 4 छविच्छेदः – अपराधिनः कस्यचित् अङ्गस्य छेदनम् । उपरोक्ताः प्रदत्ताः दण्डाः अत्यन्तं प्रभावकाः आसन् । तैः दण्डैः राज्ये अपराधेषु नियन्त्रणं जातम् । अनेन कारणेन सर्वे सन्तुष्टाः आसन् । ऋषभदेवेन जनेषु स्वावलम्बिताम् आनेतुं विविधं शिक्षणं प्रदत्तम् आसीत् । कलायाः शिक्षणम् अपि प्रदत्तम् । भगवतः ऋषभस्य जीवनस्य अधिकानि वर्षाणि सामाजिकराजनैतिकमहत्त्वानां स्थापनायै व्यतीतानि जातानि । लोकजीवनस्य शुद्धिकरणे तस्य महत्परिश्रमः आसीत् । समयान्तरे देवलोकस्य सारस्वतः, आदित्यः, अग्निः, वरुणः, गर्दतोयः, तुषितः, अव्याबाघः, आग्नेयः, रिष्टः च एते नव देवाः ऋषभस्य निवासस्थलं गतवन्तः । देवैः ऋषभः उक्तः यत् – “भगवन् ! लोकव्यवहारस्य सम्पूर्णव्यवस्था भवता कृता । कृपया इदानीं धर्मतीर्थानां प्रवर्तनं कुरु” इति । ततः परं सर्वे देवाः स्वर्गलोकं गतवन्तः । देवतानां वचांसि श्रुत्वा ऋषभः निश्चयं कृत्वा भूमण्डलस्य एकोत्तरशतधा विभागान् कृतवान् । अनन्तरं तेन प्रत्येकेषां विभागानां दायित्वं स्वस्य पुत्रेभ्यः प्रदत्तम् । तत्पश्चात् ऋषभदेवः दायित्वात् निवृत्तः अभवत् । सः वार्षिकीदानं कुर्वन् आसीत् । तदा सर्वे जनाः दृष्ट्वा अवगतवन्तः यत् – “ऋषभदेवः गृहं त्यत्क्त्वा गच्छति” इति । जनाः चिन्तिताः अभवन् । ते विचारयन्ति स्म यत् – “वयं किं करिष्यामः ? अस्माकं कष्टानां, समस्यानां च समाधानं कः करिष्यति ? यद्यपि ऋषभदेवेन भरतादिभ्यः पुत्रेभ्यः दायित्वं प्रदत्तम् अस्ति, तथापि ऋषभदेवसदृशी कस्यापि क्षमता नास्ति । तादृशी प्रतिभा अन्येषु जनेषु असम्भवा" इति । तदनन्तरं सर्वैः जनैः विचारितं यत् – “अस्माभिः अपि ऋषभदेवः अनुकरणीयः । तेन अस्माकं समस्याः स्वयम् ऋषभदेवः एव दूरीकरिष्यति” । फाल्गुन-मासस्य कृष्णपक्षस्य अष्टम्यां तिथौ यदा ऋषभेण गृहं त्यक्तं, तदा चतुस्सहस्रं जनैः अपि दीक्षा स्वीकृता । ऋषभदेवः निष्क्रमणसमये वस्त्राभूषणानि, केशान् च तत्रैव त्यक्तवान् । सर्वे दीक्षिताः जनाः ऋषभस्य अनुकरणं कुर्वन्ति स्म । किन्तु ऋषभदेवः मौनं स्वीकृतम् । सः न किमपि खादति स्म, न किमपि पिबति स्म च । ऋषभस्य छद्मावस्थायाः सर्वे दीक्षिताः नैराश्यं प्राप्नुवन् । सर्वे साधुत्वं त्यक्त्वा वनं गतवन्तः । केचित् कन्दाहारिणः, केचित् मूलाहारिणः, केचित् फलाहारिणः वा अभवन् । यदा भगवता दीक्षा गृहीता, तदा चतुस्सहस्त्रं शिष्याः तेन सहैव आसन् । किन्तु भगवतः मौनात्, कठोरसाधनायाः च ते सर्वे शिष्याः अज्ञाताः आसन् । अतः सर्वे व्यभिचरन् । केवलज्ञानस्य प्राप्त्यनन्तरं तस्य धार्मिकपरिवारस्य पुनर्गठनमभवत् । तस्य परिवारे चतुराशीतिसहस्रं श्रमणाः आसन् । तेषां व्यवस्थायै भगवता चतुरशीतिगणानां रचना कृता । प्रतिगणम् एकः प्रधानः आसीत् । सः गणधरः इति कथ्यते स्म । भगवतः प्रथमः गणधरः ऋषभसेनः आसीत् । भगवतः परिवारे विभागाः आसन् यथा – जैनसाहित्येषु ऋषभदेवस्य सविस्तरं वर्णनं प्राप्यते । तथैव वैदिकबौद्धसाहित्येषु अपि बहुत्र तस्य उल्लेखः प्राप्यते । पुराणेषु अपि ऋषभस्य वंशपरम्परा दृश्यते । यथा – "ब्रह्मणा आदौ प्रथममनुः उत्पादितः । तत्पश्चात् मनोः प्रियव्रतः, प्रियव्रतात् आग्नीघ्रादयः दश पुत्राः, आग्नीघ्रात् नाभिः, अनन्तरं नाभेः ऋषभस्य च उत्पत्तिः जाता" । ऋषभेण स्वराज्यं भरताय प्रदत्तम् । तावदेव अयं हिमदेशः भारतदेशः इति नाम्ना प्रसिद्धः जातः । वैदिकग्रन्थेषु ऋषभस्य साधनायाः, तपश्चर्यायाः च विशिष्टं वर्णनं प्राप्यते । दीर्घतपस्यायाः कारणात् ऋषभस्य शरीरं शुष्कं जातम् आसीत् । शरीरस्य नाड्यः अपि दॄश्यन्ते स्म । अन्ते सः नग्नावस्थायां महाप्रस्थानं कृतवान् आसीत् । भगवान् ऋषभः अयोध्यातः वहली-पर्यन्तं, यूनान तः स्वर्णभूमिपर्यन्तं विहारं विचरणं भ्रमणं वा कृतवान् । भगवते स्वस्य जीवनावसानस्य पूर्वज्ञानम् अभवत् । अतः सः दशसहस्त्रेण साधुभिः सह अष्टापदपर्वतस्य आरोहणं कृतवान् । भगवता ऋषभदेवेन पर्यङ्कासने सिद्धत्वं प्राप्तम् आसीत् । अन्ते पौष-मासस्य कृष्णपक्षस्य त्रयोदश्यां तिथौ भगवतः निर्वाणम् अभवत् । भगवतः सम्पूर्णायुष्यं 84 लक्षम् वर्षाणि आसीत् । ॠषभस्य राज्याभिषेकः। ऋषभस्य प्रबोधनम्। शत्रुञ्जयावतारी श्रीआदिनाथभगवान्। मूलनायकः श्रीआदिनाथभगवान्। जैनधर्मः दिगम्बरः सम्प्रदायः श्वेताम्बरः सम्प्रदायः भिक्षुः आचार्यः पुराणानि

गुजरातराज्योच्चन्यायालयस्य स्थापना 1960 तमे वर्षे अभूत् । ‘बोम्बे’-राज्यात् भिन्ने सति अस्य उच्चन्यायालयस्य स्थापना - , 1960 इत्यन्तर्गतमभूत् । सद्यः अत्र 42 न्यायाधीशाः सन्ति । एषः न्यायालयः अहमदाबाद्-महानगरस्य सोलाक्षेत्रे स्थितः अस्ति ।

नीमचमण्डलम् /ˈːəəəə/) इत्येतत् भारतस्य मध्यभागे स्थितस्य मध्यप्रदेशराज्यस्य उज्जैनविभागे अन्तर्गतं किञ्चन मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति नीमच इति नगरम् । नीमचमण्डलस्य विस्तारः 4,256 चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । मध्यप्रदेशराज्यस्य पश्चिमभागे इदं मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वे मन्दसौरमण्डलं, पश्चिमे राजस्थानराज्यम्, उत्तरे राजस्थानराज्यं, दक्षिणे मन्दसौरमण्डलम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले चम्बलनदी प्रवहति । 2011 जनगणनानुगुणं नीमचमण्डलस्य जनसङ्ख्या 8,26,067 अस्ति । अत्र 4,22,653 पुरुषाः, 4,03,414 महिलाः च सन्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते 194 जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् 194 जनाः। 2001-2011 दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः 13.77% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः 1000-955 अस्ति । अत्र साक्षरता 70.80% अस्ति । अस्मिन् मण्डले चत्वारि उपमण्डलानि सन्ति । तानि- नीमच, जीरन, जावद, सिङ्गोली । अस्मिन् मण्डले पुलोमही इत्यस्य व्यापारः विश्वस्तरे भवति । नीलकण्ठमहादेव-मन्दिरं बोरखेडी-ग्रामात् 1 कि. मी. दूरे स्थितमस्ति । स्थलमिदं कस्याश्चित् नद्याः तटे स्थितमस्ति । मन्दिरे सुन्दरं शिवलिङ्गम् अस्ति । इदं मन्दिरं परितः रमणीयस्थलानि सन्ति । भादवामाता-मन्दिरं नीमच-नगरात् 20 कि. मी. दूरे अस्ति । इदं मन्दिरं नीमचमण्डलस्य बृहत्तमं धार्मिकस्थलम् अस्ति । इदं मन्दिरं चमत्कारिकम् अस्ति । ये जनाः सुप्तिरोगात् पीडीताः सन्ति ते तत्र गच्छन्ति चेत् तेषां रोगस्य निवारणं भवति इति चमत्कारः । मन्दिरे एकः कुण्डः अस्ति । कुण्डस्य जलेन ये स्नानं कुर्वन्ति तेषां रोगस्य निवारणं भवति । रामपुरा इति इदं क्षेत्रं पुरातनकाले रामाभील इत्यस्य शासने आसीत् । किन्तु तत्पश्चात् दुर्गभाण चन्द्रावत इत्यनेन सः पराजितः । दुर्गभाण चन्द्रावत इत्यनेन तत्र बहूनि निर्माणकार्याणि कारितानि । उच्यते यत् – “रामपुरा दुर्गभाण को, देखत भागे भूत ।घर घर पारी पद्मनी, चौरे चम्पा रुख” ॥ रामपुरा इत्यत्र कल्याणराव-मन्दिरं, लक्ष्मीनारायण-मन्दिरं, जगदीश-मन्दिरं, ’जामा मस्जिद’ इत्यादीनि दर्शनीयस्थलानि अपि सन्ति । अठाना मेवाडसाम्राज्यस्य राज्ञः महाराणालाखा इत्यस्य ज्येष्ठपुत्रस्य आधिपत्ये आसीत् । तत्र एकं विशालं भवनमस्ति । तद्भवनं कलात्मकम् अस्ति । तस्य भागद्वयमस्ति, ’बादल महल’ ’शीश महल’ च । बादल महल इत्यस्मिन् कलात्मकानि 10 वातायनानि सन्ति । शीश महल इत्यस्मिन् काचस्य नयनमनोहराणि कलात्मककार्याणि कृतानि सन्ति । ://../ ://.2011..///299-.

— — नील एकः वर्णः अस्ति।

अयं भगवद्गीतायाः अष्टमोऽध्यायस्य अक्षरब्रह्मयोगस्य अषटमः श्लोकः । अभ्यासयोगयुक्तेन चेतसा नान्यगामिना परमं पुरुषं दिव्यं याति पार्था अनुचिन्तयन् ॥ 8 ॥ पार्थ ! अभ्यासयोगयुक्तेन नान्यगामिना चेतसा अनुचिन्तयन् दिव्यं परमं पुरुषं याति । अर्जुन ! यः अभ्यासरूपम् उपायम् अवलम्ब्य एकाग्रेण चित्तेन ध्यायति सः दिव्यं पुरुषं प्राप्नोति ।

सुबन्धुः सुप्रसिद्धस्य 'वासवदत्त' नामकस्य गद्यकाव्यस्य रचयिता। एतस्य कालः क्रि. श . षष्टं शतकम् इति श्रूयते। सुबन्धुः स्वस्य ग्रन्थे 'श्रीपर्वतः इव सन्निहितः मल्लिकार्जुनः' इति श्रीशैलविषये उक्तवान् इत्यतः एषः दाक्षिणात्यः स्यात् इति विदुषाम् अभिप्रायः। अस्य काव्ये वर्णनात्मकः भागः अधिकः । यद्यपि सुबन्धुना स्वकाव्ये उपमा, रूपकम्, विरोधाभास:, उत्प्रेक्षा, परिसंख्या इत्यादीनाम् अलङ्काराणाम् उपयोगः कृतः, तथापि श्लेषालङ्कारविषये एतस्य महती प्रीतिः। अस्य भाषा सुलभा, सरला च । 'वासवदत्ता' एका एव अस्य कृतिः । सुबन्धुस्थितिकालमादय पण्डिता वैमत्यं भजन्ते । केचित्तु बाणप्रभावितमते एव बाणपरवर्तिनं मन्यन्ते केचित्तु बाणमेव सुबन्ध्वनुगामिनं मत्वा सुबन्धुं बाणपूर्ववर्तिनं मन्यन्ते । प्रथमपक्षधराणामग्रणीः कृष्णमाचार्यमहोदयो यदा द्वितीयपक्षधराणां काणेमहाभागः । उभावेव महाशयौ स्वं स्वं पक्षं दृढतया प्रस्तुतवन्तौ । किन्तु प्रमाणपरिधौ प्रथमपक्षधरा अवरत्वमाप्नुवन्ति । वस्तुतस्तु सुबन्धोः बाणपूर्ववर्तित्वे स्वयं बाण एव प्रमाणं किमुतान्ये । स हर्षचरिते स्वयमेव कथयति - कवीनामागलद्दर्पो नूनं वासवदत्तया। शक्त्येव पाण्डुपुत्राणां गतया कर्णगोचरम्।। पतञ्जलिरपि भाष्यकारो वासवदत्ताऽऽख्यकाव्यं स्मरति। यथोक्तं तत्र - 'अधिकृते ग्रन्थे—बहुलं लुग्वक्तव्यः। वासवदत्ता सुमनोत्तरा न च भवति भैमरथी' इति । समुद्रगुप्तः स्वीये कृष्णचरितमहाकाव्ये राजकविवर्णनप्रसङ्गे स्मरति सुबन्धुं तस्य कृति वासवदत्ताञ्च । तत्रोक्तम् - जयत्ययं पूर्णकलः कविकीर्तिसुधाकरः। अकलङ्को रसाम्भोधिमुद्वर्तयति यः सदा॥ व्याहारसौष्ठवमुदारसं महार्घं यन्नाटकं सुरभि गर्भितनाटकञ्च । तद्वत्सराजचरितं मृदुभावहारि कृत्वा सुबन्धुरभवत्कृतिनां वरेण्यः।। बिन्दुसारस्य नृपतेः स बभूव महाकविः । किन्तु सेहे न तद्गर्वं तिरश्चक्रे च तां संभाम्।। उरगाभे नृपे तस्मिन् कुद्धे बन्धयितं कविम् । सरस्वती मुमोचाथ तं देशं सोऽत्यजत्तदा।। विद्वाञ्जयी वत्सराजो दृष्ट्वा वैदुष्यमुत्तमम् । पञ्चग्रामान् ददौ तस्मै निजां भगिनिकां तथा॥ एवमेव अवन्तिसुन्दरीकथायां दण्डी कथयति - सुबन्धुः किल निष्क्रान्तो बिन्दुसारस्य बन्धनात्। तस्यैव हृदयं बध्वा वत्सराजो...........॥ 6 ॥ अनेन मन्यते यत्सुबन्धुः मगधेशस्य बिन्दुसारस्य सभापण्डित आसीत् । बिन्दुसारो चन्द्रगुप्तमौर्यस्य पुत्रः अशोकस्य पिता च । बिन्दुसारस्य समयस्तेन विक्रमपूर्वतृतीयशतकमभितो दृश्यते । समुद्रगुप्तकथनानुसारेण सुबन्धोः अपराऽपि कृतिरासीद् वत्सराजचरितं नाम नाटकम् । यद्यपि निश्चयेन तु नैव तस्य पुष्टिः भवति, तथापि एतदनुमीयते यत्पतञ्जलिना आख्यायिकारूपेण स्मृता बाणभट्टेन श्रुता वासवदत्ता सुबन्धोरेव कृतिः सम्भवति । यदा हि बाणभट्टसमयेऽपि ग्रन्थोऽयं दुर्लभ आसीत्तदाऽस्य मौलिकं रूपं कीदृशमासीदिति तु नैव निश्चयेन अनुमातुं शक्यते । सम्भवति बाणपश्चाद्वर्तिना केनाऽपि कविना ग्रन्थस्य काचित्प्रतिर्लब्धा कानिचिदंशानि प्रक्षिप्यापि संस्कृता प्राचीनकविनाम्नैव प्रचारिताऽपि । तेन हि तत्र - 'मुधेवेन्दुमती महिष्यप्यजानुरागिणी बभूव' 'विफलमेव दुष्यन्तस्य कृतेर्दुर्वाससः शापमनुबभूव शकुन्तला' इति कालिदासीयकृतिस्मारकाणि। 'सदा समाश्रितैर्महावीरचरितैरिव नारीकेलिधरैः' इति । 'हृदयं विलिखितमिव उत्कीर्णमिव प्रत्युप्तमिव कीलितमिव वज्रलेपघटितमिवमर्मान्तरस्थितमिव•••••कन्दर्पकेतुं मन्यमाना' इति च भवभूतिग्रन्थस्मारकाणि। 'न्यायस्थितिमिवोद्योतकरस्वरूपा' इति न्यायवार्तिककर्तुरुद्योतकरस्य स्मारकाणि । 'बौद्धसङ्गतिमिवालङ्कारभूषिताम्'। इति धर्मकीर्तिस्मारकाणि च वचनानि प्रक्षिप्तानि सम्भवन्ति । तथ्यमिदं तत्रत्ये - सरस्वतीदत्तवरप्रसादश्चक्रे सुबन्धुः सुजनैकबन्धुः। प्रत्यक्षरश्लेषमयप्रबन्धविन्यासवैदग्ध्यनिधिर्निबन्धम् ॥ 13 ॥ इति पद्ये लिट्लकारप्रयोगेणापि परिपुष्यते । नावश्यमेव कविरात्मानं कृते लिटं प्रयुनक्ति । एतद्विषयो परम्परा त्वेतादृशी - 'रघूणामन्वयं वक्ष्ये', 'वाग्देवतायाः साम्मुख्यमाधत्ते', 'परामृशति', 'ग्रथितं रक्तिलगोमिसूनुनेदम्', 'तेन ब्रूमः सहृदयसमः प्रीतये' । तेन हि पद्येऽत्र लिटः प्रयोगोऽवश्यमेवास्य प्रक्षिप्तत्वं साधयति । यदि हि सुबन्धुनेदं स्वयमुक्तमभविष्यत्तदा 'चक्रे' इत्यस्य ‘अकरोत्' इत्यस्य वा 'कुर्वे' इत्यस्यापि प्रयोगः कृतोऽभविष्यत् । यथा - 'सरस्वतीदत्तवरप्रसादोऽकरोत्सुबन्धुः' वा 'सरस्वतीदत्तवरप्रसादः कुर्वे सुबन्धुः' इति कथनेऽपि न कोऽपि हानिः।यदि साम्प्रतिकस्वरूपमेव वासवदत्तायाः मौलिकं रूपं मन्यते, तदा तु सुबन्धोः समयो भवभूतेरपि पश्चाद्वर्ती सिध्यति । भवभूतिः यशोवर्मणः कान्यकुब्जेश्वरस्य सभापण्डित आसीदिति - कविवाक्पतिराजश्रीभवभूत्यादिसेवितः। जितो ययौ यशोवर्मा तद्गुणस्तुतिवन्दिताम्॥ इति राजतरङ्गिणीकारस्य वचनाज्ज्ञायते । जयापीडललितादित्यसमकालिकत्वाद्यशोवर्मणः कालोऽपि 750-790 मितवैक्रमाब्दान्तरालवर्ती । यशोवर्मण एव सभापण्डितः ‘गउडवहो' इति ख्यातस्य प्राकृतकाव्यस्य प्रणेता वाक्पतिराजः - 'सौबन्धवे अबंधम्मि हारिअन्दे अ आणन्दो' इति सुबन्धुकृतं स्मरति किन्तु बाणस्य नामापि नैव गह्णाति । यदि हि सुबन्धुः बाणपरवर्ती वा बाणात्किञ्चिदेव पूर्ववर्त्यपि मन्यते तदाऽपि तस्य वाक्पतिराजसमये तादृशी ख्यातिः नैव सम्भवति । यतो हि बाणस्य समयः 707 मितवैक्रमाब्दमभितो मतः । तत्पश्चात्कालवर्तिना न्यूनतममपि 725 मितवैक्रमाब्दमभितः भाव्यम् इति मन्यते। यदि सुबन्धुः बाणात्किञ्चिन्मात्रं पूर्ववर्ती मन्यतेऽपि, यथा कतिपयैः समालोचकैः रामचन्द्रप्रभृतिभिरनुमितो यत्सुबन्धोः कालः ख्रीष्टीयषष्ठशतकं सम्भवति इति तदापि बाणातिरेकिणी ख्यातिस्तावन्मात्रकाले न सम्भवति । तेन हि सुबन्धुना बाणभट्टात्तु सुदूरपूर्ववर्तिना भाव्यमेव । अथ च सुबन्धुना - 'सारसवत्ता विहता नवका विलसन्ति चरति नो कङ्कः। सरसीव कीर्तिशेषं गतवती भुवि विक्रमादित्ये।।' इति कथनेन यो विक्रमादित्यः स्मृतः स तु यशोवर्मा एवेति यन्मन्यते यथा रामचन्द्रादिभिः समालोचकैरप्यनुमतं तदापि तस्य वाक्पतिराजसमकालिकत्वमेव सिध्यति यद्धि सुतरामितिहासेन सहान्याय एव मन्यते। यदि तथा मन्यते तदा 'धिया निबद्धेयमतिद्वयी कथा' इत्यत्र के कथे स्मर्येते। अपरञ्च, राजतरङ्गिणीकारसाक्ष्येनैतज्ज्ञायते यत्संवत्सरप्रवर्तकविक्रमादित्यात्पूर्वमपि कश्चिदपर एव विक्रमादित्योऽपि सिंहासनारूढ आसीद्येन खलु प्रतापादित्यः काश्मीरसिंहासने प्रतिष्ठापितः । स च कालक्रमगणनया बिन्दुसारादपि पूर्ववर्ती भवति । राजतरङ्गिणीवचनं निभाल्यतामत्र - 'अथ प्रतापादित्याऽऽख्यस्तैरानीय दिगन्तरात् । विक्रमादित्यभूभर्तुर्ज्ञातिरत्राभ्यसिच्यत॥ शकारिविक्रमादित्य इति स भ्रममाश्रितः। अन्यैरत्रान्यथालेखि विसंवादकदर्थितम्॥ मातृगुप्तस्य सभाकविर्भर्तृमेण्ठो यद्विषये - वक्रोक्त्या मेण्ठराजस्य वहन्त्या सृणिरूपताम्। आबिद्धा इव धुन्वन्ति मूर्धानं कविकुञ्जराः ॥ इति । बाणेनोक्तं तथैव - तत्त्वस्पृशस्ते कवयः पुराणाः श्रीभर्तृमेण्ठप्रमुखा जयन्ति। निस्त्रिंशधारासदृशेन येषां वैदर्भमार्गेण गिरः प्रवृत्ताः॥ इति परिमलकालिदासेनोक्तमस्ति । तेन सुबन्धोः भर्तृमेण्ठात्पूर्वकालिकत्वं मन्यते यः कालो बिन्दुसारकालेन सह संवादी । अथ च निभाल्यतामधस्तनकथनान्यपि, यथा कविराजो राघवपाण्डवीये - सुबन्धुर्बाणभट्टश्च कविराज इति त्रयः। वक्रोक्तिमार्गनिपुणाश्चतुर्थी विद्यते न वा।। यथा वा मङ्खक: श्रीकण्ठचरिते - मेण्ठे स्वद्विरदाधिरोहिणि वशं याते सुबन्धौ विधेः। शान्ते हन्त च भारवौ विघटिते बाणे विवादस्पृशः॥ इत्यादावन्यत्रापि सुबन्धुर्बाणपूर्ववतत्वेन मेण्ठपरवतित्वेन च स्मृतः । एवमेव सुबन्धुः सर्वप्रथमत्वेन स्मृतः दृश्यते - सुबन्धौ भक्तिर्नः क इह रघुकारे न रमते, धृतिर्दासीपुत्रे हरति हरिचन्द्रोऽपि हृदयम्। विशुद्धोक्तिः शूरः प्रकृतिसुभगा भारविगिर-स्तथाप्यन्तर्मोदं कमपि भवभूतिर्वितनुते।। अथ च यदि सुबन्धुर्नापि बिन्दुसारसमकालिकस्तथापि स नैव रुद्रदाम्नोऽवरकालिकोऽपि । यतो हि रुद्रदाम्नः स्थितिकालो विक्रमानन्तरं 207 मितवत्सरमभितः । तस्य समये समुत्कीर्णशिलालेखे गद्य-पद्योभयविधकाव्यानामवस्थितिर्वर्णिताऽस्ति । यथोक्तम् - 14. स्फुटवधुमधुरचित्तकान्तशब्दसमयोदारालङ्कृतगद्यपद्यकाव्यविधानप्रवीणेन प्रमाणमानोन्मानस्वरगतिवर्णसारसत्वादिभिः। 15. परमलक्षणव्यञ्जनैरुपेतकान्तभूतिना स्वयमधिगतमहाक्षत्रपनाम्ना नरेन्द्रकन्यास्वयंवरानेकप्राप्तदाम्ना महाक्षत्रपेण रुद्रदाम्ना••••इत्यादि। मन्यते यदनेन कश्चित्स्वपूर्ववर्तिगद्यकविरपि सङ्केतितो दृश्यते । तादृशः कविः कः सम्भवति ? सम्भवतः सुबन्धुरेव नान्यः । गौतमीपुत्रस्य नासिक-शिलालेखेऽपि काव्यात्मकं गद्यं दृश्यते । यथा - 3. दिवसकरकरविबोधितकमलविमलसदिसवदनसतिसमुदतोयपीतवाहनसपरिपूर्णमण्डलससिरीक- 4. वियदसनसवरवारणविकमचारुविकमसभुजगपतिभोगपीनवाटविपु दीर्घमुदरभजस... इत्यादि। यदि तथ्यमिममुपेक्ष्य सुबन्धोः स्थितिकालः सप्तमशतकमभितो मन्यते तदा एतत्पूर्वकालिकः कश्चिदपर एव गद्यकविरवश्यमेवोन्नेयः । स को भवितुमर्हति ? सुबन्धुरेव । तेन यदि नापि सुबन्धुः बिन्दुसारसमकालिकस्तदापि शालिवाहनान्न कदाऽप्यर्वाचीनः सः । वासवदत्ता सुबन्धोः कृतिः । अत्र वासवदत्ताकन्दर्पकेतोः प्रेमकथोपवर्णिताऽस्ति । कन्दर्पकेतुः स्वप्ने कुसुमपुरराजकन्यां वासवदत्तां स्वप्ने पश्यति । तत्सौन्दर्याकृष्टश्च तदन्वेषणाय मकरन्देन सह चलति । देशान्तरं परिभ्रमन् स विन्ध्याचलं प्राप्नोति । तदेव कुसुमपुरराजपुत्रीं वासवदत्ताऽपि स्वप्ने कन्दर्पकेतुं दृष्ट्वा तदूपाकृष्टहृदया तदन्वेषणाय सारिकां प्रेषयति । विन्ध्याटव्यां शुकसारिकासंवादं श्रुत्वा कन्दर्पकेतुर्वासवदत्ताविषयं जानाति गच्छति च तं देशम् । तया सह मिलनानन्तरं तौ मायाश्वमाशुगमारुह्य चलतस्ततः । विन्ध्याटवीं प्राप्य तौ विश्राम्यतः । तत्र निद्रावशे कन्दर्पकेतुं विहाय वासवदत्ता वनेक्षणाय कियन्मात्रदूरं गता सती किरातैरारुद्धा भवति । तत्प्राप्त्यै किरातसमूहे परस्परं विवदमाने वासवदत्ताऽवसरं लब्ध्वा पलायते प्रविशति स्त्रीनिषिद्धं मुनेराश्रमम् । तत्र प्रविशन्ती एव सा शिलायां परिणता भवति । प्रबुद्धः कन्दर्पकेतुर्वासवदत्ताम् अन्वेषणाय प्रयतते । अन्ते च तामेव शिलां स्पृशति । तत्स्पर्शमात्रेण वासवदत्ता पुनः स्वकीयं पूर्वशरीरं प्राप्नोति । मकरन्दोऽपि तत्रैवागच्छति । ततस्ते स्वपुरं गत्वा सुखं तिष्ठन्ति । इत्थं कविकल्पितवृत्तोऽयं ग्रन्थः संयोगान्तत्वेन समाप्नोति। सुबन्धुः सिद्धहस्तः कविः । सः वक्रोक्तिकथने श्लेषे च सर्वातिशायित्वेन सम्मतः । तमेवाधिकृत्येदमुक्तं 'श्लेषे केचन' इति । कथ्यते वासवदत्ताग्रन्थेनानेन कवीनां कवित्वदर्पः शीतलायते । तस्य अनुप्रासश्लेषोपमाद्यलङ्ककारच्छटा प्रशस्या । यथा - 'अभूदभूतपूर्वः सर्वोर्वीपतिचक्रचूडामणिश्रेणीशाणकोणकषणनिर्मलीकृतचरणनखमणिः नृसिंह इव दर्शितहिरण्यकशिपुक्षेत्रदानविस्मयः कृष्ण इव कृतवसुदेवतर्पणो नारायण इव सौकर्यसमासादितधरणीमण्डलः कंसारातिरिव जनितयशोदानन्दसमृद्धिः.....' इत्यादि । तस्य विरोधाभासच्छटाऽपि नितान्तमेव हृद्या । यथा - 'विद्याधरोऽपि समनाः धृतराष्ट्रोऽपि गुणप्रियः क्षमानुगतोऽपि सुधर्माश्रितः बृहन्नलानुभावोऽपि अन्तः सरलः महिषीसम्भवोऽपि वृषोत्पाद्यः तरलोऽपि महानायकः राजा चिन्तामणिर्नाम।' अस्य यमकप्रयोगोऽपि तथैव सुरम्यः । यथा - 'राजसेनरहितो राजसेन रहितो ध्रुवम् । विशारदा विशारदाभ्रविशदा विशदात्मनीनमहिमा, महिमानरक्षणक्षमा क्षमातिलकं ! धीरताधीरताभूतता भूततावचसि, साहसेन ! साहसेन कमलाकमलोपराजिता पराजित'...इत्यादि। अस्यैव क्लिष्टवाक्यविन्यासो यथा - 'कुररखरनखशिखरखण्डितपृथुरोमाविलमविरलशकुलशल्कजलनकूलोच्चारं क्रोष्टृकुलोत्सृष्टविकटकर्कटकर्षरपरम्परापरिगतोपान्तं'... इत्यादि। अस्य श्लेषसौन्दर्यं यथा - 'अस्मिन् संसारे केन किं वा न कृतम् । तथा हि गुरुदारग्रहणं द्विजराजोऽकरोत् पुरूरवा ब्राह्मणधनतृष्णया विननाश । नहुषः परकलत्रदोहदी महाभुजङ्ग आसीत् । ययातिर्विहितब्राह्मणीपाणिग्रहणः पपात । सुहसुन्नः स्त्रीमय इवाभवत् । सोमकस्य विख्याता जन्तुवधनिघृणता । पुरुकुत्सः कुत्स आसीत् । कुवलयाश्वोऽश्वतरकन्यामपि जहारः। नृगः कृकलासतामगमत् । नेलं कलिरभाभूतवान्। सवरणो मित्रदुहितरि विक्लवतामगमत्। दशरथ इष्टरामोन्मादेन मृत्युमवाप। कार्तवीर्यो गोब्राह्मणपीडया पञ्चत्वमवाप्सीत्। युधिष्ठिरः समरशिरसि सत्यमुत्ससर्ज। शान्तनुरतिव्यसनाद्वने विललापः। इत्थं नास्त्यकलङ्कः कोऽपि'.... इत्यादि। अस्य समासे स्वरमाधुर्यमनुप्रासे मुधरसङ्गीतं सुस्फीतो लोकोत्तरो रसोल्लासः कस्य न प्रशस्यः। एभिरेव बैशिष्ट्यैः वैशिष्ट्यैः प्रसन्नो वामनभट्टबाणः संस्तौति - 'प्रतिकविभेदनबाणः कवितातरुगहनविहरणमयूरः। सहृदयलोकसुबन्धुर्जयति श्रीभट्टबाणकविराजः॥' इति । न केवलमन्य एव किन्तु स्वयमेव कविरपि कथयति - 'सरस्वतीदत्तवरप्रसादाच्चक्रे सुबन्धुः सुजनैकबन्धुः। प्रत्यक्षरश्लेषमयप्रबन्धविन्यासवैदग्ध्यनिधिर्निबन्धम्॥ वस्तुत एव प्रत्यक्षरश्लेषमयप्रबन्धविन्यासवैदग्ध्यनिधिः कविरसौ । केवलं गद्यकाव्येऽपि तु पद्यरचनायामपि तथैव कुशलः । यथा हि - 'भवति सुभगत्वमधिकं विस्तारितपरगुणस्य सुजनस्य। वहति विकासितकुमुदो द्विगुणरुचिं हिमकरोद्योतः॥' तथैव हि - 'पश्योदञ्चदवाञ्चवञ्चितवपुः पश्चार्द्धपूर्वार्द्धभाक् स्तब्धोत्तानितपृष्ठनिष्ठितमना भुग्नाग्रलाङ्गूलभृत् । दंष्ट्राकोटिविशङ्कटास्यकुहरः कुर्वन् शटामुत्कटा- मुत्कर्णः कुरुते क्रमं करिपतौ क्रूराकृतिः केसरी ॥' सन्तुलनीयं पद्यमिदं कालिदासीयपद्येनानेन - 'ग्रीवाभङ्गाभिरामं मुहुरनुपतति स्यन्दने बद्धदृष्टिः पश्चार्द्धेन प्रविष्टः शरपतनभयाद्भूयसा पूर्वकायम्। शष्पैरर्द्धावलीढैः श्रमविवृतमुखभ्रंशिभिः कीर्णवर्त्मा पश्योदग्रप्लुतत्वाद्वियति बहुतरं स्तोकमूर्त्यां प्रयाति॥' एतादृशैरेव गुणैर्बाणः कथामिमामतिद्वयीष्वेकां मन्यते । दण्डी च - 'ओजः समासभूयस्त्वमेतद् गद्यस्य जीवितम्' इति। गद्यकाव्यप्रवर्तकोऽयं कविर्यत्रकुत्रश्लेषलोभेन कथावस्तु विच्छिनत्यपि, यथार्थरसाभिव्यक्तिमपि न तथाद्रियते, उल्लङ्घयति चौचित्यसीमामपि, भावावेशान् न्यक्कृत्यापि शब्दाडम्बरजालमातनोति तथापि तावतैव नास्य कौशलं विहतं दृश्यते । अस्य तादृशश्लेषप्रियतां विलोक्यैव महासमालोचक आनन्दवर्धनः कथयति - 'दृश्यन्ते च कवयोऽलङ्कारनिबन्धनैकरसा अनपेक्षितरसाः प्रबन्धेषु' इति । कामं न स्यादत्र दण्डिनः पदलालित्यं, नैव च बाणस्य सरसस्वारस्य प्रभावस्तथापि सुबन्धोः विलक्षणा स्वरमाधुरी, अपूर्वा च वर्णनचातुरी, प्रखरपदप्रयोगप्रावीण्यञ्च तं सदैव कवीनामग्रणीं कल्पयन्ति । साधूक्तं द्विजेन्द्रनाथेन मूर्धन्यसमालोचकेन - गद्यवाङ्मयस्याद्यः प्रवर्तकः क इत्यपेक्षायामुच्यते यत्स महाकविः सबन्धुरेव नान्यः । तस्यैवोच्छिष्टं निखिलं संस्कृतगद्यसाहित्यम् । सत्यमेवोक्तम् - 'सुबन्धौ भक्तिर्नः' इति । सुबन्धुमनुसृत्यैवोदेति बाणभट्टः ।

जम्मूकाश्मीरराज्यं भारतदेशे उत्तरभागे स्थितं पर्वतप्रदेशे स्थितं विशिष्टं च राज्यमस्ति । पूर्वदेशस्य ‘वेनिस्’ इति एतत् राज्यं कथयन्ति । मोगलवंशीयानां ग्रीष्मकालीनं विश्रान्तिस्थानमासीत् एतत् । देहलीनगरे प्रशासनं कुर्वाणाः एते ग्रीष्मसमये अत्र आगत्य वसन्ति स्म । जहाङ्गीरः बादशाहः काश्मीरराज्यं इति वदति स्म । सः जीवनस्य अन्तिमघट्टम् अत्रैव यापितवान् । मोगलचक्रवर्तिनः अत्र शालिमार, निशात्, नर्गीस, श्रृङ्गार इत्यादिवाटिकानां निर्माणं कृतवन्तः। एताः वाटिकाः इदानीमपि काश्मीरस्य सौन्दर्यवर्धकाः सन्ति । काश्मीरः तु भारतदेशस्य प्रकृतिरमणीयं राज्यम् अस्ति । भारतमातुः शिरः इव उत्तरे विराजते । भारतस्य वायव्यवलये काश्मीरप्रदेशः भासते । 19तमशतकस्य मध्यकाले, हिमालयस्य तथा फीर् पञ्जल् पर्वतस्य मध्यभागे प्रसृता दरी एव काश्मीरप्रदेशः इति ख्यातः अस्ति । अद्यत्वे तु भारतस्य सर्वकारस्य शासने अन्तर्भूताय जम्मू-काश्मीरराज्याय काश्मीरराज्यम् इति नाम अस्ति । काश्मीरं, जम्मू तथा लडाख् उपत्यकाः अत्र अन्तर्भवन्ति । पाकिस्तानस्य शासने विद्यमानाः उत्तरभागस्य प्रदेशाः, स्वतन्त्रकाश्मीरस्य प्रदेशाः, चीनशासने विद्यमानः अक्साय् चीन तथा ट्रान्स-करकोरम्, ट्राक्ट प्रदेशाः च अस्मिन् विशाले काश्मीरे राराजन्ते । अस्य प्रदेशस्य निर्देशनावसरे विश्वसंस्थादयःतान् जम्मू-काश्मीरम् इत्येव निर्देशं कुर्वन्ति । अस्य सहस्रमानस्य पूर्वार्धे भागे हैन्दवानां प्रमुखं केन्द्रम् आसीत् । गच्छताकालेन बौद्धधर्मस्य केन्द्रं जातम् । नवमे शतके अस्मिन् प्रदेशे काश्मीरस्य शैवधर्मस्य उत्पत्तिरभूत् इति श्रूयते । 1349 तमे संवत्सरे षाह् मीर् नामकः यवनराजः अस्य प्रदेशस्य शासनमकरोत्। अयमेव सलाटिन्-इ-काश्मीर् रेखाम् उद्घाटितवान् । अस्य कालादारभ्य अग्रिम पञ्चशतमानपर्यन्तं यवनराजानः एव शासितवन्तः । तेषु 1751 तमे संवत्सरे मुगलाः शासितवन्तः। 1820 तमे संवत्सरे अफ्घानिस्तानस्य दुरानि राजानः शासितवन्तः। अस्मिन्नेव संवत्सरे रणजित् सिंहस्य नायकत्वे सिख्खमतीयाः अमुम् प्रदेशं जितवन्तः । दर्दरस्य मूलं जलात् आगतम् इति नीलमातापुराणे वर्णितम् अस्ति । पुराणोक्तरीत्या का इत्यस्य जलम् अर्थः। श्मीरः इत्यस्य विजलीकरणं, निर्जलीकरणम् इत्यर्थः। जलात् निर्जलीकृता भूमिः इति, काश्मीरः पदस्य अर्थः इति अनेन पुराणोक्तार्थेन ज्ञायते। काश्यप्-मीर्, काश्यप् मीर् उत काश्यप् मेरु इत्यादि पदानां सङ्कुचितार्थमेव काश्मीरः इत्यपरो सिद्धान्तः अस्ति । अयमेव अभिप्रायः जनानाम् आधुनिकानाम् । आदिकाले काश्यपॠषिः सतीसर् सरोवरस्य सर्वमपि अम्बुं पीत्वा,तं प्रदेशं रिक्ताताञ्चकार । अतः काश्मीरः इति व्यवहारः पूर्वम् आसीदिति । अयं दर्दरः उमायाः साकाररूपमिति परिगणय्य अस्य प्रदेशाय काश्मीरः इति नाम नीलमातापुराणं दत्तमस्ति । अयमेव काश्मीरःअद्यत्वे विश्वे जनजनितमस्ति । काशीर् इति नाम्ना काश्मीरं व्यवहरन्ति इति औरेल् स्टीन् राजतरङ्गिण्यां तेन दत्तपरिचये निरूपितवान् अस्ति ।12तमे शतमाने कल्हणेन लिखिते काश्मीरस्य ऐतिहासिकनिरूपणात्मके राजतरङ्गिणी नामके ग्रन्थे काश्मीरः सरोवरः आसीत् इति, अस्य आशयः। श्रीनगरं नामकं नगरसंस्थापितकीर्तिः मौर्यवंशस्य अशोकस्य भवति। अस्मिन् काले सर्वाष्टिवादनशालायाः प्राबल्यमासीत् । एषा पाठशाला एकस्मिन् काले बौद्धधर्मस्य अध्ययनस्य केन्द्रमासीत् । पूर्वदक्षिणएष्याखण्डयोः बौद्धयतयः काश्मीरराज्याय आगताः इत्यस्मिन् अंशे प्रमाणानि सन्ति । 4 शतमानस्य अन्तिमे काले, भारतीय सत् कुटुम्बे सुप्रसिद्धस्य कुचासन्यासिः कुमारजीवः अजायत । काश्मीरे बन्धुदत्तस्य मार्गदर्शने दीर्घागमं तथा मध्यागमं शास्त्रं अधीतवान् । अयमेव समर्थः भाषानुवादको भूत्वा बौद्धधर्मं चीनदेशम्प्रति नयने साहाय्यम् अकरोत् । अस्य माता जीवा काश्मीरे एव आसीत् इति । विमलाक्षः नामक कश्चित् बौद्धसन्यासिः काश्मीरात् कुचाप्रदेशाय प्रस्थितः । तत्र विनयपीठे कुमारजीवाय बोधितवान् । 8 शतमानस्य अन्ते उत 9 शतमानस्य आरम्भेवा आदिशङ्कराचार्याः शारदापीठाय आगताः आसन् । अस्य देवालयाय चत्वारि द्वाराणि सन्ति । चतुर्भिः दिग्भिः द्वारैः पण्डितेभ्यः आगमनाय व्यवस्था कृता आसीत् । इमम् अंशं माधवीय शङ्करविजयम् इति कृतिः सूचयति । दक्षिणद्वारं पिहितम् आसीत् । अनेन ज्ञायते यत् दाक्षिणात्येषु न कश्चित् प्रविष्टःइति । मीमांसा तथा वेदान्तादि शास्त्रेषु तत्रत्यैः विद्वद्भिः सह वादं कृत्वा, विजयं प्राप्तवान् । दक्षिणद्वारस्य उद्घाटनम् अकरोत् । अस्य देवालयस्य इन्द्रियातीत ज्ञानसिंहासनम् आरोहणं कृतवन्तः। अभिनवगुप्तः भारतीय दार्शनिकेषु प्रसिद्धः। अयम् अनुभाविकेषु तथा सौन्दर्य मीमांसकेषु एकः । एनं कश्चित् प्रमुखः सङ्गीतज्ञः, कविः, नाटककारः, भाष्यकारः, देवताशास्त्रज्ञः तथा तर्कचतुरः इति परिगणितमस्ति । ईदृशस्य भारतस्य संस्कृतेः उपरि प्रभावः आसीत् । काश्मीरस्य दर्दरस्य पण्डितानां तथा अनुभाविकानां कुटुम्बे जातोयम् पञ्चदशादिकगुरुभिः मार्गदर्शनम् स्वीकृतवान् । अस्य कालीन तत्वशास्त्रं तथा कलाः तेन अधीताः। अनेन रचिताः ग्रन्थाः 35 भवन्ति। एतेषु तन्त्रलोकः सुप्रसिद्धः तथा बृहद्ग्रन्थश्च भवति । भरतमुनेः नाट्यशास्त्रस्य अभिनवभारति व्याक्य़ा सौन्दर्यमीमांसातत्वशास्त्रस्य सुप्रसिद्धा एषा व्याख्या। काश्मीरस्य यवनहैन्दवयोः जनयोः सौहर्दभावना आसीत्। कुतश्चेत्, काश्मीरस्य यवनाः अनुष्ठीयमानः सूफि-महम्मदीय जीवनमार्गः, तथा काश्मीरस्य पण्डितानां ॠषिसम्प्रदायस्य पूरकम् आसीत् । सर्वान् साधुजनान् हैन्दवाः यावनाश्च श्रद्धया पूजयन्तिस्म । एकस्मिन्नेव पवित्रस्थले हैन्दवाः यवनाः स्वस्व देवान् उद्दिश्य प्रार्थयन्तिस्म । समन्वयभावस्य गन्धः सर्वत्र प्रसरितमासीत् । अस्मिन् समये रिञ्चन् षा कश्चर् लडाख् प्रदेशस्य राजकुमारः आसीत् । एनं महम्मदीयः श्रेष्ठः सूफिसन्तः बुल् बुल् षा महम्मदीय सम्प्रदाये मतान्तरितवान् । बुल् बुल् षा सूफियाना संस्कृतेः संस्थापनाय कारणीभूतः जातः। गच्छताकालेन सूफियाना शासनम् यवनसार्वभौमेभ्यः अनुकूलं जातम् । सुल्तान् झैन्-उल्-अबिदिन् सदृशाः काश्मीरस्य शासकाः अक्बरः इव सर्वधर्मसहिष्णवः आसन् । तथापि, काश्मीरस्य केचन यवनशासकाः परधर्मसहिष्णवः नासन् । एतेषु अन्यतमः भवति काश्मीरस्य सुल्तान् सिकन्दर् बट्षिकान् अत्यन्तः दुष्टः इति परिगणितमस्ति । ऎतिह्यकारैः अस्य दुष्कृत्यानि निरूपितानि सन्ति । अयं हिन्दुजनान् पीडितवान्, एवं कश्मीरराज्यं विहाय अन्यत्र गन्तुम् आदेशं दत्तवान् इति तारीख्-इ-फरिश्ता ग्रन्थे निरूपितं दृश्यते । सुवर्णरजतयोः मूर्तीः भञ्जयन्तु इति आदिश्टवान्, अस्मिन् विषये अपि पूर्वोक्तग्रन्थे एव निरूपितमस्ति। अस्मिन्नेव ग्रन्थे निरूपिताः अंशाः अत्र नीरूप्यन्ते । हैन्दवाः स्वधर्मस्य त्यागः कर्तव्यः, अन्यथा देशान्तरं गन्तव्यम् इति । तदा हैन्दवाः भीताः, केचन विषपानं कृतवन्तः, केचन पलायिताः । यदा हैन्दवरहितं प्रदेशं जातं तदा तत्रत्य देवालयानां नाशाय आदिष्टवान् । काश्मीरे विद्यमानाः मूर्तीः नाशं कृत्वा विग्रहभञ्जकः इति उपादिभाजः जातः। काश्मीरस्य चरित्रलेखाः राजतरङ्गिण्यां दृश्यन्ते । काश्मीरस्य चरित्रस्य चत्वारः विवरणग्रन्थाः सन्ति । अयं राजतरङ्गिणी विद्यमानेषु प्रथमः स्पष्टः ग्रन्थः । पूर्वतन कालीन सम्प्रदायस्य व्याख्यानादारभ्य सङ्ग्रामदेवस्य शासनसमयपर्यन्तम् अस्मिन् ग्रन्थे विवरणानि दृश्यन्ते । जोनराज्ञा रचितः द्वितीयः ग्रन्थः भवति । कल्हणेन यस्मिन् भागे विरमितवान्, ततः अग्रे अयं लिखति । यवनशासनं प्रविश्य, झैन्-उल्-अब्-अद्-दीन् 1412 वर्षपर्यन्तं शासनविवरणानि उल्लिखितानि । तृतीयः ग्रन्थः पि.श्रीवरेण रचितः। सा.श.1486 तमे संवत्सरे फाह्-षाह् अस्य शासनकालस्य विषये ग्रन्थः विशदीकरोति । प्राज्ञियाभट्टेन रचितः राजावळि नामक ग्रन्थः चतुर्थः भवति । सा.श.1588 तमवर्षस्य मुगल चक्रवर्तेः अक्बरस्य शासनं तथा काश्मीरप्रदेशः अस्य शासने आगतसमयपर्यन्तं सम्पूर्णम् अस्मिन् ग्रन्थे लिखति। 19 तमे शतमानारम्भे अफ्घानिस्तानस्य दुरानि चक्राधिपतीनाम्,मुगलानाञ्च 4 शतमानात् यवनशासनात् सिख् सैनिकाः काश्मीरम् आक्रमणं कृतवन्तः। पूर्वं 1780तमे संवत्सरे जम्मूप्रदेशस्य राज्ञः रणजित् देवस्य मरणानन्तरम्, जम्मूराज्यं लाहोर देशस्य रणजित् सिंहस्य नायकत्वे सिख् जानाः आक्रमणं कृतवन्तः। ततः परं 1846 तमे वत्सरे अयं भागः अधीनराज्यत्वेन परिगणितम् । अनन्तरं रणजित् देवस्य दौहित्रः गुलाब् सिंहः रणजित् सिंहस्य आस्थाने सेवावकाशं प्राप्तवान् । 1819 तमे वत्सरे काश्मीरदर्दरस्य आक्रमणावसरे अस्य महत्वं पात्रम् आसीत् । अस्य शौर्यं दृष्ट्वा जम्मू राज्यस्य मण्डलाधिपतित्वेन योजितवन्तः। झोरवर् सिंहस्य सहाय्येन जम्मूराज्यस्य पूर्वईशान्य दिशोः लडाख् तथा बाल्टिस्तान् प्रदेशयोः अल्पे काले आक्रान्तवान्। 1845 तमे संवत्सरे प्रथमं आङ्ग्लो-सिख् युद्धम् आरब्धम् । 1857 तमे संवत्सरे गुलाब् सिंहस्य मरणं जातम् । अनन्तरम् अस्य पुत्रेण रणबीर् सिंहेन हञ्झागिल् गिट् तथा नगर् प्रदेशौ अमीरस्य शासनप्रान्तौ आक्रान्तौ । काश्मीरदर्दरः हिमालयस्य पर्वतश्रेणेः तथा पीर् पञ्जाल् श्रेणेश्च मध्ये विद्यमानदर्दरः। अयं प्रायः 135 कि.मि. दैर्घ्यं तथा 32 कि.मि वैशाल्यञ्च अस्ति । झेलं नद्या निर्मितम् । भूमौ विद्यमानः स्वर्गः इति राज्ञा जहाङ्गीरेण उक्तमासीत्। सद्यः काले अत्र 4 दशलक्षजनाः वसन्ति। यवनाः अधिकाः सन्ति । भारतसार्वकारस्य शासने जम्मूकाश्मीरौ भवतः। श्रीनगरं प्रमुखं नगरं तथा ग्रीष्मकालीनराज्यधानिः अपि भवति । अनन्तनाग्, बारामुल्ला प्रमखनगरे भवतः। विवादकारणेन 1989 तः सशस्त्रयुद्धं अत्र दृश्यते । गुल् मार्ग, दाल् सरोवरः, पहल् गाम्, अमरनाथः इत्यादीनि अत्रत्य प्रेक्षणीयस्थलानि भवन्ति । दम् आलू, झमान्, रोगन् जोश्, झाम् डोड्,हाक्, याखाय्न्, हाक्, रिस्टा-गुश्टावा इत्यादीनि खाद्यानि प्रसिद्धानि । प्रसिद्धेषु साम्प्रदायिकेषु उत्सवेषु वाज्वान् अन्यतमः उत्सवः भवति ।अस्मिन् उत्सवे विविधशाखान्, मांसानिच उपयुज्य विविधान् पाकान् कुर्वन्ति । प्रायः विशिष्य अजमांसस्य उपयोगं कुर्वन्ति । मद्यपानीयस्य तथा गोमांसस्यच उपयोगं प्रायशः अत्र अधिकतया न कुर्वन्ति । अस्मिन् प्रान्ते चायपेयं द्विधा निर्मान्ति । नन् चाय् अथवा लवण मिश्रितं चायपानीयं सुप्रसिद्धं जनप्रियञ्च भवति । उत्सवादि सन्दर्भेषु केसरं तथा साम्बरपदार्थान् मेलयित्वा काह् वाह् इति चायपानस्य निर्माणं कुर्वन्ति । कृषेः उपरि काश्मीरस्य अर्थव्यवस्था अवलम्बिता अस्ति । तण्डुलम् अस्य प्रान्तस्य साम्प्रदायिकः फलचयः । तण्डुलम् अत्रत्यानां मुख्य़म् अहारम् । अनेन सह स्तम्बकरिम्, गोधूमम्, शतपर्विकाम् अत्रत्यफलचयाः भवन्ति । शतावरी, कन्दाः, पुष्पशाकम्, पर्णपुष्पम् इत्यादीनि भवन्ति । अत्रत्य विशेषेभ्यः पलचयेभ्यः समशीतोष्णवातावरणस्य आनुकूल्यता वर्तते । सेबफलम्, पीच् फलम्, चेरिफलम्,अक्रोड् इत्यादीनि फलानि अस्मिन् प्रदेशे विद्यमानानि । देवदारुः,भद्रदारुः, पीतदारुः चेनार्, मेपल्, भूर्ज, काश्मीरफलवृक्षः तथा चेरि इत्यादयाः वृक्षाः अत्र दृश्यन्ते । अन्येभ्यः देशेभ्यः इतः ऊर्णं यदा प्रेशितवन्तः तदा विश्वस्मिन् विश्वे काश्मीरः प्रसिद्धः जातः। वयनम्,पाश्मिना उपवस्त्रकरणम्, कौशेयरत्नकम्बलकरणम्, इत्यादीनि कार्याणि प्रसिद्धानि भवन्ति । 2005 तमे संवत्सरे भूकम्पनं जातम् । अस्मिन् सन्दर्भे नष्टाधिख्यं जातम् । भारतशासनप्रदेशे हैड्रोकार्बन् सहिताः पर्वाताः सन्तीति। 19 तमे शतमानस्य शासनकाले काश्मीरः स्वरम्यवातावरणस्य बलेन सुप्रसिद्धं प्रवासिस्थलत्वेन परिगणितम् । सार्वकारस्य पक्षतः 200 अनुमतिपत्राणि यच्छन्तिस्म । नकेवलं भारतीयाः किन्तु वैदेशिकाः अधिकसंख्यकाः अद्यापि आगच्छन्ति । काश्मीरदर्दराय प्रवेशाय रावल्पिण्डि धूमशकटमार्गः तथा श्रीनगरमर्गश्च सुलभं कुरुतः। तापाधिक्यं यदाऽत्र सञ्जायते तदा गुल् मार्ग प्रदेशाय प्रव्रज्यन्ते । आङ्ग्लजनानां शासनकाले सुन्दरं निसर्गधामम् आसीत् । रावल् कोट् प्रदेशोऽपि सुप्रसिद्धं प्रवासिस्थानकं भवति । भारतदेशे उत्तरभागे स्थितं जम्मुकाश्मीरं पर्वतप्रदेशेषु स्थितं विशिष्टं राज्यमस्ति । अस्य देशस्य मुकुटमिव विराजते । भारतस्य निराभरणसुन्दरी पूर्वदेशस्य वेनिस् इति विश्वे सर्वत्र कथयन्ति । मोगलवंशीयानां निदाघकालीनविश्रान्तिस्थानमासीत् । देहलीनगरे प्रशासनं कृतवन्तः सर्वे निदाघसमये अत्रागत्य विरमन्ति स्म । जहाङ्गीबादशाहः काश्मीरराज्यं मोददरी इति वदति स्म । सः स्वान्तियसमये अत्रैव स्तितवान् । एते मोगलचक्रवर्तिनः एव अत्र शालिमारः निशात् नर्गीस् इति विलासवाटिकाः निर्मितवन्तः । एताः वाटिकाः इदानीमपि काश्मीरस्य सौन्दर्यवर्धकाः सन्ति । श्रीनगरं जम्मुकाश्मीरराज्यस्य राजधानी अस्ति । जम्मूतः बनिहाल् मार्गेण सुरङ्गद्वारा श्रीनगरं प्रति आगन्तव्यं भवति । सुरङ्गस्य जवाहरसुरङ्गम् इति नाम अस्ति । श्रीनगरं झेलम्नदीतीरे स्थितं सुन्दरं नगरम् । अस्मिन् नगरे अनेकानि सरोवराणि सन्ति । तेषु दालसरोवरं वूलार् सरोवरं च मधुरजलयुक्ते स्तः । अनयोः सरोवरयोः ‘शिकार’नामिकासु नौकासु विहारं कुर्वन्तः आदिनं स्थातुं शक्यते । जले प्लवमाना नौका वासगृहमिव सुव्यवस्थिता भवति । भोजनशयनव्यवस्थापि एतासु नौकासु भाटकेन लभ्यते । काश्मीरं आगताः जनाः एतासु नौकासु वासं कृत्वा सन्तुष्टाः भवन्ति । वूलार् सरोवरतः सूर्यास्तदर्शनम् अतीवानन्दाय भवति । अत्रत्यासु नौकासु लघु उद्यानानि सन्ति । दालसरोवरे द्वीपाः सन्ति । तत्र विश्रान्तिः स्वीकर्तुं शक्या अस्ति । द्वीपे पादचारणम् अपि कर्तुं शक्यते । द्विचक्रिकायानेनापि सञ्चारः कर्तुं शक्यते ।श्रीनगरे अनेकानि वीक्षकस्थानानि सन्ति । अत्र दर्शनीयानि स्थलानि नाम काष्ठनिर्मितानि मुस्लिं प्रार्थनामन्दिराणि, शङ्कराचार्यपर्वतः, मोगल् उद्यानं, निशात बाग्, शालिमारबाग नसीमाबाग् हजरतबाल् प्रार्थनामन्दिरम् च । चण्डीगढ –देहलीतः श्रीनगराय विमानसम्पर्कः अस्ति । विमाननिस्थानं 13 कि.मी दूरे अस्ति । देहलीतः सुरङ्गमार्गतः जम्मूपर्यन्तम् आगन्तव्यम् । जम्मुतावीनिस्थानतः वाहनेन गन्तव्यं भवति । पठानकोटतः 250 कि.मी, देहलीतः 880 कि.मी, चण्डीगढअमृतसरनगरेभ्यः वाहन सम्पर्कः अस्ति । वसत्याः कृते प्लवमाननौकागृहाणि, उपाहारवसतिगृहाणि च सन्ति । जम्मू भारतस्य जम्मूकाश्‍मीरस्य द्वितीय राजधानी अस्‍ति । जम्मूकाश्मीरराज्यस्य द्वितीयं महत् पत्तनमेतत् । पर्वतप्रदेशे स्थितम् अतीव सुन्दरं स्थानम् एतत् अस्ति । मार्गे पर्वताः, शिखराणि, प्रपाताः, नद्यः, नालाः च मनमोहकानि सन्ति । हिन्दुजनानां देवालयाः अत्र अधिकसङ्ख्यया सन्ति । श्रेष्ठं प्रवासिस्थानम् एतत् । जम्मूनगरस्य मध्यभागे रघुनाथमन्दिरमस्ति । क्रिस्ताब्दे 1835 तमे वर्षे निर्मितम् एतत् मन्दिरम् अतीवविशालम् अस्ति । गर्भगृहे सीतारामचन्द्रयोः मूर्ती स्तः । भूमौ लक्षशः सालिग्रामाः सन्ति । राजा रणबीरसिङ्गः एतत् निर्मितवान् । रणवीरेश्वरमन्दिरे षट्पादमितानि 11 बाणलिङ्गानि, 11 स्फटिकलिङ्गानि च सन्ति । सहस्रशः शिवलिङ्गानि सन्ति । क्रिस्ताब्दे 1883 तमे वर्षे अस्य निर्माणमभवत् । गान्धिभवने डोग्राकलासङ्ग्रहालयः अस्ति । अत्र सुन्दरचित्राणां सङ्ग्रहः अस्ति । फेञ्चवास्तुशैल्या निर्मितम् अमरमहल् राजगृहं नगरात् बहिः अस्ति । अत्र अपि चित्र सङ्ग्रहालयः अस्ति । जम्मूतः 35 कि.मी दूरे पर्वतप्रदेशे वैष्णोदेवीदेवालयः अतीवसुन्दरः अस्ति । जनाः अत्र समुद्ररुपेण नामस्मरणं कुर्वन्तः पर्वतारोहणाय सोपानमार्गेन गच्छन्तः भवन्ति । “जय माता की” घोषणा सर्वत्र श्रोतुं शक्या । अतीवोन्नतप्रदेशे मन्दिरमस्ति । इतः दृश्यवीक्षणम् अतीवानन्दाय भवति ।जवाहरसुरङ्गमार्गः जम्मुतः 200 कि.मी श्रीनगरतः 93 कि.मी दूरे अस्ति । एतस्य सुरङ्गमार्गस्य निर्माणात् गमनकालः ह्रस्वः अभवत् ।पहलगांव – सागरस्तरतः 500 पाद परिमितोन्नते स्थितम् एतत् नगरम् अतीव सुन्दरम् अस्ति । अत्र लिडडार्, तथा शेषनाग नद्यौ प्रवहतः । लिड्डारप्रपाते पर्वतारोहणं कर्तुं शक्यते । वृत्ताकारकः अत्रत्यः कश्चन वाहनमार्गः 10 कि.मी दीर्घः अस्ति । पैनवृक्षैः आवृतः एषः प्रदेशः सदा स्वर्णवर्णमयः अस्ति । इतः काश्मीर-उपत्यकायाः दर्शनं कर्तुं शक्यते । जनाः अमरनाथयात्रार्थं एतेन मार्गेण गच्छन्ति । अमरनाथगुहा 47 कि.मी दूरे अस्ति। श्रीनगरतः लोकयानानि सन्ति । श्रीनगरतः 95 कि.मी सागरस्तरतः 500 पाद परिमितोन्नते स्थितम् एतत् नगरम् अतीव सुन्दरम् अस्ति । अत्र लिडडार्, तथा शेषनाग नद्यौ प्रवहतः । लिड्डारप्रपाते पर्वतारोहणं कर्तुं शक्यते । वृत्ताकारकः अत्रत्यः कश्चन वाहनमार्गः 10 कि.मी दीर्घः अस्ति । पैनवृक्षैः आवृतः एषः प्रदेशः सदा स्वर्णवर्णमयः अस्ति । इतः काश्मीर-उपत्यकायाः दर्शनं कर्तुं शक्यते । जनाः अमरनाथयात्रार्थं एतेन मार्गेण गच्छन्ति । अमरनाथगुहा 47 कि.मी दूरे अस्ति। श्रीनगरतः लोकयानानि सन्ति । श्रीनगरतः 95 कि.मी ’ ’, स्विट्झर्ल्याण्ड् आफ् इण्डिया’ इति प्रख्यातम् एतत् स्थानं जहाङ्गीरस्य प्रियं स्थानम् आसीत् । पूर्वम् अस्य स्थलस्य गौरीमार्ग इति नाम आसीत् । अत्र हरितकटः प्रसारितः इव तृणावृतप्रदेशः सदा हरिद्वर्णेन भवति । वनपुष्पाणि अत्र सुन्दराणि सन्ति । सागरस्तरतः 2730 मीटर् उन्नतप्रदेशे एतत् स्थलमस्ति । युवानः अत्र पर्वतारोहणं कुर्वन्ति । अल्पथेरसरोवरं, बीड् चीनार वृक्षाः हिमे स्केटिङ्ग्, स्कीयिङ्ग्, ‘पोनी’ उपरि ट्रेकिङ्ग इत्यादीनि अतीवरमणीयानि । सोन्मार्गस्थाने अपि अतीवसुन्दरदृश्याणि द्रष्टुं शक्यन्ते । सागरस्तरतः 2740 मीटर् उन्नतः प्रदेशः अयम् ।अत्र वनपुष्पाणि अतीव सुन्दराणि सन्ति । पिर् पैन इत्यादि वृक्षाणां स्थानम् इदम्। वन पुष्पाणि भूमौ विकीर्णानि भवन्ति । पर्वतारोहणम् अत्र अतीवानन्ददायकं भवति । श्रीनगर 84 कि.मी दूरे श्रीनगर-लडाख् मार्गे एतदस्ति । , , इत्येतानि लडाख् प्रदेशस्य अपरनामानि । एषः प्रदेशः टिब्बतदेशसंस्कृतियुक्तः अस्ति । पूर्वं चीनादेशं गन्तुम् एषः प्रदेशः मार्गस्थं विश्रान्तिधाम आसीत् । अधुना सार्वजनिकानां प्रवेशः नास्ति । केवलं सैनिककेन्द्रम् अस्ति । लेहराजगृहे सर्वजनानां प्रवेशः अस्ति । अत्र आगन्तु विमानसौकर्यमस्ति । श्रीनगरतः 434 कि.मी दूरे एषः प्रदेशः अस्ति । अत्र समीपे ‘गोम्पा’, बुद्धस्य विग्रहाः च सन्ति । समीपे अनेकस्थलेषु “गोम्पाः” बुद्धमन्दिराणि सन्ति । जूनमासतः सप्तम्बरपर्यन्तम् एव अत्र वासः कर्तुं शक्यते । अन्यमासेषु अतीवशैत्यं भवति । सुन्दरं पङ्गाङ्ग सरः । काश्मीरदर्दरः। कौशेयरत्नकम्बलकरणयन्त्रागारः।

अस्माकं प्राचीनसाहित्ये युद्धविद्यायाः शिक्षणं नियमितरुपेंण भवति स्म । तदानीं शस्त्रास्त्र प्रयोगा मन्त्र प्रयोग-समन्विता अप्यक्रियन्त । देवा देव्यश्च स्वतन्त्ररुपेण शस्त्रास्त्रधरा एव सन्ति । ध्यानपद्येषु हस्तगतानामायुधानां वर्णनमेव देवानां परिचयायालं भवति । शस्त्राणि ह्स्ते धृत्वैव प्रयुज्यन्ते किन्त्वस्त्राणि प्रक्षिप्य प्रयुञ्जन्ति । भल्लस्योपरितनो भागो लोहमयः सुतीक्ष्णश्च भवति नीचैस्तनो भागो दण्डरुपश्च मध्यकालिका राजानोऽपि युद्धेषु भल्लप्रयोगाय विख्याताः सन्ति । तेषु महारणा-प्रतापस्य मेदपादराज्याधीशस्य भल्लः प्रसिद्ध एव । क्रीडाविनोदयोः कला प्रदर्शनप्रक्रियायाः समावेशेन साकमेव भल्लप्रक्षेपणकलाऽपि तस्यां स्थानभलभत । प्रारम्भे भल्लं त्रिः सञ्चरणविधिना प्रक्षिपन्ति स्म । अस्मिन विधौ प्रक्षेपकास्त्रिः सञ्चरणानि विधाय यथा पाषाणखण्डः दूरे प्रक्षित्यते तथैव प्रक्षिपन्ति स्म किञ्च भल्लग्रहणप्रक्रियाणां दण्डस्यान्त्यं भागं गृहीत्वा प्रक्षेपणां कुर्वन्ति स्म । एतेन धावनद्वारा गतिप्राप्तेस्तथा भल्लद्वारा लक्ष्यानुसन्धानस्य विध्योः कोऽपि नियमः स्थिरत्वं नाभजत् । अन्या अपि काश्चन त्रुटय आसन् या इमां कलां प्रगतिमतीं कर्तुं बाधिका अभवन् । सन् 1652 तः 1665 तमं वत्सरं यावदेकोऽन्यः प्रविधिरुपायुज्यत, यं ‘पौलिशप्रविधि’ नाम्ना समबोधयन् । अस्मिन् प्रविधौ भल्लप्रसुको भल्लं स्कन्धे निधाय धावति तथा समग्र्ऽपि धावने प्रक्षेपणदिशायमभिमुख एव स भवति । एतस्मिन् प्रविधौ शरीरिकं विकर्षणं वक्षसः परितस्तिष्ठति पदयोः स्थितिरपि पूर्णारुपेणाग्रेऽभिमुखी क्रियते । शरीरं पृष्ठभागतश्चापाकृतिं भजते । प्रत्यहं वर्धमानेनानुरागेणा प्रक्षेपणविधीनां विकासेन सहैव भल्लप्रक्षेपण विधीनां विकासेन च भल्लप्रक्षेपणप्रविधेः समुन्नयनायास्याः कलाया विशेषज्ञैः केचन सिद्धान्ता अपि निर्धारताः सन्ति, येषां संक्षिप्तः परिचयोऽधस्ताद् दीयते । प्रक्षेपकस्य गतिः समग्रेधावनमार्गे वर्धते तथाऽन्तिमेषु पञ्चपादसञ्चारेषु न्यूना न भवति । भल्ल आकृष्य प्रक्षिप्यते । पञ्चचरणक्रमणविधौ शरीरस्य पृष्ठतश्चापाकृत्याऽधिकमाकर्षणं विधीयते । शरीरस्यावनामो यावान् पृष्ठेऽधिको भविष्यति तावत्येवाधिका गतिर्लप्स्यते तथा तावत्येव दूरतरे प्रदेशे भल्लः प्रक्षेप्तुं शक्ष्यति । भल्लप्रक्षेपणास्य कोंणस्तस्य निर्मितेः कारणात् 28-32 मितो भवति ।एतान् सिद्धान्ताननुसृत्य प्रक्षेपकः स्वस्यां कलायां नैपुण्यमासादयितुं क्षमते । पूर्वं भल्लदण्डस्य ग्रहणास्थले कोऽप्यवरोधसहायक उपायो नाभवत् । कालान्तरेण् हस्तप्रसर्पणमवरोद्धु तत्र सूत्रवेष्टनं प्रवृत्तम । तदनन्तरमपि कानिचित् काठिन्यान्यनुभूय ग्रहण-विधेरपि विकास आहितः । यथा - भल्लो दृढतया न गृह्यतेऽपि तु हस्तस्य ग्रहण प्रक्रिया सरला संवेगरहिता च भवति । हस्तस्य चतस्रोऽप्यङ्गुलिकाः सूत्रवेष्टितस्थलाद् भल्लं गृह्णन्ति । अङ्गुष्ठ उपरितने भागे सरलो भवति तथा भल्लस्य यष्टिं स्पृशतिं । अस्मिन् विधौ मणिबन्ध बाहौ च कर्षणं तिष्ठति यद भल्लक्षेपणे न भवति सहायकम् । ‘फिनलैण्ड्-बिधि’ -‘हंगरीविधि’- नामभ्यां सम्बोध्योऽयं विधिः । फिनलेण्डविधौ मध्यमाऽङ्गुष्ठ्श्च सूत्रवेष्टितं भागं पृष्ठभागतो गृह्णानौ भवतस्तथा शिष्टे द्वे अङ्गुल्यौ बन्धे वेष्टिते स्तः । तर्जनी भल्लस्य दण्डेन सम्बद्धा तिष्ठति । सूत्रस्य बन्धनं करतले तिर्यगागच्छति । बाहुर्मणि बन्धश्च शिथिलौ भवतो येन भल्लोऽधिकया शक्त्या प्रक्षिप्यते । अनेन विधिना भल्लः समुचिते कोणेऽधिकतमायां दूरतयां प्रक्षेप्तुं पार्यते, तर्जनी भल्लं लक्ष्यभिमुखं गन्तुं सहायिका भवति वायौ च स्खल्लनाद् वारयति, उचिते वर्त्मनि प्रेरयति प्रान्तेऽङ्गुष्ठ -अमध्यमयोः शक्तिमता प्रघातेन भल्लायाधिकां शक्तिं वितरति । हंगरीविधौ केवलं तर्जनीस्थापनविधावेव सामान्यमन्तरं विद्यते । फिनलैण्डविधौ तर्जनी दण्डेन सह मनाग वलति हंगरीविधौ च सरला स्थाप्यत इति । भल्ल-प्रक्षेपणे प्रावीण्यमिच्छता पूर्वमुपस्थाय भल्ल-प्रक्षेपणाभ्यासो विधेयः । तस्मिन् दक्षताप्राप्तेरनन्तरं धावनपूर्वकं गत्याऽर्जितां शक्तिं भल्लेऽर्पयितुमभ्यस्तव्यम् । प्रक्षेपणकाले पादौ प्रसार्य वामं पादं पुरस्तथा दक्ष पादं पृष्ठे निधातव्यम् । भल्लो दक्षे हस्ते, हस्तः पृष्ठे सरलः प्रसृतः, कटौ पृष्ठे वलनं, दक्षपादे भारः,दृष्टिः समक्षं, वामः करो मनाग् बलितश्च भवति । पृष्ठवर्तिनः पादस्य पुरः प्रघातेन भल्लः स्कन्धोपरि नीयते तथा शरीरस्य सर्वाङ्गनां सम्मिलितया शक्त्या सः प्रक्षिप्यते । भल्लं नीत्वा धावनस्य द्वौ प्रकारौ स्तः । कुक्षौ भल्लं गृहीत्वा धावनं स्कन्दोपरि संस्थाप्य धावनं च । एतयोः प्रथमः प्रकारो न समीचीनः । द्वितीयस्मिन् प्रकारे भल्लं दक्षिणस्कन्धे कर्णस्य समानरेखायां, भल्लस्य तीक्षणाग्रभागो नासिकाग्रस्य समानरेखायां, कूर्परः किञ्चिद दक्षिणे बहिर्भागे तथा हस्तस्य ग्रहणाविधौ सारल्यं भवति । धावनकाले प्रक्षेप्तुरुभौ ह्स्तौ चलतः । द्वावपि चरणौ सहजरीत्या समानरुपेण सञ्चरतः । तस्मिन् समये पदयोर्गतौ भल्लसञ्चालने च पूर्णं सामञ्जस्यं भवति । भल्लप्रक्षेणस्य धावनमार्ग केवलं द्वचिह्ने भवतः । एकं प्रारम्भिके बिन्दौ द्वितीयं च चरमर्रेखायाः पञ्चचरणाक्रमणात् पूर्वम् । प्रथमद्वितीयचिह्न्योर्मध्ये 25 मीटरमितमन्तरं क्रियते । एवं समस्तो धावनमार्गः 36 मीटरमितो दीर्घो भवति । इदमन्तरं पारयितुं प्रक्षेप्ता वेगेन न धावति किन्तु सामान्यया गत्या धावति तथा द्वितीयचिह्नादेव पञ्चपदक्रमणविधेः प्रयोगो भवति । अस्मिन् प्रथमे द्वे पदक्रमणे ‘परिवर्तक’ नाम्ना,द्वितीयं द्वे ‘प्रवर्तकनाम्नाऽन्त्यं च ‘विमोचन’ नाम्ना ख्यातानि सन्ति । केचनोत्तमाः क्रीडका एतानीत्यं प्रयुञ्जन्ति -प्रथमानि त्रीणि क्रमणानि परिवर्तकानि । चतुर्थं क्रमणं प्रवर्तकं तथान्त्यं क्रमणं विमोचकम् । एतेषु शरीरस्य पदयोर्हस्तयोर्दृष्टेश्च स्थितिषु विशिष्टानि परवर्तनानि प्रवर्तनानि च भवन्ति प्रान्ते विमोचनसज्जतापूर्वकं प्रक्षेपणं विधीयते ।भल्ल-निर्माणस्य कारणात् तस्य गतौ वायोर्दिशो भूयान् प्रभावो भवति । वायोर्घर्षणं यावदधिकं भवति भल्लस्य पृष्ठे तावदेव वायोः कर्ष्णमपि प्रभूतं भवति तथा वायोरुच्छलनं तावदेव न्यूनं सम्पध्यते । यदि घर्षणं न्यूनं भवति तदा वायोः कर्षणं न्यूनं वायोरुच्छलनं चाधिकं भवति । विशेषज्ञानुसारं भल्लस्योचितः कोणः 36 मितो मन्यते । अस्य निर्मित्यनुसारं त्रीणि प्रमुखानि केन्द्राणि भवन्ति - यदा भल्लस्य स्थूलभागस्थ केन्द्रस्य तथा गुरुत्वाकर्षणकेन्द्रस्य मध्येऽन्तरालं न्यूनं भवति तदा भल्लोऽग्रभागबलेनाधिकं पतति । अत एवोत्तम-परिणति-प्राप्तये भल्लस्य स्वीयः कोणस्तथा तस्य मुक्तेः कोणः समानौ भवेताम् तथा तस्य गतौ व्यवधानं न स्यात्, उत्तमस्य भल्लस्य निर्मितौ गुरुत्वाकर्षणकेन्द्रस्य तथा सूत्रबन्धनस्थलस्यान्तराले 3-4 इंचमिता दूरता किञ्च स्थूलभागकेन्द्रस्य गुरुत्वाकर्षणकेन्द्रस्य मध्ये चान्तरालं 3-4 इंचमितं स्थापनीयम् । भल्लस्य वक्र्तारहितं ग्रहणं, शरीरस्य समस्तावयवानां प्रयोगः शक्तीनामुचितायां दिशि विनियोगः, पृष्ठवर्तिनां त्रि-क्रमणानां गतिरोधाभावो बाह्वोः शक्तेः पूर्णोपयोगश्चेति भल्ल-प्रक्षेपण-कलायाः साफल्यदायीनि तत्त्वानि सन्ति । इत्थं च - अभिनवक्रीडातरङ्गिणी

मराठा साम्राज्यस्य शासकः।

647 तमः वर्षः ग्रेगोरी-कालगणनायाम् एकः साधारण-वर्षः आसीत्। • 2 • 3 • 4 • 5 • 6 • 7 • 8 • 9 • 10 • 11 • 12 • 13 • 14 • 15 • 16 • 17 • 18 • 19 • 20 • 21 • 22 • 23 • 24 • 25 • 26 • 27 • 28 • 29 • 30 • 31 • 32 • 33 • 34 • 35 • 36 • 37 • 38 • 39 • 40 • 41 • 42 • 43 • 44 • 45 • 46 • 47 • 48 • 49 • 50 • 51 • 52 • 53 • 54 • 55 • 56 • 57 • 58 • 59 • 60 • 61 • 62 • 63 • 64 • 65 • 66 • 67 • 68 • 69 • 70 • 71 • 72 • 73 • 74 • 75 • 76 • 77 • 78 • 79 • 80 • 81 • 82 • 83 • 84 • 85 • 86 • 87 • 88 • 89 • 90 • 91 • 92 • 93 • 94 • 95 • 96 • 97 • 98 • 99 • 100 • 101 • 102 • 103 • 104 • 105 • 106 • 107 • 108 • 109 • 110 • 111 • 112 • 113 • 114 • 115 • 116 • 117 • 118 • 119 • 120 • 121 • 122 • 123 • 124 • 125 • 126 • 127 • 128 • 129 • 130 • 131 • 132 • 133 • 134 • 135 • 137 • 138 • 139 • 140 • 141 • 142 • 143 • 144 • 145 • 146 • 147 • 148 • 149 • 150 • 151 • 152 • 153 • 154 • 155 • 156 • 157 • 158 • 159 • 160 • 161 • 162 • 163 • 164 • 165 • 166 • 167 • 168 • 169 • 170 • 171 • 172 • 173 • 174 • 175 • 176 • 177 • 178 • 179 • 180 • 181 • 182 • 183 • 184 • 185 • 186 • 187 • 188 • 189 • 190 • 191 • 192 • 193 • 194 • 195 • 196 • 197 • 198 • 199 • 200 • 201 • 202 • 203 • 204 • 205 • 206 • 207 • 208 • 209 • 210 • 211 • 212 • 213 • 214 • 215 • 216 • 217 • 218 • 219 • 220 • 221 • 222 • 223 • 224 • 225 • 226 • 227 • 228 • 229 • 230 • 231 • 232 • 233 • 234 • 235 • 236 • 237 • 238 • 239 • 240 • 241 • 242 • 243 • 244 • 245 • 246 • 247 • 248 • 249 • 250 • 251 • 252 • 253 • 254 • 255 • 256 • 257 • 258 • 259 • 260 • 261 • 262 • 263 • 264 • 265 • 266 • 267 • 268 • 269 • 270 • 271 • 272 • 273 • 274 • 275 • 276 • 277 • 278 • 279 • 280 • 281 • 282 • 283 • 284 • 285 • 286 • 287 • 288 • 289 • 290 • 291 • 292 • 293 • 294 • 295 • 296 • 297 • 298 • 299 • 300 • 301 • 302 • 303 • 304 • 305 • 306 • 307 • 308 • 309 • 310 • 311 • 312 • 313 • 314 • 315 • 316 • 317 • 318 • 319 • 320 • 321 • 322 • 323 • 324 • 325 • 326 • 327 • 328 • 329 • 330 • 331 • 332 • 333 • 334 • 335 • 336 • 337 • 338 • 339 • 340 • 341 • 342 • 343 • 344 • 345 • 346 • 347 • 348 • 349 • 350 • 351 • 352 • 353 • 354 • 355 • 356 • 357 • 358 • 359 • 360 • 361 • 362 • 363 • 364 • 365 • 366 • 367 • 368 • 369 • 370 • 371 • 372 • 373 • 374 • 375 • 376 • 377 • 378 • 379 • 380 • 381 • 382 • 383 • 384 • 385 • 386 • 387 • 388 • 389 • 390 • 391 • 392 • 393 • 394 • 395 • 396 • 397 • 398 • 399 • 400 • 401 • 402 • 403 • 404 • 405 • 406 • 407 • 408 • 409 • 410 • 411 • 412 • 413 • 414 • 415 • 416 • 417 • 418 • 419 • 420 • 421 • 422 • 423 • 424 • 425 • 426 • 427 • 428 • 429 • 430 • 431 • 432 • 433 • 434 • 435 • 436 • 437 • 438 • 439 • 440 • 441 • 442 • 443 • 444 • 445 • 446 • 447 • 448 • 449 • 450 • 451 • 452 • 453 • 454 • 455 • 456 • 457 • 458 • 459 • 460 • 461 • 462 • 463 • 464 • 465 • 466 • 467 • 468 • 469 • 470 • 471 • 472 • 473 • 474 • 475 • 476 • 477 • 478 • 479 • 480 • 481 • 482 • 483 • 484 • 485 • 486 • 487 • 488 • 489 • 490 • 491 • 492 • 493 • 494 • 495 • 496 • 497 • 498 • 499 • 500 • 501 • 502 • 503 • 504 • 505 • 506 • 507 • 508 • 509 • 510 • 511 • 512 • 513 • 514 • 515 • 516 • 517 • 518 • 519 • 520 • 521 • 522 • 523 • 524 • 525 • 526 • 527 • 528 • 529 • 530 • 531 • 532 • 533 • 534 • 535 • 536 • 537 • 538 • 539 • 540 • 541 • 542 • 543 • 544 • 545 • 546 • 547 • 548 • 549 • 550 • 551 • 552 • 553 • 554 • 555 • 556 • 557 • 558 • 559 • 560 • 561 • 562 • 563 • 564 • 565 • 566 • 567 • 568 • 569 • 570 • 571 • 572 • 573 • 574 • 575 • 576 • 577 • 578 • 579 • 580 • 581 • 582 • 583 • 584 • 585 • 586 • 587 • 588 • 589 • 590 • 591 • 592 • 593 • 594 • 595 • 596 • 597 • 598 • 599 • 600 • 601 • 602 • 603 • 604 • 605 • 606 • 607 • 608 • 609 • 610 • 611 • 612 • 613 • 614 • 615 • 616 • 617 • 618 • 619 • 620 • 621 • 622 • 623 • 624 • 625 • 626 • 627 • 628 • 629 • 630 • 631 • 632 • 633 • 634 • 635 • 636 • 637 • 638 • 639 • 640 • 641 • 642 • 643 • 644 • 645 • 646 • 647 • 648 • 649 • 650 • 651 • 652 • 653 • 654 • 655 • 656 • 657 • 658 • 659 • 660 • 661 • 662 • 663 • 664 • 665 • 666 • 667 • 668 • 669 • 670 • 671 • 672 • 673 • 674 • 675 • 676 • 677 • 678 • 679 • 680 • 681 • 682 • 683 • 684 • 685 • 686 • 687 • 688 • 689 • 690 • 691 • 692 • 693 • 694 • 695 • 696 • 697 • 698 • 699 • 700 • 701 • 702 • 703 • 704 • 705 • 706 • 707 • 708 • 709 • 710 • 711 • 712 • 713 • 714 • 715 • 716 • 717 • 718 • 719 • 720 • 721 • 722 • 723 • 724 • 725 • 726 • 727 • 728 • 729 • 730 • 731 • 732 • 733 • 734 • 735 • 736 • 737 • 738 • 739 • 740 • 741 • 742 • 743 • 744 • 745 • 746 • 747 • 748 • 749 • 750 • 751 • 752 • 753 • 754 • 755 • 756 • 757 • 758 • 759 • 760 • 761 • 762 • 763 • 764 • 765 • 766 • 767 • 768 • 769 • 770 • 771 • 772 • 773 • 774 • 775 • 776 • 777 • 778 • 779 • 780 • 781 • 782 • 783 • 784 • 785 • 786 • 787 • 788 • 789 • 790 • 791 • 792 • 793 • 794 • 795 • 796 • 797 • 798 • 799 • 800 • 801 • 802 • 803 • 804 • 805 • 806 • 807 • 808 • 809 • 810 • 811 • 812 • 813 • 814 • 815 • 816 • 817 • 818 • 819 • 820 • 821 • 822 • 823 • 824 • 825 • 826 • 827 • 828 • 829 • 830 • 831 • 832 • 833 • 834 • 835 • 836 • 837 • 838 • 839 • 840 • 841 • 842 • 843 • 844 • 845 • 846 • 847 • 848 • 849 • 850 • 851 • 852 • 853 • 854 • 855 • 856 • 857 • 858 • 859 • 860 • 861 • 862 • 863 • 864 • 865 • 866 • 867 • 868 • 869 • 870 • 871 • 872 • 873 • 874 • 875 • 876 • 877 • 878 • 879 • 880 • 881 • 882 • 883 • 884 • 885 • 886 • 887 • 888 • 889 • 890 • 891 • 892 • 893 • 894 • 895 • 896 • 897 • 898 • 899 • 900 • 901 • 902 • 903 • 904 • 905 • 906 • 907 • 908 • 909 • 910 • 911 • 912 • 913 • 914 • 915 • 916 • 917 • 918 • 919 • 920 • 921 • 922 • 923 • 924 • 925 • 926 • 927 • 928 • 929 • 930 • 931 • 932 • 933 • 934 • 935 • 936 • 937 • 938 • 939 • 940 • 941 • 942 • 943 • 944 • 945 • 946 • 947 • 948 • 949 • 950 • 951 • 952 • 953 • 954 • 955 • 956 • 957 • 958 • 959 • 960 • 961 • 962 • 963 • 964 • 965 • 966 • 967 • 968 • 969 • 970 • 971 • 972 • 973 • 974 • 975 • 976 • 977 • 978 • 979 • 980 • 981 • 982 • 983 • 984 • 985 • 986 • 987 • 988 • 989 • 990 • 991 • 992 • 993 • 994 • 995 • 996 • 997 • 998 • 999 • 1000 • 1001 • 1002 • 1003 • 1004 • 1005 • 1006 • 1007 • 1008 • 1009 • 1010 • 1011 • 1012 • 1013 • 1014 • 1015 • 1016 • 1017 • 1018 • 1019 • 1020 • 1021 • 1022 • 1023 • 1024 • 1025 • 1026 • 1027 • 1028 • 1029 • 1030 • 1031 • 1032 • 1033 • 1034 • 1035 • 1036 • 1037 • 1038 • 1039 • 1040 • 1041 • 1042 • 1043 • 1044 • 1045 • 1046 • 1047 • 1048 • 1049 • 1050 • 1051 • 1052 • 1053 • 1054 • 1055 • 1056 • 1057 • 1058 • 1059 • 1060 • 1061 • 1062 • 1063 • 1064 • 1065 • 1066 • 1067 • 1068 • 1069 • 1070 • 1071 • 1072 • 1073 • 1074 • 1075 • 1076 • 1077 • 1078 • 1079 • 1080 • 1081 • 1082 • 1083 • 1084 • 1085 • 1086 • 1087 • 1088 • 1089 • 1090 • 1091 • 1092 • 1093 • 1094 • 1095 • 1096 • 1097 • 1098 • 1099 • 1100 • 1101 • 1102 • 1103 • 1104 • 1105 • 1106 • 1107 • 1108 • 1109 • 1110 • 1111 • 1112 • 1113 • 1114 • 1115 • 1116 • 1117 • 1118 • 1119 • 1120 • 1121 • 1122 • 1123 • 1124 • 1125 • 1126 • 1127 • 1128 • 1129 • 1130 • 1131 • 1132 • 1133 • 1134 • 1135 • 1136 • 1137 • 1138 • 1139 • 1140 • 1141 • 1142 • 1143 • 1144 • 1145 • 1146 • 1147 • 1148 • 1149 • 1150 • 1151 • 1152 • 1153 • 1154 • 1155 • 1156 • 1157 • 1158 • 1159 • 1160 • 1161 • 1162 • 1163 • 1164 • 1165 • 1166 • 1167 • 1168 • 1169 • 1170 • 1171 • 1172 • 1173 • 1174 • 1175 • 1176 • 1177 • 1178 • 1179 • 1180 • 1181 • 1182 • 1183 • 1184 • 1185 • 1186 • 1187 • 1188 • 1189 • 1190 • 1191 • 1192 • 1193 • 1194 • 1195 • 1196 • 1197 • 1198 • 1199 • 1200 • 1201 • 1202 • 1203 • 1204 • 1205 • 1206 • 1207 • 1208 • 1209 • 1210 • 1211 • 1212 • 1213 • 1214 • 1215 • 1216 • 1217 • 1218 • 1219 • 1220 • 1221 • 1222 • 1223 • 1224 • 1225 • 1226 • 1227 • 1228 • 1229 • 1230 • 1231 • 1232 • 1233 • 1234 • 1235 • 1236 • 1237 • 1238 • 1239 • 1240 • 1241 • 1242 • 1243 • 1244 • 1245 • 1246 • 1247 • 1248 • 1249 • 1250 • 1251 • 1252 • 1253 • 1254 • 1255 • 1256 • 1257 • 1258 • 1259 • 1260 • 1261 • 1262 • 1263 • 1264 • 1265 • 1266 • 1267 • 1268 • 1269 • 1270 • 1271 • 1272 • 1273 • 1274 • 1275 • 1276 • 1277 • 1278 • 1279 • 1280 • 1281 • 1282 • 1283 • 1284 • 1285 • 1286 • 1287 • 1288 • 1289 • 1290 • 1291 • 1292 • 1293 • 1294 • 1295 • 1296 • 1297 • 1298 • 1299 • 1300 • 1301 • 1302 • 1303 • 1304 • 1305 • 1306 • 1307 • 1308 • 1309 • 1310 • 1311 • 1312 • 1313 • 1314 • 1315 • 1316 • 1317 • 1318 • 1319 • 1320 • 1321 • 1322 • 1323 • 1324 • 1325 • 1326 • 1327 • 1328 • 1329 • 1330 • 1331 • 1332 • 1333 • 1334 • 1335 • 1336 • 1337 • 1338 • 1339 • 1340 • 1341 • 1342 • 1343 • 1344 • 1345 • 1346 • 1347 • 1348 • 1349 • 1350 • 1351 • 1352 • 1353 • 1354 • 1355 • 1356 • 1357 • 1358 • 1359 • 1360 • 1361 • 1362 • 1363 • 1364 • 1365 • 1366 • 1367 • 1368 • 1369 • 1370 • 1371 • 1372 • 1373 • 1374 • 1375 • 1376 • 1377 • 1378 • 1379 • 1380 • 1381 • 1382 • 1383 • 1384 • 1385 • 1386 • 1387 • 1388 • 1389 • 1390 • 1391 • 1392 • 1393 • 1394 • 1395 • 1396 • 1397 • 1398 • 1399 • 1400 • 1401 • 1402 • 1403 • 1404 • 1405 • 1406 • 1407 • 1408 • 1409 • 1410 • 1411 • 1412 • 1413 • 1414 • 1415 • 1416 • 1417 • 1418 • 1419 • 1420 • 1421 • 1422 • 1423 • 1424 • 1425 • 1426 • 1427 • 1428 • 1429 • 1430 • 1431 • 1432 • 1433 • 1434 • 1435 • 1436 • 1437 • 1438 • 1439 • 1440 • 1441 • 1442 • 1443 • 1444 • 1445 • 1446 • 1447 • 1448 • 1449 • 1450 • 1451 • 1452 • 1453 • 1454 • 1455 • 1456 • 1457 • 1458 • 1459 • 1460 • 1461 • 1462 • 1463 • 1464 • 1465 • 1466 • 1467 • 1468 • 1469 • 1470 • 1471 • 1472 • 1473 • 1474 • 1475 • 1476 • 1477 • 1478 • 1479 • 1480 • 1481 • 1482 • 1483 • 1484 • 1485 • 1486 • 1487 • 1488 • 1489 • 1490 • 1491 • 1492 • 1493 • 1494 • 1495 • 1496 • 1497 • 1498 • 1499 • 1500 • 1501 • 1502 • 1503 • 1504 • 1505 • 1506 • 1507 • 1509 • 1510 • 1511 • 1512 • 1513 • 1514 • 1515 • 1516 • 1517 • 1518 • 1519 • 1520 • 1521 • 1522 • 1523 • 1524 • 1525 • 1526 • 1527 • 1528 • 1529 • 1530 • 1531 • 1532 • 1533 • 1534 • 1535 • 1536 • 1537 • 1538 • 1539 • 1540 • 1541 • 1542 • 1543 • 1544 • 1545 • 1546 • 1547 • 1548 • 1549 • 1550 • 1551 • 1552 • 1553 • 1554 • 1555 • 1556 • 1557 • 1558 • 1559 • 1560 • 1561 • 1562 • 1563 • 1564 • 1565 • 1566 • 1567 • 1568 • 1569 • 1570 • 1571 • 1572 • 1573 • 1574 • 1575 • 1576 • 1577 • 1578 • 1579 • 1580 • 1581 • 1582 • 1583 • 1584 • 1585 • 1586 • 1587 • 1588 • 1589 • 1590 • 1591 • 1592 • 1593 • 1594 • 1595 • 1596 • 1597 • 1598 • 1599 • 1600 • 1601 • 1602 • 1603 • 1604 • 1605 • 1606 • 1607 • 1608 • 1609 • 1610 • 1611 • 1612 • 1613 • 1614 • 1615 • 1616 • 1617 • 1618 • 1619 • 1620 • 1621 • 1622 • 1623 • 1624 • 1625 • 1626 • 1627 • 1628 • 1629 • 1630 • 1631 • 1632 • 1633 • 1634 • 1635 • 1636 • 1637 • 1638 • 1639 • 1640 • 1641 • 1642 • 1643 • 1644 • 1645 • 1646 • 1647 • 1648 • 1649 • 1650 • 1651 • 1652 • 1653 • 1654 • 1655 • 1656 • 1657 • 1658 • 1659 • 1660 • 1661 • 1662 • 1663 • 1664 • 1665 • 1666 • 1667 • 1668 • 1669 • 1670 • 1671 • 1672 • 1673 • 1674 • 1675 • 1676 • 1677 • 1678 • 1679 • 1680 • 1681 • 1682 • 1683 • 1684 • 1685 • 1686 • 1687 • 1688 • 1689 • 1690 • 1691 • 1692 • 1693 • 1694 • 1695 • 1696 • 1697 • 1698 • 1699 • 1700 • 1701 • 1702 • 1703 • 1704 • 1705 • 1706 • 1707 • 1708 • 1709 • 1710 • 1711 • 1712 • 1713 • 1714 • 1715 • 1716 • 1717 • 1718 • 1719 • 1720 • 1721 • 1722 • 1723 • 1724 • 1725 • 1726 • 1727 • 1728 • 1729 • 1730 • 1731 • 1732 • 1733 • 1734 • 1735 • 1736 • 1737 • 1738 • 1739 • 1740 • 1741 • 1742 • 1743 • 1744 • 1745 • 1746 • 1747 • 1748 • 1749 • 1750 • 1751 • 1752 • 1753 • 1754 • 1755 • 1756 • 1757 • 1758 • 1759 • 1760 • 1761 • 1762 • 1763 • 1764 • 1765 • 1766 • 1767 • 1768 • 1769 • 1770 • 1771 • 1772 • 1773 • 1774 • 1775 • 1776 • 1777 • 1778 • 1779 • 1780 • 1781 • 1782 • 1783 • 1784 • 1785 • 1786 • 1787 • 1788 • 1789 • 1790 • 1791 • 1792 • 1793 • 1794 • 1795 • 1796 • 1797 • 1798 • 1799 • 1800 • 1801 • 1802 • 1803 • 1804 • 1805 • 1806 • 1807 • 1808 • 1809 • 1810 • 1811 • 1812 • 1813 • 1814 • 1815 • 1816 • 1817 • 1818 • 1819 • 1820 • 1821 • 1822 • 1823 • 1824 • 1825 • 1826 • 1827 • 1828 • 1829 • 1830 • 1831 • 1832 • 1833 • 1834 • 1835 • 1836 • 1837 • 1838 • 1839 • 1840 • 1841 • 1842 • 2010 • 2011 • 2012

पृष्ठ्म् इदं पाण्डीचेरीकेन्द्रशासितप्रदेशस्य विषये अस्ति । पाण्डीचेरीनगरस्य विषये ज्ञातुं पाण्डीचेरी भारतस्य कश्चन केन्द्रशासित: प्रदेशः अस्ति । 2006 तमस्य वर्षस्य सप्टम्बर000मासे अस्य नाम पुदुचेरी इति परिवर्तितम् । तमिळुभाषायां पुदुचेरी इत्यस्य अर्थः नूतनः ग्रामः इति ।पाण्डिचेरी सागरतीरे स्थितं किञ्चन सुन्दरनगर अस्ति । पर्वतप्रदेशाः अत्र न सन्ति । विस्तारः 290 चतुरस्र कि.मी.मितः । इतिहासानुसारं द्वितीये शतके रोमदेशीयाः अत्र वाणिज्यव्यवहारेषु मग्नाः आसन् । अनन्तरं युरोपियन् जनाः आगताः क्रिस्ताब्दे 1673 तमे वर्षे फ्रान्सदेशीयाः अत्रत्यम् अधिकारं प्राप्तवन्तः । नगरनिर्माणम् उत्तमरीत्या कृतमस्ति । उत्तरदक्षिणतः पूर्वपरिचयतां च सरल मार्गाः सन्ति । फ्रान्सदेशीयाः श्वेतनगरं कृष्णनगरमिति भागद्वयं कृतवन्तः ।यत्र फ्रेञ्चजनाः आसन् सः भागः श्वेतनगरम् इति प्रसिद्धः आसीत् । मार्गाणां नामानि अपि रोमन् शैल्या रोमेन्-रोलामार्गः, रूसप्रान्, रोविक्टर्, सीमो- नेल् इत्यादीनि सन्ति । अत्रत्याः आरक्षकाः फ्रान्सदेशीयसैनिकाः इव समवस्त्रं धरन्ति। गृहाणां नामनि अपि फ्रेञ्चशैल्या सन्ति । प्रमुखवाणिज्यकेन्द्रणि गान्धिमार्गः, नेहरूमार्गः इत्यादयः। नगरे फ्रान्सस्मारकाः सन्ति । जोन् आफ् आर्क् प्रतिमा अस्ति । डूप्लेविग्रहः अस्ति । विल्लेनोय्रे प्रदेशे तिरुवळ्ळुवर ,अण्णादोरै, एम्.जी. आर्, कामराजप्रतिमाः सन्ति ।अत्र 55विविधभाषाजनाः निवसन्ति । आङ्ग्लभाषा, फ्रेञ्चभाषा, तमिळ् ,मलयाळं, तेलुगु राज्यभाषाः सन्ति । सर्वमार्गेषु प्रार्थनामन्दिराणि देवालयाः सन्ति । सहस्रवर्षप्राचीनाः 32 देवालयाः सन्ति । क्रैस्तप्रार्थनामन्दिराणि त्रिशतवर्षं प्राचीनानि सन्ति ।पाण्डिचेरिनगरे 1500 मीटर् दीर्घः मार्गः प्रोमनेड् स्थाने गच्छति । तत्र नौकानिस्थानं युद्धमेमोमोरियल् राजनिवास्, टौनहाल् इत्यादि सन्ति ।पुदुचेर्यां चत्वारि असंयुक्तानि मण्डलानि विद्यन्ते - पाण्डीचेरी, कारैकल्, यानम्, माहे च । पाण्डीचेरी कारैकल् च तमिळनाडुराज्यस्य भूभागौ विद्येते । यानम् आन्ध्रप्रदेशे माहे केरलभूभागे च विद्यते । सम्पूर्णस्य अस्य केन्द्रशासितप्रदेशस्य विस्तारः अस्ति 492 चतरस्र कि मी मितः । तस्मिन् पाण्डीचेरीनगरम् - 293 च कि मी मितं, कारैकल् 160 च कि मी मितं, माहे 9 च कि मी मितम्, यानम् 30 च कि मी मितम् । पाण्डीचेरीमण्डले 12 लघुभागाः विद्यन्ते । तेषु केचन तमिळुनाडुभूभागेन आवृताः भवन्ति । माहेमण्डलं त्रिभिः भागैः युक्तम् । अत्र 9,00,000 जनाः निवसन्ति । पुदुचेर्याः आधिकारिकाः भाषाः नाम तमिळ्, मलयाळम्, तेलुगु, फ्रेञ्चभाषा । प्रत्येकस्मिन् मण्डले भाषास्थितिः परिवर्त्यते । मण्डलानां परस्परसम्पर्काय आङ्ग्लभाषा उपयुज्यते । पाण्डीचेरी-कारैकल्-मण्डलाभ्यां सह व्यवहारावसरे तमिळुभाषा उपयुज्यते । पाण्डिचेरी, कारैकाल्, यानं मण्डलेषु तेलुगुभाषा अधिकतया उपयुज्यते । माहे, पाण्डीचेरीप्रदेशयोः मलयाळभाषा उपयुज्यते । पुदुचेर्यां फ्रेञ्चभाषा अपि आधिकारिकभाषा वर्तते ।1673 तः 1954 पर्यन्तं आधिकारिकभाषा आसीत् । सा रक्षिता अस्ति अद्यत्वे अपि । पुदुचेरी पृथक्-राज्यं न । केन्द्रशासितप्रदेशः इत्यतः नवदेहल्याः शासने अन्तर्भवति । तथापि देहली-पुदुचेरी इत्येतयोः केन्द्रशासितप्रदेशयोः विधानसभासदस्यानां निर्वाचनाधिकारः विद्यते । केषुचित् विषयेषु स्वयं नियमानाम् अन्वये अपि स्वातन्त्र्यं विद्यते । केन्द्रस्य अध्यक्षः राजनिवासे तिष्ठति यत्र पूर्वतनः फ्रेञ्च-अध्यक्षः आसीत् । अस्य प्रदेशस्य आर्थिकाभिवृद्धौ केन्द्रसर्वकारस्य पूर्णसहभागः विद्यते । मत्स्योद्यमः अत्र प्रमुखः । चतुर्षु मण्डलेषु 45 कि मी मितः तीरप्रदेशः विद्यते । अस्मिन् 27 जलोद्भव-मत्स्योद्यमग्रामाः 23 देशीय-मत्स्योद्यमग्रामाः । धीवराणां सङ्ख्या 65,000 तेषु 13,000 सक्रियाः सर्वदा । आर्थिकाभिवृद्धेः वेगस्य अन्यः हेतुः नाम रैल्व्यवस्था ।

विख्यात पुरुषः।

अयं भगवद्गीतायाः चतुर्दशोऽध्यायस्य गुणत्रयविभागयोगस्य अष्टादशः श्लोकः । ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्थाः मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः जघन्यगुणवृत्तिस्थाः अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ 18 ॥ सत्त्वस्थाः ऊर्ध्वं गच्छन्ति । राजसाः मध्ये तिष्ठन्ति । जघन्यगुणवृत्तिस्थाः तामसाः अधः गच्छन्ति । सात्त्विकाः ऊर्ध्वलोकं प्राप्नुवन्ति । राजसाः मध्ये मनुष्यलोके तिष्ठन्ति । नीचगुणप्रवृत्तौ वर्तमानाः तु तमोगुणप्रधानाः नीचलोकं यान्ति ।

अथेत्ययमधिकारार्थः । योगानुशासनं शास्त्रमधिकृतं वेदितव्यम् । योगः समाधिः । स च सार्वभौमश्चित्तस्य धर्मः । क्षिप्तं, मूढं, विक्षिप्तम्, एकाग्रं, निरुद्धमिति चित्तभूमयः । तत्र विक्षिप्ते चेतसि विक्षेपोपसर्जनीभूतः समाधिर्न योगपक्षे वर्तते । यस्त्वेकाग्रे चेतसि सद्भूतमर्थं प्रद्योतयति, क्षिणोति च क्लेशान्, कर्मबन्धनानि श्लथयति, निरोधमभिमुखं करोति, स सम्प्रज्ञातो योग इत्याख्यायते । स च वितर्कानुगतः, विचारानुगतः, आनन्दानुगतोऽस्मितानुगत इत्युपरिष्ठात्प्रवेदयिष्यामः । सर्ववृत्तिनिरोधे त्वसम्प्रज्ञातः समाधिः ॥1॥ योगदर्शनम् पतञ्जलिः अष्टाङ्गयोगः अन्ताराष्ट्रिययोगदिवसः पतञ्जलियोगसूत्रम् योगसूत्राणि शृण्वन्तु आङ्ग्लानुवादेन सह योगसूत्रम् स्वामिविवेकानन्दद्वारा लिखिता योगसूत्रस्य वृत्तिः

परिष्कारयुगस्य आदिमः आलङ्कारिकः मम्मटः । एषः महान् वय्याकरणः अपि आसीत् इति ज्ञायते । यतः तस्य ग्रन्थे बहुत्र महाभाष्यस्य उल्लेखः कृतवान् । मम्मटः इति ग्रन्थद्वयं लिखितवान् ।काव्यप्रकाशकर्ता राजानकसंज्ञब्राह्मणाकुलोत्पन्नो मम्मटाचार्यः कश्मीरेषु बभूव । अयमेव चिरायुरुढान् गण्डुलिकाप्रवाहेण विततान् दोषगुणरीत्यलंकारान् संक्षिप्य यथाशास्रं परिष्कृत्य च स्वोन्मीलिते काव्यप्रकाशे प्रथमं दर्शितवान्; अचिरात्प्रवृत्तान् ध्वनिविषयान् यथायथं संकलय्य परिसंख्याय च यथावसरं समासव्यासाभ्यां विन्यस्तवान् ; पाठ्यदृष्ट्या कारिकासंदृब्धान् प्रमेयान् वृत्त्या मनाग् व्याक्रुतवान् । एवं यथा शब्दार्थपरिशुध्दये सूत्रवृत्त्युदाहरणैर्वेयाकरणसिध्दान्तकौमुदी विभज्यते, तथैवैष काव्यप्रकाशः शाब्दार्थगुम्भपरिष्कृतये । स एष परिकरालंकारपर्यन्तो मम्मटेन तत उर्वरितः किंचिद् अल्लटेन कृत इत्येतट्टीकायां निदर्शनाख्ययामुक्तम् – एतदृत्तं काव्यप्रकाशस्य ‘इत्येष मार्गो विदुषां –’ इत्यन्तिमश्लोकव्याख्यानतोऽपि निवेद्यते । एतस्य टीकास्तत्कर्तारश्च – एवमादयो ग्रन्थत उपलब्धाः, श्रीघर- चण्डीदास – भास्कर प्रभृतिरचिता नामत उपज्ञाताः संहत्य पञ्चाशदासन्नाः काव्यप्रकाशस्य टीकाः । काव्यप्रकाशस्य कारिकाः प्राय उदाहृतीश्च मूलीकृत्य प्रवर्तमानो महामहोपाध्यायगोविन्वारचितः काव्यप्रदीपस्तु प्रथितटीकासरणिविलक्षणः प्रौढतरश्च । अत एवास्य प्रभाख्याव्याख्या कुवलयानन्दटीकाकारिर्वैद्यनाथभट्टैः, उद्दयोताख्या तु मञ्जूषादिसंदर्भरत्नकारैर्नागोजीभट्टैरकारि । एवं काव्यप्रकाशस्य केवलं कारिका मूलीकृत्य विद्याभूषणेव रचिता साहित्यकौमुदी । अस्याः कृष्णानन्दिनीव्याख्येत्यलम् । अत्र संकेतः ‘रसवक्रग्रहाधीशवत्सरे मासि माधवे’ इति स्वलेखाद् विक्रमाब्दे निर्मितः । बालचित्तानुरञ्जिनीकारः ‘सबसुग्रहहस्तेन ब्रह्मणा समलंकृते । काले-’ इत्यादिखलेखाद् वत्सरे जन्म लेभे । काश्यां संन्यस्तः सरस्वतीतीर्थसंज्ञां गतो बालचित्तानुरञ्जिनीं चक्रे । दीपिकानिर्माणकालः ‘संवत् वर्षे ज्येष्ठवदि 3 रवौ –’ इत्येवं जयन्तभट्टेनैव दर्शितः । एवं सोमेश्वरभट्टप्रभृतयोऽपि यथोत्तरं नवीना इति सांप्रतिकभट्टवामनाचार्यस्य बालबोधिनीभूमिकातो व्यक्तम् । काव्यप्रदीपकारो गोविन्दपण्डितस्तु कमलाकरभट्टात किंचिदेव प्राक्तनः, यस्मात्प्रदीपस्य चर्चा कमलाकरग्रन्थात्प्राग्भवे नास्ति । कमलाकरस्थितिकालस्तु तत्कृतनिर्णयसिन्धुतः विक्रमाब्दः । प्रदोषप्रभाकारो वैद्यनाथभट्टस्तु खनिर्मितोदाहरणचन्द्रिकान्ते इति विकमाब्दं व्यलिखदेव । प्रईपोद्द्योतकारो नागोजीभट्टो ऽपि वैश्वनाथासन्नकालिकः । यदेष महात्मा काशीमधितिष्ठत् जयपुरनिर्माणकारिणा महाराजजयसिंहदेवेन अश्वमेधाध्वरे समाहूतो नागतवानिति जयपुरीयब्रह्मपुरीब्राह्मणवृध्देषु प्रसिध्दम् । सोयमश्वमेधः विक्रमवत्सरेऽभूत् । अस्मिन्समये सुधासागरनिर्माता भीमसेनदीक्षितोऽप्यासीत् । यदयं इति संवत् प्रादर्शयत् । अथ यद्यपि काव्यप्रकाशकर्तुर्मम्मटस्य कालो न प्राप्यते तथाप्येवं सुदृढमनुमीयते – प्रकाशकर्ता हि प्रकाशस्य चतुर्थोल्लासे रसविचारे ‘श्रीमदाचार्यामिनवगुप्तपादाः’ इत्येवं सश्लाघमभिनागुप्तमेव स्मरति; पदेपदे ध्वनिविषयानाकलयन्नपि आनन्दवर्धनाचार्यस्य नाम न गृह्णीते, केवलं ध्वनिकार इत्येतावदेवाच्ष्टे; लोल्लटादिनाम् गृह्णानोऽपि न तादृशमादरं दर्शयते । इत्येवं मम्मटोऽभिनवगुप्तस्यातिनिकटवर्ती कश्चित्प्रतिभाति । यद् अभिनवगुप्तस्य महामाहेश्वराचार्यत्वं षट्रत्रिंशत्तत्त्वप्रतिपादकप्रत्यभिज्ञादर्शनारुढत्वं काश्मीरिकत्वं च नानाग्रन्थेभ्यो व्यक्तम् । मम्मटस्य काश्मीरिकत्वमतितरां प्रसिध्दम् । इतश्च काश्मीरिक आनन्दकविर्निदर्शनारम्भे – ‘…..शिवागमप्रसिध्दषट्रत्रिंशात्तत्त्वदीक्षाक्षपितमलपटलः प्रकटितसत्स्वरुपश्चिदानन्दघनो राजानककुलतिलको मम्मटनामा दैशिकवरः…’ इति निर्दिशति । काव्यप्रकाशस्य संकेताख्यटीकासमयः इति संवित् पूर्वमुक्तः । (1216-1071= 145 इति समयान्तरम् । एतेन आचार्यमम्मटविषयेऽस्मदनुमानं साधूपपद्यत इति परीक्षणीयम् ॥

अप्पयदीक्षितः संस्कृतवैय्याकरणः। मूलतः सः दक्षिणभारतीयः आसीत्। एषः 72 वर्षाणि जीवितवान् इति शिवलीलार्णवग्रन्थे उल्लेखः वर्तते । संस्कृतव्याकरणस्य नव्य-शाखायाः सः जनकः मन्यते। सरलतया संस्कृतव्याकरणं विद्यार्थिभ्यः दातुं सः कानिचन महत्त्वपूर्णानि पुस्तकानि अपि अलखित्। एषः सर्वेषु अपि शास्त्रेषु ग्रन्थान् लिखितवान् । सर्वोऽपि ग्रन्थः प्रकरणग्रन्थत्वेन आदृतः । एतस्य अलङ्कारकृतयः एतस्य वन्दनायै कश्चन श्लोकोऽपि प्रसिद्धः वर्तते। अरातो मित्रता यस्य समा दृष्टिर्हरौ हरे।आजीवनं समातिष्ठत् तं वन्देऽप्पयदीक्षितम्॥ पुरा दक्षिणभारते द्रविडदेशे तुण्डीराख्ये जनपदे श्रीकाञ्चीसंज्ञिकायाः नगर्याः समीपे अडयप्पलनामनि ग्रामे भारद्वाजवंशावतंसः प्राचार्यदीक्षितनामा द्विजवरो निवसति स्म। तदीयगुणगणाकृष्टचेताः परमब्रह्मण्यः शरण्यः दानपरम्पराभिश्च ह्रेपितपारिजातो विजयनगराधीश्वरः कृष्णराजस्तं विप्रर्षिं सदैव पूजयामास; तदीय शिरश्च तच्चरणारविन्दयोः सदैव भृङ्गायते स्म । तस्य प्राचार्यदीक्षितस्य द्वे पत्न्यौ बभूवतुः; ययोः ज्यायसी स्मार्ता कनीयसी च वैष्णवी आसीत् । ते द्वे अपि चतुरः चतुरः पुत्रान् जनयामासतुः । यद्यपि ते सर्वेऽपि अष्टौ भ्रातरः अलौकिकाः आसन्, किन्तु कनीयस्यां धर्म्मपत्न्यां जातेषु जातकेषु न केवलेन वयसैव, अपि तु यशसा, तेजसा, मेधयापि च ज्येष्ठो रङ्गराजाध्वरिनामा बालकस्तु विशिष्ट एवासीत् । ततोऽपक्रान्तेः कस्मिश्चित्काले शाश्वतं धाम प्रपन्ने पितरि श्रीरङ्गराजाध्वरी धर्मधुरं वहन् सर्वेषां शङ्करं श्रीशङ्कर मनसा वाचा कर्म्मणा समाराधयन् तदानीन्तनैश्च चिन्नबोम्म-कालहस्ति-वेङ्कटगिरिप्रभूतिभिः राजभिः सम्पूज्यमानः द्विजजनोचितषट्कर्मसु परायणो भूत्वा मनोरमया धर्मपरायणया तेजस्विन्या कामिन्या धर्मपत्न्या सह ससुखं समोदं निवसन्नासीत्। यदा च चत्वारिंशद्वर्षदेशीयोऽपि स स्वसुतमुखकमलावलोकनसुखम् अनुभवितुं न शशाक, तदा चिन्तावितानाच्छन्नमनाः आत्मानं पितॄणात् मोचयितुकामो जायासहायः स्वीयं कुलदैवतं मार्गसहायेश्वरसंज्ञकं देवताविशेषं प्रीणयितुं विरिञ्चिपूरीं जगाम । तत्र श्रद्धा-भक्ति-विश्वास-पुरस्सरम् आराधितः अत एव च प्रीतिमापन्नो मार्गसहायेश्वरः आकाशवाणीं चकार यद्, 'भो भक्तराज रङ्गराज! श्रीचिदम्बराख्ये अधिष्ठाने विराजमानं श्रीनटराजम् आराधय, तत्र त्वदीया पुत्रैषणा फलवती भविदिति।' श्रीरङ्गराजाध्वरी इमां गगनवाणीं निशम्य आशानन्दपयोनिधौ निमग्नो भवन् मार्गसहायेश्वरं भक्तिकृतज्ञताह्लादपुरस्सरं प्रणम्य ततः प्रस्थाय श्रीनटराजसमर्चनोत्सुकः सजायः स आश्वेव श्रीचिदम्बरं प्रति प्रतस्थे; तत्रत्ये च परमपावने विरोधिसत्त्वोज्झितस्वीयमत्सरे सुपाच्यपरिपक्वफलैः सुशोभिते तिल्लवने निवासमाकलय्य श्रीनटराजाराधनायां विगतान्यवृत्तिः स सुधीर्बभूव। यदा मनोवाक्कर्मभिः अनारतं श्रीनटराजम् आराधयतो जायासखस्य तस्य पञ्चषाणि वर्षाणि व्यतीयुः तदैकदा तदीयभक्तिपूरप्रीतो भगवान् तत्रभवान् श्रीनटराजो नभोवाङ् माध्यमेन तं रङ्गराजाध्वरिणं जगाद - ‘भो द्विजेन्द्र! अलं तपसा । अहं त्वयि परमप्रसन्नोऽस्मि; अचिरेणैव कालेन मामकेन अंशेन पूरितौ द्वौ सुतौ, एकां सुतां च तव भविष्यन्तीत्यत्र न संशयः' इति । सुधासंकाशां ताम् अतिमोददायिनीं कामनापूरणीं नभोवाणीं श्रवणविषयीकृत्य श्रीरङ्गराजसुखसीमा एव नावशिष्यत । झटिति च श्रीनटराजम् अनुनीय गेहिनी-समेतो गृहाभिमुखं यावदेव चलितुकामो बभूव, तावदेव श्रीनटराजः स्वकीय-पूजकरूपनेपथ्यम् आकलय्य स्वाभिषेकपूतं मधुरफलरसमिश्रितं पयः सौवर्णचषके निधाय श्रीरङ्गराजाभिमुखम् आगत्य प्रोवाच - 'भक्तशिरोमणे! देवदुर्लभमिदं पयः स्वधर्मपत्नीं पायय; श्रीनटराजदयादृष्ट्या ध्रुवम् अचिरेण सन्ततित्रयी लप्स्यसे' इत्येवमुक्त्वा सश्रद्धं ग्रहीतुकामाय च श्रीरङ्गराजाय तत्पयश्चषकं दत्त्वा तस्मिन् पश्यत्येव अन्तरधात् । श्रीरङ्गराजोऽपि इमां सङ्घटनां दैवीं मन्यमानो हृदये हर्षातिरेकम् अनुभवन् तद् दिव्यं पयः स्वधर्मपत्नीम् अपाययत् । सापि गरीयस्या श्रद्धया, दृढीयसा विश्वासेन च तमेव श्रीनटराजमनुध्यायन्ती पपौ । तदनन्तरं श्रीनटराजं भूयोभूयः प्रणम्य हृष्टविश्वस्तमानसौ तौ स्वगेहं प्रति प्रातिष्ठाताम् । तत्पयः पानप्रभावेण श्रीरङ्गराजजायायां किमपि वाचामगोचरं विलक्षणं तेजो ददृशे । समक्षञ्च तेजस्विनीं तामालोक्य मुमुदे श्रीरङ्गराजः । प्रजाप्रतीत्या अखिलदोहदैः वरैः निरन्तरं प्रीतिमतीं चकार । सोऽनुक्षणं गर्भभरालसां निम्ननाभिचक्रां पाण्डुरवदनाम् उन्नतनितम्बबिम्बां पीनश्रोणिपयोधरां मन्दगमनां गर्मज्योतिष्मतीं स्वपत्नीं निभालं निभालं श्रीनटराजचरणारविन्दयुगलं कृतज्ञतापूर्वकं ध्यायं ध्यायं च सुतमुखकमलावलोकनप्रतीक्षापरो बभूव । तेषु वासरेषु श्रीरङ्गराजपत्नी रत्नगर्भा मौक्तेयघटी इव चकाशे। एवं गच्छति काले परिपूर्णं च गर्भपुष्टिकाले ईशवीये षोडशे शतके सकलगुणगणवरिष्ठे महिष्ठे मुहूर्त्ते श्रीरङ्गराजाध्वरिधर्मपत्नीवामकुक्षिसागरात् एकम् अतिरमणीयं सर्वजनलोचनानन्ददायकं भासुरं विलक्षणकान्तिसम्पन्नं पुत्ररत्नं जज्ञे । जातकेऽस्मिन् जाते सत्येव जगद् वीतापद् संजातम् । सज्जनास्तु सन्तोषमेव, किन्तु दुर्जनास्तु अपूर्वमेव सन्तोषं लेभिरे । षडङ्गा वेदाः स्वीयां स्थितिं द्रढीयसी मेनिरे । सर्वे एव श्रीरङ्गराजाध्वरिणः सखायो बालकजन्ममहोत्सवं महता सम्भारेण चक्रिरे। बालोऽपि मातृगर्भाद् विनिस्सृतः तत्परिचयाधिक्यात् पुनरपि मनःसु एव मनीषिणां प्रविशन् इव दिदीपे । श्रीरङ्गराजाध्बरिणश्चिरकालसञ्चितो मनोरथस्तदानीं पूत्तिं जगाम । सुतमुखकमलं घ्रायं घ्रायं मनोमिलिन्दो मुमुदे तदीयः। बालके विलक्षणं तेजोमण्डलं दर्शं दर्शं तस्मिन् तदीया श्रीनटराजांशबुद्धिः बभूव । समाजे सर्वत्र 'अप्पयदीक्षितः' इत्येन नाम्ना एव तस्य प्रसिद्धिः वर्त्तते। किन्तु तदीयं वास्तविकं श्रीपितृचरणकृतं समन्त्रकं नाम तु ‘विनायकसुब्रह्मण्यः’ इत्येवासीत् । यथा साम्मतं दृश्यते लोके यद् मातापितृभ्रातृस्वसृप्रभृतयो ज्यायांसो जनाः वात्सल्यातिरेकेण शिशुं लालितक-नाम्ना आह्वयन्ति, तथैव पुरापि श्रीरङ्गराजाध्वरी स्नेहांतिशयेन एनं श्रीदीक्षितमहोदयम् ‘अप्प’ इति नाम्ना एव आह्वातुम् आरेभे । अन्येऽपि तदीयाः प्रेमिणः एनेनैव नाम्ना एतस्मै शैशवे प्राह्वातुमभ्यस्ता बभूवुः । यद्यपि शैशवे अस्य महोदयस्य 'अप्प' इति नाम निरर्थकमेव आसीत्, किन्तु अग्रे जीवने अयम् एकादश्यादिषु व्रतदिनेषु केवलाः अपः एव पीत्वा अस्य नाम्नश्चारितार्थमपि चकार । यदा च अप्पशब्दो व्युत्पत्तिम् आगतस्तदा तु एतस्य इदमेव नामधेयं लोकेषु ख्यातिमाजगाम। न केवलम् ‘अप्प' इत्येव तदीयं नाम प्रचलितम्, अपितु एतन्नाम्ना सहैव ईषद् विकारमापन्नौ अप्पय-अप्पय्य-शब्दावपि एतदीय संज्ञात्वं लेभाते । एवं च इमे, अप्प-अप्पय-अप्पय्येति त्रयोऽपि स्नेहोक्ताः शब्दाः एतदीयनामगौरवं प्रापुः । यद्यपि अप्पय-अप्पय्य-शब्दापेक्षया अप्पशब्द एव शुद्धोऽस्ति; श्रीदीक्षितमहोदयेनापि आत्मनः कृते अस्य नाम्नः प्रयोगो विहितोऽस्ति, तथापि तदीयम्, अप्पदीक्षित' इति नाम ‘विनायकसुब्रह्मण्य' इति तदीयम् अपरनाम इव लोकेऽनुच्यमानमेव लभ्यते। लोके तु ‘अप्पयदीक्षितः’ ‘अप्पय्यदीक्षित' श्चेति उभे एव नामनी आधिक्येन प्रचारमापतुः। श्रीमदप्पयदीक्षितः शैशवे स्वीयविलक्षणया मुखमण्डलाभया परिस्फुरन्त्या देहकान्त्या, शिवनिष्ठया च बालक्रीडया स्वीयमातापितरौ भृशं प्रीणयामास । कदाचिद् अनिमित्तैः कदाचिद् सनिमित्तैः मन्दस्मितैः मञ्जुहासैर्वा आलक्ष्यदन्तमुकुलम्, अव्यक्तवर्णरमणीयवचःप्रवृत्तिम्, अङ्काश्रयप्रणयवन्तम् अमुम् अति रमणीयम्, ईषत्कुञ्चितकेशं मनोहरवेशं विशालभालं बालं निभालं तल्लालनपालनपरायणः सपत्नीकः श्रीरङ्गराजाध्वरी आत्मानं धन्यं मन्यमानो ब्रह्मानन्दसागरे इव पुत्रानन्दपयोनिधौ निमग्नो जागतिककार्यान्तरं नक्तन्दिवभावञ्च विसस्मर । एवम् अपक्रामत्सु कतिषुचिद् वासरेषु श्रीनटराजाशीर्वादानुसारेण एव श्रीरङ्गराजाध्वरी अपरं पुत्रं, कान्तकलेवरां पुत्रीं च लेभे। द्वितीयपुत्रस्य नामधेयम् ‘आचार्यदीक्षितः' इति आसीत् । किन्तु अशिक्षिता भूयांसो जनाः आचार्यशब्दोच्चारणासामर्थ्यात् 'आच्चानदीक्षित' नाम्ना एव तं सम्बोधयामासुः । तदीयपुत्र्याः नामधेयं तु तदीयदेहेन सहैव कालेन कवलीकृतमस्तीति खेदविषयः । एवं हि श्रूयते दाक्षिणात्येषु यद् तस्याः विवाहः वाधूलगोत्रोद्भवेन कुलीनेन शास्त्रप्रवीणेन केनचिद् द्विजकुमारेण सहाभूत् इति। श्रीमदप्पयदीक्षितमहोदयस्य प्रारम्भिकी शिक्षा तदीयपितृचरणच्छायायामेव अभूत् । एतदीयेन पित्रा श्रीरङ्गराजाध्वरिणा एव अस्मै मातृकाक्षराणि पाठितान्यासन्। यदा अयं वर्णपरिचये शब्दपरिचये तदर्थज्ञाने च कुशलो बभूव, तदा श्रीरङ्गराजाध्वरी अमुं स्वपुत्रं समीपवर्तिनि मुल्लङ्गनामनि ग्रामे निवासिनो मनीषिणो विद्वत्कविकुलकमलरवेः श्रीगुरुरामकवेश्चरणयोः पाठनाय समर्पयामास । श्रीगुरुरामकविना महता स्नेहेन, भूयसा वात्सल्येन च अयं पाठितः । गुरुशिष्ययोः परमा प्रीतिरासीत् । गुरुः इमं विना, अयं च गुरुं विना खिन्नो भवति स्म । श्रीगुरुरामकवेः पाठनशैली अतीव छात्रप्रिया आसीत् । सोऽतिसरलतया एव गभीरतममपि ग्रन्थाशयं बोधयितुं पटीयानासीत्। इतश्च श्रीमदप्पयदीक्षितस्य तु कथा एव विलक्षणा आसीत् । 'अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः' इतीयमुक्तिः अस्मिन् प्रक्षरशश्चरितार्था भवति स्म । मेधाविनाम् अन्तेवासिनां वरोऽयं दीक्षितमहोदयो गुरुमुखारविन्दात् स्रवत्काव्यकौशलसारसर्वस्वं ग्रन्थाशयं झटित्येव आत्मसादकार्षीत् । परिणामोऽयमभूत्, यद एतस्य धारणाशक्तिः, ग्राहिकाशक्ति, अनुपमा गुरुभक्तिः च दर्श दर्श परमप्रीतमनाः श्रीगुरुरामकविः निखिलशास्त्रग्रन्थग्रन्थिभेदनपुरस्सरमेनं पुत्रीयन् अल्पीयसा एव अनेहसा समस्तमेव भूसुरोचितं भासुरम् अनश्वरं विसृत्वरं सारस्वतं वैभवं प्रहीणदोषाय जितेन्द्रियाय अस्मै श्रीदीक्षितेन्द्राय हृदगताशीराशिसमन्वितं समोदं प्रदद । गुरुकृपापीयूषपाकोद्भवं सारस्वतं वैभवं समुपलभ्य श्रीदीक्षितः काव्यालङ्कारमर्मनैपुणीं समुपेयिवान्, काव्यकाननपञ्चाननत्वं च साहित्य-सुधाऽऽस्वादपटीयस्त्वं च लेभे । सहैव काव्यकलामाधुर्य्येण सः सकलदेशभाषाव्यवहारप्रावीण्यं शास्त्रार्थमल्लशालाधुरीणत्वञ्चापि समवाप। श्रीगुरुरामकविस्तु सागरोच्छलद्वीचीप्रचारैरिव एतदीयैः अकाट्यवाचां प्रचारैः वादिमुखमुद्रणामोघैः अभेद्यैस्तर्ककूटैश्च स्वीयहृदयाभ्यन्तरे अमान्तममन्दमानन्दसन्दोहमनुभवन् तादृशशिष्यलाभेन जगतो निखिलमपि लक्ष्मीवैभवं तृणाय मन्यमान आसीत् । एवंरीत्या यदा श्रीमदप्पयदीक्षितः गुरुरामकविकृपापारावारोपलब्धज्ञानरत्नराशिकान्तिकान्तकलेवरः, ज्ञानमदमत्तविपश्चिविपश्चिन्मातङ्गोत्तुङ्गभालविदलनपटुकेसरिकिशोरो च बभूव, तदा हर्षगौरवातिशयात् तस्य पिता श्रीरङ्गराजाध्वरी महता आदरेण महत्या च श्रद्धया श्रीगुरुरामकविं यथाशक्तिः अदत्तया सुलक्षणया दक्षिणया सम्पूज्य पाठनकलाकोविदं तं मुहुर्मुहुः प्रशशंस। तदनन्तरं श्रीरङ्गराजाध्वरी मौहूर्त्तिकैरुपदिष्टे एकस्मिन् शुभे मुहूर्ते ज्येष्ठात्मजं श्रीदीक्षितं श्रौतेन विधिना उपनीय शिक्षा-व्याकरण-कल्प-निरुक्त-ज्यौतिष-च्छन्दोयुतां त्रयीं पाठयितुमारेभे । श्रीदीक्षितमहोदयेन श्रीगुरुचरणसकाशादिव श्रीपितृचरण-सकाशादेव समस्तं वैदिकवाङ्गमयवैभवं समस्तञ्च औपनिषदं तत्त्वं, निखिलजातञ्च स्मार्तमर्थजातं महता प्रौढिम्ना गरिम्णा च साकमलम्भि । श्रीदीक्षितस्य मनोभूमौ स्वीयपितृचरणकमलयोः कृते परमोत्कृष्टा गुरुभावना आसीत् । पितृत्वञ्च गुरुत्वञ्च उभयं मिलित्वा कमपि विलक्षणमेव श्रद्धातिशयमुत्पादयामास तच्चित्ते । वस्तुतस्तु श्रीदीक्षितमहोदयेन श्रीरङ्गराजाध्वरिणि पितृत्वापेक्षया गुरुत्वमेव आधिक्येन प्रक्षितम् । तेन सगौरवं स्वीयग्रन्थेषु स्वीयपितृचरणयोः एव स्वीयनिर्भ्रान्तगुरुत्वभावः प्रकटीकृतोऽस्ति । यद्यपि एतादृशेषु सर्वेषु एव स्थलेषु पितृत्वोपरि गुरुत्वस्य विजयो दरीदृश्यते, तथापि उभयविधभावनायाः मञ्जुलं समन्वयं कृत्वा श्रीदीक्षितमहोदयेन आदर्शपुत्रादर्शशिष्ययोः उत्कृष्टतमा भाजनताधिगतास्तीति। स्वकीयपितृचरणश्रीरज्ञराजाध्वरिसकाशात् समस्तशास्त्रार्थविचारपाटवं गभीरतमस्यापि विषयस्य सरलीकरणकलाकौशलम्, अविनीतस्यापि विपक्षविपश्चितः तन्मतनिरसनपूर्वकं विनीतीकरणप्रावीण्यं च साधु समासाद्य पञ्चदशवर्षदेशीय एव श्रीदीक्षितमहोदयः स्वीवैदुषीयशोमाध्यमेन सर्वत्रैव प्रथितनामा अभीष्टदर्शनश्च बभूव । श्रीरङ्गराजाध्वरी अपि श्रावं श्रावं स्वपुत्रप्रकाण्डपाण्डित्यं दर्श दर्श च तद्यशश्चारुचन्द्रिकावितानं मोक्षाभिलाषमपि तत्याज । शिष्यीभूतपुत्रोत्कर्षे एव आत्मोत्कर्षं मन्यमानः स परां प्रीतिं जगाम । सपुत्रस्य श्रीरङ्गराजाध्वरिणो वैदुष्ययशोगुणान् श्रावं श्रावं प्राकृष्टचेताः सचेताः वेलूरपुराधीशः श्रीचिन्नबोम्मः स्वीयसभायां सादरं तमानिनाय । बहूनि दिनानि तेन सत्क्रियमाणः सपुत्रो रङ्गराजाध्वरी तत्र निवासं चकार । एकदा स्वकीयमन्तकालमालक्ष्य श्रीरङ्गराजो भूपतिम् आपृच्छ्य सपरिवारः पुनः स्वीयम् अडयप्पलं ग्रामं गतः । तत्र गतवतोऽस्य अनेकानि दिनानि न भूतानि आसन् यद् एकस्मिन् दिने स्वकीयौ उभावपि पुत्रौ प्राहूय निर्मलस्य विनम्रस्य च जीवनस्य पाठं साधु पाठयित्वा भगवन्तं श्रीजगदीश्वरं शङ्करं संस्मरन् नश्वरं पाञ्चभौतिकं देहं परित्यज्य परब्रह्मणि लीनो बभूव । तत्क्षणं श्रीमदप्पयदीक्षिते असामयिक इव, अज्ञात इव, अतर्कित इव अशनिपातो भूतवान् आसीत्। सुशिक्षितोऽपि दीक्षितोऽपि अप्पयदीक्षितः प्रेष्ठगुरुत्ववत् पितृविरहानलज्वालाजालावलिह्यमानावयवो भवन्नासीत् । धैर्यधारिधौरेयोऽपि सः सहजामपि स्वीयां धीरताम् अपहाय ईषत्कालाय किंकर्तव्यविमूढो बभूव । यतो हि तदीयः कृपावत्सलः केवलः पिता एव न हि, अपि तु दयासागरः करुणावरुणालयो निभ्रान्तशास्त्रोपदेष्टा भवाटवीपारनेता विनेता गुरुरपि प्रणष्टो भूतवानासीत् । अत एव तस्य दुःखसिन्धुर्द्विगुणितो बभूव । ततः अपक्रामत्सु कतिषुचित् क्षीणक्षणेषु खेदक्षणेषु प्राप्तज्ञानराशिप्रकाशपुञ्जः कथङ्कथमपि न्युब्जीकृते शोकनिबिडतिमिरे सानुजः श्रीमदप्पयदीक्षितः गुरुत्वपूर्णपितृचरणानां सर्वा एव और्ध्वदैहिकीः क्रियाः यथाविधिः सम्पादयामास । श्रीरङ्गराजाध्वरिनिर्वार्णं निशम्य सर्वत्रैव दुःखलहर्यो व्यापुः । सर्वे विद्वांसः तदीयेन आत्यन्तिकेन विरहेण दुःखिता बभूवुः । श्रीचिन्नबोम्मभूपालप्रभृतयो राजानोऽपि दुःखसागरे निममज्जुः । श्रीरङ्गराजाध्वरिणः सदाचारशीलता, नम्रता विद्वत्ता च समेषामेव हृदयानि हृतवत्य आसन् । अतस्तद्विरहः सर्वानेव रोदयामास । कालो गच्छन्नासीत् । श्रीमदप्पयदीक्षितस्य चित्तपटले स्वकीयपितृपादगुरुपादश्रीरङ्गराजाध्वरिणः एव नानाभावमुद्रावत्यो मूर्त्तयो रचिताः विनष्टाश्च भवन्त्यः आसन् । संसारे स आत्मानमेकाकिनमेव मन्तुमारब्धवानासीत् । पुस्तकस्य पृष्ठेषु वाक्येषु शब्देषु अक्षरेषु तेन तदीया एव छविः दृशयमानासीत् । क्षणमात्रमपि सा मूर्तिः तन्नयनाभ्यां नापसरति स्म । प्रायेण तदीये चक्षुषी शुष्के एव अभवताम्, किन्तु भावविभोरतया कदाचित् ताभ्यामेव शास्त्रपारदृश्वभ्यां नेत्राभ्याम् अविरला अश्रुधारापि वोदुमारभत । तदीयां तामभूतपूर्वां दशां दर्शं दर्शं तदनुजः आच्चानदीक्षितः, इतरे च प्रतिवेशनिवासिनोऽपि दूना अप्रभूवन् । परन्तु अयं प्रेष्ठगुरुपितृविरहः तदीये जीवने अनुपमं परिपाकम् अद्वितीयञ्च जगद्दर्शनमप्यानीतवान् । अथ तस्य शोकसागरस्य नामापि नावशिष्टमासीत् । अपि तु तत्स्थाने आसीदेका द्रढीयसी गवेषणापूर्णा च तत्त्वनिष्ठा निर्भया भवानुभूतिः । तदीये पाण्डित्ये वैदुष्ये च विलक्षणं तेजो दृश्यमानं बभूव । जगतो या अनित्यता प्राक् शास्त्रेष्वेव लब्धासीत्, तामक्षिलक्ष्यीविधाय तदीयं ज्ञानमनुभूतिपरायणं बभूव । अत एव तदीयवाक्षु द्रढिम्ना पदमदीयत। वेलूरपुराधीशः श्रीचिन्नबोम्मो रङगराजाध्वरिशून्यां स्वीयां सभां दृष्ट्वा तत्स्थाने तदीयं भव्यं पुत्रं श्रीमदप्पयदीक्षितं पूजापुरस्सरमभिषिषेच । श्रीदीक्षितेन स्वीयनम्रेण वैदुष्येण सकला एव सभ्याः वशीकृताः। राजापि तदीयेन वाग्वैभवेन अतितरां प्रभावितो बभूव । किन्तु तस्यां सभायां ताताचार्यनामा एको विदग्धो राज्ञः कृपाभाजनत्वात् प्रधानामात्यपदासीनोऽत एव नितरां पदमदमत्तम् आसीत् । तस्य श्रीदीक्षितपितृचरणैः श्रीरङ्गराजाध्वरिभिः सह प्रवृद्धं वैरमासीत् । सः स्वभावेन वैष्णवः आसीत्; किन्तु शिवाय भृशमद्रुह्यत । श्रीदीक्षिताः तदीयपितरः श्रीरङगराजाध्वरिणश्च परममाहेश्वराः सन्तोऽपि श्रीविष्णुं कदाचिदपि नाभिद्रुह्यन्ति स्म । संसार त्यक्तवत्सु श्रीरङ्गराजाध्वरिषु स ताताचार्यः श्रीदीक्षितं स्वप्रतिद्वन्द्विनं मन्यमानोऽस्मै भृशमीर्ष्यति स्म । एकदा तेन ताताचार्येण श्रीदीक्षितमतनिरासाय शैवमतखण्डने स्वीयं समस्तं वाग्बलं प्रकटीकृतम्। किन्तु विनीतः अपि श्रीदीक्षितमहोदयः श्रीशिवाबहेलामूलकं तदीयमिदमौद्धत्यं सोढुम् अशक्नुवान् स्वीयैः अकाष्ट्यैः तर्कैः, दुर्धर्षैः सिद्धान्तपक्षैः, उद्दामैः नदीवेगोपमैश्च प्रमाणप्रवाहैः शैवदर्शनस्य लोकमङ्गलमूलकतां साटोपं साधयामासुः । श्रीदीक्षितमहोदयस्य प्रवचनैः समस्तापि सभा चमत्कृता सती अभीक्ष्णं साधुवादान् कथयितुमारेभे । निरस्तवैदुष्यः, त्रपाभिमूतश्च ताताचार्यः पूर्वतोऽपि द्विगुणतरं वैरं श्रीदीक्षिते बबन्ध । इतरे राजानः तदीयं तं तथाविधं वाणीविलासं श्रावं श्रावं श्रीदीक्षितान् आहूय पूजयितुमारेभिरे । एवं तदीयं यशो दिक्षु विदिक्षु प्रसरद् आसीत् । महोयसा यशसा समं तदीया वपुष्कान्तिरपि क्षणे क्षणे हृद्यताम्, अनवद्यताञ्च समुपेयुषी कामपि वाचामगोचरां नयनमहोत्सवीभूतां रमणीरमणीयामद्वितीयामभिख्यां लभमानासीत् । श्रीमदप्पयदीक्षितस्य विवाहः तुण्डीरा-आख्ये एव जनपदे शरसमुद्र-नामकग्राम-निवासिनः अग्निहोत्रिणो द्विजवंशावतंसस्य रत्नखेटोपाधिधरस्य श्रीयुतस्य श्रीनिवासदीक्षितस्य सुशीलया विनयवत्या विद्यावत्या रूपवत्या कन्याया समं बभूव; यस्याः पितृकृतं नाम ‘मङगला' ‘मङ्गलाम्बा' वा आसीत् । किन्तु व्यवहारे जनाः तस्याः नाम ‘आच्चालुः' इत्येव गृह्णन्ति स्म । श्रीदीक्षितमहोदयोऽपि तस्या अनेन नाम्ना अपरिचितः आसीत् । तेन तदीयमिदं नाम तदा ज्ञातं यदा स एकदा श्वशुरालयं जगाम, तत्रत्याश्च केचन जना इमं दृष्ट्वा शनैः शनैः अन्योऽन्यं कथयितुमारभन्त ‘यदयमेव विलक्षणो विचक्षणः । आच्चालोः पतिरस्ति' इति । तेषां वाचो निशम्य अयं ज्ञातुं प्राभवत् यद्, तस्य धर्मपत्न्याः एकं ग्राम्यं नाम 'आच्चालुः' इत्यप्यस्ति । केचन तस्याः नाम 'तोताराम्बा' इति मन्यन्ते, तां च काञ्चीपुरवासिनीं स्वीकुर्वन्ति । विद्याभिमानान्वितस्य लब्धराजाश्रयस्य विपश्चितामपश्चिमस्य श्रीकामाक्षीकृपाकटाक्षभाजनस्य श्रीश्रीनिवासदीक्षितस्य तादृशसुयोग्यया भव्यया हृद्यया अनवद्यया सुविद्यया बालिकया सहास्य विवाहे दैवी प्रेरणा एव कार्यमकार्षीत् । यतो हि तदीयविवाहसंघटना महती विलक्षणा विस्मयावहा चास्ति; सा चेत्थम् अनुश्रूयते - वयसा वृद्धोऽपि विद्याभ्यासशास्त्रार्थमल्लशालासम्पुष्टः श्रीश्रीनिवासाध्वरिनामा प्रकाण्डपण्डितः आर्यावर्त-पूनाराष्ट्राधिपतेः विद्वत्प्रियस्य श्रीचन्द्रशेखरभूमिपालस्य सभामणिरासीत् । स पण्डितः कामाक्षीदेव्याः भक्तः आसीत् । देवी तस्मिन् प्रसन्ना भूत्वा तदीयान् साध्यान् असाध्यान् अशेषान् अपि अभिलाषान् साधयति स्म । तया शास्त्रार्थो मानवविजयाय वरोऽप्यस्मै दत्त आसीत् । अतः श्रीश्रीनिवासाध्वरी सर्वान् अपि उद्भटान् पण्डितभटान् शास्त्रार्थसमरभूमौ तृणायापि न मन्यते स्म । इतश्च श्रीमदप्पयदीक्षितस्यापि वैदुष्ययशोवैजयन्ती सर्वेषामेव विदुषां श्रवणाकाशमूमौ दोधूयमानासीत् । बाल्ये लोचनातिथीभूतस्य भव्यस्यास्य तरुणिमानं लभमानस्य श्रीमदप्पयदीक्षितस्य विसृत्वरं वैदुष्ययशः श्रावं श्रावं श्रीश्रीनिवासाध्वरिणा तेन समं शास्त्रार्थसमरं विधातुं मनश्चक्रे । एकदा श्री चन्द्रशेखरभूपालेन श्रीमदप्पयदीक्षितस्य पाण्डित्यचर्चा चालिता, तदैव श्रीनिवासाध्वरी शास्त्रार्थे श्रीदीक्षितं विनेतुं भूपानुमतो भूत्वा काञ्चीपुरीमागत्य तत्र कृतावासां श्रीकामाक्षीं प्रसादयितुमनुष्ठानं कर्तुमारेभे । तेन प्रीता देवौ प्रत्यक्षमाह श्रीनिवासाध्वरिणं यद् भो वत्स ! वरो व्रियताम्, त्वयि भृशं प्रीतिमती अस्मि' इति । श्रीश्रीनिवासेन साह्लादं सत्वरञ्च समुदीयमानस्य विपश्चिता वरेण्यस्य जिज्ञासुजनशरण्यस्य श्रीमदप्पयदीक्षितस्योपरि शास्त्रार्थ-समराज्ञाणे विजयप्राप्तिः याचिता । याच्ञामिमां निशम्य वात्सल्यपयोधितरज्ञायिताक्षी श्रीकामाक्षी श्रीनिवासाध्वरिणं परिबोधयन्ती प्राह -वत्स ! अलमनेन मनोरथेन । यतो हि श्रीमदप्पयदीक्षितो मनुजरूपः साक्षात् श्रीशिव एव वरीवृत्यते । तस्मात् तेन सह नास्ति श्रेयांस्तव शास्त्रार्थसमरः । यथा त्वं मम कृते, तथैव स श्रीशिवस्य कृते । यस्माद् युवां तुल्यमानभाजौ स्थः तस्मात् युवयोः शास्त्रसमरो न शोभाधायकोऽस्ति । अहं तु इदमपि अनुजाने त्वाम् यत्त्वं स्वीयां सुलक्षणां मङ्गलाम्बिकां कन्यकां सर्वगुणसम्पन्नाय एतस्मै श्रीमदप्पयदीक्षिताय एव तदीयभार्यात्वेन देहि । अयं संयोगः ‘रत्नं समागच्छतु काञ्चनेन' इति कालिदासीयामुक्ति चरितार्थयिष्यतीति मे मतिः' । श्रीदेव्यास्तत्तादृशं प्रेमनिर्भरं वचो निशम्य प्रीतमनाः श्रीनिवासाध्वरी ‘यथाऽऽज्ञापयति माता' इति शिरोविनमनपुरस्सरमुक्त्वा देव्यादेशं स्वीचकार। देवी श्रीकामाक्षी अपि विविधं तं परितोष्य अन्तरधात् । इतश्चैकदा स्वप्ने कामाक्षीजानिना श्रीमदेकाग्रनाथेन श्रीदीक्षितः प्रबोधितो यद्, ‘गच्छ काञ्चीपुरीं, तत्र विपश्चिदपश्चिमः श्रीरत्नखेटाध्वरी त्वया सह सर्वगुणसम्पन्नायाः स्वीयकन्यायाः विवाहं विधास्यति' इति । श्रीमदप्पयदीक्षितस्तु अमुं स्वप्नं भगवदादेशं मत्वा तत्प्रेरितान्तःकरणः सोपकरणः सशिष्यगणः काञ्चीं गत्वा कस्मिंश्चित्स्थाने निवस्तुमारेभे । यदा श्रीश्रीनिवासाध्वरिणा इदं ज्ञातं यद् श्रीमदप्पयदीक्षितोऽपि शिष्यैः समेतः काञ्चीमेव अधिवसन्नस्ति, तदा तु स एकस्मिन्नहनि श्रीकामाक्षीनिदेशं मनसि निधाय जामातृत्वेन तं वरीतुकामस्तत्र तदीयावासे समाजगाम । श्रीमदप्पयदीक्षितेन तदीयं हार्दिकं स्वागतं प्रीतिपुरस्सरमकारि । लब्धसपर्यः श्रीश्रीनिवासः श्रीमदप्पयदीक्षितवैदुषीं प्रशंसन् तस्मै स्वीयमङ्गलाख्यकन्यकादानरूपमभिलाष प्रकटीचकार। श्रीमदप्पयदीक्षितोऽपि साधुवादपुरस्सरं तदीयं वाचां वैभवं श्रीकामाक्षीकृपाकटाक्षभाजनतां च वर्णयन् कृतज्ञतापूर्वकं तदीयं प्रस्तावमङ्गीचकार, इदमपि च स्मयमानः स्पष्टीचकार यद् ममोपरि विजयावाप्तिकामनया भवद्भिः श्रीकामाक्षीपादपद्मवन्दना विहितास्ति, तत्र प्रत्यक्षीभूतया तया देव्या एव भवद्भ्यः इत्थमादेशो दत्तोऽस्ति येन महान्तोऽपि भवन्तः स्वीयपुत्र्याः मादृशेन सह विवाहं कर्तुमुद्यता जाताः सन्ति । परमस्तु नाम किमपि; अहन्त्वात्मानं धन्यं मन्ये; यस्य भवादृशाः हितैषिणः सम्बन्धिनश्च बुभूषन्तीत्येवं परस्परं हसन्तौ हासयन्तौ च श्रीमदप्पयदीक्षित-श्रीश्रीनिवासाध्वरिणौ उभावेव विवाहदिननिश्चयमपि चक्रतुः । ततः समायाते तस्मिन् सर्वगुणोपेते शुभे दिने श्रीरत्नखेटाध्वरिणा श्रीश्रीनिवासेन स्वीयं निवासस्थानं तथा सज्जीकारितं यथा तद् इन्द्रगुरोः बृहस्पतेरपि मन्दिरमतिशयानमासीत् । मुक्ता-मरकतमयीषु भित्तिषु स्थाने स्थाने खचिता माङ्गलिक्सूक्तिरूपाः मणिप्रदीपा न केवलं तच्चारुतामेव, अपि तु ‘यत्र द्वयं श्रीश्च सरस्वती च' इति वाचमप्यर्थवतीं कुर्वन्त आसन् । सर्वत्र भवने एव न हि, अपितु आतोरणद्वारात् स्थाने स्थाने संस्थापितैः केशरोशीर-कस्तूरी-परिमलाह्वादि-गङ्गाद्यापगापयापूरित-काञ्चनकलशसान्निध्यानेकगुणीभूतपवित्रताशोभैः निजाभया जितपारिजातप्रभैः कर्पूरागुरुगन्धमिश्रैः परिलम्बमानहरितदूर्वाङ्कुरव्यवस्थितैः कदलीस्तम्भैः परिवर्धमानशोभाः मध्ये मध्ये नवमालिका-माधवी-केतकी-कदम्बादिकुसुमावलीविभूषिताः वीथीमुभयतो विलसन्त्यो मन्दमन्दमरुदुल्लसद्रसालाशोककिसलयपताकाः लोकानां चक्षुंषि मनांसि च हरन्ति स्म । तत्र वीथ्यां कुसुमबाहुल्येन वसुमती सुमवती प्रतीयमानासीत् । नासिका अमितसन्तोषदायिभिः इत्रपटलैः हृद्यता समेधमानाऽऽसीत् । सर्वथा पवित्रे, चेतोहरे विविधरत्नभूषाविभूषिते, वरवधूपयोगिकुसुमकौशेयपरिवृतकाञ्चनपीठद्वयपरिवर्धितचारुत्वे, मनोरमणीयरमणीगीतिस्वरलहरीरमणीये परमपावनश्रुतिसुखदश्रुतिनिनदे, समलङ्कृतैः मङ्गलवेषैः विवाहमहोत्सवालोकनाभिलाषागतैः सपर्योत्सुकैर्वा सुरैरिव भूसुरैः लसिते विवाहमण्डपे विधिपुरस्सरं श्रीश्रीनिवासः देहकान्त्या लक्ष्मीमिव, ज्ञानदीप्त्या सरस्वतीमिव, तेजस्वितया शर्वाणीभिव स्वीयां मङ्गलानामिकां कन्यकां भूषया बिष्णवे इव, मेधया ब्रह्मणे इव तेजसा च शवयि इव विपश्चिदपश्चिमाय श्रीमदपपय दीक्षिताय भार्यात्वेन समर्पयामास । तदानीं प्रबोधवतीनां युवतीनां ललितेन सुगीतेन तेन गीतेन, धीजुषां श्रुतिजुषां विदुषां ब्रह्मघोषेण, माङ्गल्यशंसितूर्यमृदङ्गादिविविधवाद्यरवेण, सस्पृहं पश्यन्तीनां किशोरीणाम् अभिनवदम्पतिसंयोगप्रशंसापरकसस्मितवचोमाधुर्येण समस्तमेव तत्रत्यं वातावरणमाह्वादमयं बभूव। षट्पञ्चाशत्प्रकार-पक्वं सुभोज्यं भोजनं सुवर्णं सुवर्णं च प्रदत्तं यथा न केवलाः कदलीवृक्षा एव, अपि तु ब्राह्मणा अपि अपर्णा बभूवुः। श्रीश्रीनिवासाध्वरी अपि विबुधतुल्येन वैभवेन समस्ताभिश्च शुभाशंसाभिः समेतां स्वीयां हृद्यानवद्यां धन्यां कन्यां समर्प्य श्रीदीक्षितेन्द्राय परां प्रीतिमापेदे । एवं सानन्दं सोल्लासं सम्पन्ने विवाहमहोत्सवे परस्परं प्रवर्धमानेन स्नेहातिरेकेण अन्यानपि कतिपयान् वासरान् काञ्चीमध्युष्य प्रीतिपुरस्सरम् अन्योन्यविसृष्टौ श्रीश्रीनिवासश्रीमदप्पयदीक्षितौ स्वीयां स्वीयां निवासभूमिं प्रति जग्मतुः । असह्यमपि पितृवियोगं स्पृहणीयपतिसंयोगेन शमयन्ती मङ्गला श्रीमदप्पयदीक्षितेन समं सानन्दं वैदुष्यपुरस्सरं तारुण्यसुखमनुभवितुमारेभे । एवमन्योन्यवैदुषीप्रीतौ इतरेतरतारुण्योपभोगलाभतृप्तौ अन्यजनादर्शभूतौ तौ दम्पती कमपि वाचामगोचरं पाण्डित्यपूरित-लालित्यलसित-जीवनामन्दानन्दसन्दोहम् अनुभवन्तौ भवानीजानिमाराधयन्तौ मखैः मखेश्वरं प्रीणयन्तौ दुर्लभं मानवदेहलाभ सफलीकर्त्तुमारेभाते। पण्डितकुलकमलदिवाकरस्य श्रीमदप्पयदीक्षितस्य मरकतवल्ली-मङ्गलाम्बिका-नामिके द्वे पुत्र्यौ, नीलकण्ठ-उमामहेश्वर-चन्द्रावतंस-नामकास्त्रयः पुत्राः च आसन् । श्रीदीक्षितेन एतेषां सर्वेषामेव अपत्यानां यथाविधि समयोचिताः संस्काराः कृताः; स्वयमेव च दीक्षापि दत्ता । अत एव ते सर्वे बालकाः मेधया, दिनचर्यया साधुर्यया च स्वपितरमेव अनुकुर्वन्तो नयनानन्दहेतवो बभूवुः । तेषु नीलकण्ठनामा बालको दीपात्प्रवर्तितो द्वितीयः दीप इव सर्वथा पितुः प्रतिनिधिर्बभूव । सर्वविधशास्त्रार्थसमरकानने सदैव स सिंहायते स्म । श्रीदीक्षितः शिष्यस्नेहसागर एवासीत् । स सदैव स्वान्तेवासिना सर्वविधयोगक्षेमसम्पादने जागरूकः आसीत्। विमलविद्यादानेन न केवलं सः तेषां ज्ञानपिपासामेव शमयामासः; अपि तु भोजनवस्त्रद्रव्याणि च मुक्तहस्तः स्मयमानो वितीर्य तेषामार्थिक-चिन्तासरितमपि शोषयामास । इदमीयामद्वितीयां निगमागमान्तं जगाहुषीं वैदुषीं, निर्भरां निव्यजाञ्च शिष्यप्रीतिं श्रावं श्रावं नानादिग्देशान्तरेभ्यो मेधाविनो विद्यार्थिनः समागत्य एतदीयचरणच्छायायां स्थित्वा स्वहृदयाकाशव्यापकं संशयतिमिरं तदीयोपदेशेन्दुकान्तिपूरेण सानन्दमपाकुर्वन्ति स्म । अष्टाविंशतिवयदेशीयेन श्रीदीक्षितेन यदा 'शिवार्कमणिदीपिका' नाम ग्रन्थरत्नं निरमायि, तदा परमप्रीतः श्रीचिन्नवोम्मभूपोऽस्मै कनकपीठे काञ्चन पुष्पपटलैः कनकपूजां समर्पयामास । तत्प्रसङगे भूपोऽस्मै विपुलां स्वर्णपुष्पराशिं प्रददौ। किन्तु श्रीदीक्षितेन समस्तं तत्कनकमुद्रापटलं ‘शिवार्कमणिदीपिका' ग्रन्थपाठकेभ्योऽन्तेवासिभ्यो च दत्तम् । इत्थ निश्चीयते यदस्य नैजे संस्कृतविद्यालये पञ्चशतं छात्राः आसन् । तान् सर्वानय नियमेन सस्नेहं पाठयति स्म। एतदीयः ज्येष्ठपुत्रो नीलकण्ठदीक्षितः एतदीयशिष्येषु अतिप्रखरबुद्धिर्बभूव । वैयाकरणसिद्धान्तकौमुदी-प्रौढमनोरमा-शब्दकोस्तुभाद्यनेकशब्दशास्त्रीयग्रन्थप्रणेता श्रीभट्टोजिदीक्षितोऽपि अन्ततोगत्वा एतदीयाम् अन्तेवासिताम् उररीकृतवानासीत् । घटना सेत्थमस्ति। एकदा श्रीभट्टोजिदीक्षितो लोकाभिरामभक्तजनविपद्विरामरमणीयरामकृतसेतुबन्धयात्रार्थं निर्जगाम । श्रीचिदम्बरं प्राप्य तन्मनसि श्रीमदप्पयदीक्षितस्य दर्शनाभिलाष उदियाय । ततः पुष्पफलपाणिः सश्रद्धं स श्रीदीक्षितस्य गृहं प्रविवेश । तदानीं तत्र श्रीमदप्पयदीक्षितः काँश्चित् स्वशिष्यान् श्रीभट्टोजिलिखितां सिद्धान्तकौमुदीं तल्लिखित-प्रौढमनोरमा-व्याख्यान-पुरस्सरं पाठयन्नासीत् । श्रीभट्टोजिः सादरं पुष्पफलानि समर्प्य सश्रद्धं प्रणम्य तं तदिङ्गितं च प्राप्य समीपे एव समुपविवेश । श्रीभट्टोजिः स्वीयान् ग्रन्थान् पाठ्यमानान् दर्शं दर्शं नितरां मुमुदे। पाठोपसंहारसमये श्रीमदप्पयदीक्षितेन कथितं यदेष ग्रन्थकारस्य अभिप्रायो महामुनिपतञ्जलिप्रणीतमहाभाष्यविरुद्धो विद्यते, तेन तत्स्थलमपि निर्दिष्टम्। समीपे तिष्ठन् श्रीभट्टोजिः इदं सोढुं न शशाक; नम्रतापुरस्सरं च ग्रन्थकारस्य अभिप्रायं महाभाष्यसम्मितमेव साधयामास । श्रीमदप्पयदीक्षितेन तदीयं सिद्धिप्रकारं खण्डयित्वा पुनः स्वीय एव पक्षः पुप्टिं प्रापितः । पुनः श्रीभट्टोजिरपि स्वपक्षपोषाय प्रयत्नं चकार । एवं रीत्या द्वांभ्यामेव स्वस्वपक्षसमर्थनं विहितम् । एतस्मिन्नेव व्यतिकरे स्मयमानस्य श्रीमदप्पयदीक्षितस्य मुखात् सहसैव विनिर्गतं यद्, 'किं त्वमेव भट्टोजिरसि ? यद्धि तुभ्यं ग्रन्थकाराभिप्रायो भृशं रोचते?’ इति । श्रीभट्टोजिरपि इदमाकर्ण्य करौ सम्पुटीकृत्य 'भगवन् ! सोऽहमेवास्मि अल्पमतिः भट्टोजिः' इति कथयित्वा स्वशिरो नमयामास । अथ तु श्रीमदप्पयदीक्षितो भृशं प्रसन्नो बभूव । भट्टोजेः पृष्ठं स्वपाणिना परामृश्य भूयांसं स्नेहं प्रददौ। तस्मिन्नेव समये श्रीभट्टोजिदीक्षितस्य चेतसि श्रीमदप्पयदीक्षितेन्द्रशिष्यताङ्गीकाराय मतिरुदियाय; प्रार्थयामासापि स तदानीमेव श्रीमदप्पयदीक्षितं यत्ते दर्शनशास्त्रं तं पाठयेयुः । श्रीदीक्षितः सस्नेहं स्वीकृत्य ‘मध्वमतखण्डनं' नाम स्वग्रन्थं भट्टोजिं पाठयामास । सेतुबन्धयात्रां सम्पूर्य श्रीभट्टोजि: पुनः श्रीमदप्पयदीक्षितमुपगम्य सुचिरं तत्र अवस्थाय तं संसेव्य तत्सकाशाच्च न्यायरक्षामणि-परिमलप्रभूतीननेकान् दर्शनशास्त्रीयग्रन्थान् पपाठ। श्रीमदप्पयदीक्षितेन्द्रस्य आज्ञया चतुर्लक्षणीस्थानां मध्वमतसिद्धान्तानां खण्डनार्थं श्रीभट्टोजिना यथा तत्त्वकौस्तुभो नाम ग्रन्थो व्यरचि; तथैव पूर्वमीमांसारहस्योद्घाटनाय गुरुप्रेरणयैव ‘तन्त्रसिद्धान्तदीपिका' अपि विरचितः। एतदीयपुत्रेण श्रीनीलकण्ठदीक्षितेनापि स्वीयेषु गङ्गावतरण-वैराग्यशतकशिवरहस्य-शिवलीलार्णव-शिवोत्कर्षमञ्जरीप्रभृतिषु ग्रन्थेषु एतदीयमहिमा गुरुगौरवेण उपवर्णितोऽस्ति । श्रीमदप्पयदीक्षिते अतिविलक्षणा घर्षितविपक्षिविचक्षणा सुलक्षणा श्लक्ष्णा सर्वतोमुखी च प्रतिभा आसीत्। वयसा विंशतिसमासमोऽपि अनल्पमेधाः अयं दिक्षु विदिक्षु वैदुष्यप्रख्यापने शास्त्रानुशीलने छात्रानुशासने च सर्वेषामेव शेमुषीजुषां विदुषां मानसवासी बभूव । केचन तु एतदीयाय सर्वत्रप्रथिताय यशःपटलाय अप्रसूयन्तोऽनेन सह शास्त्रार्थाय बद्धपरिकरा भूत्वा एतदीयं ग्राममप्यागताः । किन्तु ते सर्वे एवं पराजिता भूत्वा एतदीयां वशंवदतामुररीकृतवन्तः । वाराणसेयाः कतिचिद् विद्वांसस्तु शास्त्रे एनं जेतुकामाः तत्र गत्वा तदीयं प्रथममेव सविनयं परिचयात्मकं छन्दोबद्धं वाक्यं श्रुतिविषयीविधाय तस्य शिष्या एव बभूवुः। घटना इत्थं लभ्यते - एकदा काश्यां केचन पण्डिताः श्रीदिक्षितेन सह शास्त्रार्थाय तदीयं ग्रामं प्राप्ताः। श्रीदीक्षितेन तेषां सर्वेषां हार्दिकमातिथ्यमकारि। यदा तेषां मार्गश्रमो दूरीभूतः, तदा तैः शास्त्रार्थश्रीगणेशकामनया भूमिकाहेतवे श्रीदीक्षितः पृष्टो यत्, ‘कथयतु भवान् कस्मिन् शास्त्रे कुशलोऽस्ति' इति । श्रीदीक्षितमहोदयो यद्यपि निखिलशास्त्रानुशीलनावदातचित्त आसीत, सर्वत्रैव तस्य मनीषिणो धिषणा निरापदासीत्, सरस्वती तु तदीयवाचि नरीनृत्यते स्म - साहित्ये सुकुमारवस्तुनि दृडन्यायग्रहग्रन्थिले तर्के मा मयि संविधातरि समं लीलायते भारती। शय्या वास्तु मूदूत्तरच्छदवती दर्भाङ्कुरैरास्त्रता, भूमिर्वाहृदयङ्गमो यदि पतिस्तुल्या रतिर्योषिताम्॥ इति श्रीहर्षकविघोषस्तस्मिन्नक्षरशश्चरितार्थो भवन्नासीत्, तथापि परमनम्रतापुरस्सरं सस्मितं सविनयं स प्रत्युवाच - नाहमधीती वेदे न च पठिती यत्र कुत्रचिच्छास्त्रे। किन्तु दरेन्दुवतंसिनि पुरहिंतिनि भूयसीभक्तिः॥ अयं भावः - नाहं वेदमधीतवान्, न च किमपि शास्त्रमेव पठितवान् किन्तु चन्द्रशेखरे पुरारौ निबिडभक्तिमान् अस्मि । परन्तु प्रत्युत्तररूपेण अनायासेन एव पदमात् परिमलमिव तन्मुखाद् विनिर्गतममुं श्लोकं निशम्य ते सर्वे एव वाराणसीपण्डिता विस्मिता बभूवुः । श्लोकस्य छन्दोविधानेन, कोमलकान्तया पदावल्या, रसपेशलया शब्दशय्यया, अयत्नजेन चालङ्कारेण तेषां मत्यां श्रीदीक्षितस्य न केवलं काव्यकाननकेशरित्वमेव प्रकटीबभूव, अपि तु 'वेदे अधीती', शास्त्रे पठिती' इति-स्थलद्वये 'दतस्येन्विषणस्य कर्मण्युपसङ्ख्यानम्' इति सप्तमीकारकोपस्कारकस्य वार्तिकसूत्रस्य मार्म्मिकं प्रयोगसौप्ठवमपि तेषामाशु चित्तं चमच्चकार, सहैव चतुर्थे चरणे भूयसीभक्ति' रिति शब्दे ‘भूयसी' इति भागे पुंवद्भावाभावोऽपि श्रीदीक्षितस्य 'स्त्रियाः पुंवद्भाषितपुंस्कादनूड्समानाधिकरणे स्त्रियामपूरणीप्रियादिषु' इति पाणिनिसूत्रीयपुंवदभावविषयकप्रयोगप्रावीण्यमपि तेषां मनसि प्रवेशयामास। इत्थं श्रीदीक्षितस्य काव्यव्याकरणादिषु शास्त्रेषु निसर्गसिद्धाम् अप्रतिहतप्रसरां विपक्षिवादि-घस्मरां गतिं निभालं निभालं ते काशिकाः पण्डिताः श्रीदीक्षितेन समं वादाय साहसमेव तत्यजुः, स्तावं स्तावं च तं कञ्चित्कालं तत्र सौमनस्यपुरस्सरमुषित्वा यथारुचि यत्र तत्र तीर्थेषु परिभ्रमन्तः श्रीदीक्षितवैदुषी च प्रशंसन्तो वाराणसीं निवबृतिरे । श्रीदीक्षितस्य सर्वोऽपि समयो यजन-याजन-पठन-पाठन-दानप्रभृतिभिरेव लोककल्याणकरैः कर्मभिः व्यतीतो भवन्नासीत् । यज्ञैर्देवान्, श्राद्धतर्पणैः पितृन्, आतिथ्यैरतिथीन्, बलिभिर्भूतान्, ज्ञानैश्च ब्रह्मनिरतान् ब्राह्मणान् प्रतिदिनं सन्तोषयन् परमपूतकायः श्रीदीक्षितो भासुराणां भूसुराणां समवाये सुराणां समवाये बृहस्पतिरिव शोभते स्म। एतत्कृतस्य ज्योतिष्टोमयागस्य महिम्ना सर्वत्र शान्त्याह्लादसाम्राज्यं बोभूयते स्म । सस्वरं तत्र प्रोच्चार्यमाणानां वेदमन्त्राणामुद्घोषेण, यथाविधि हुतानि परमपावनसुरभीणि हवींषि गृह्वतां यज्ञानलानां परिमलितधूमाभिः ज्वालामालाभिः, अनवरतं वितीर्यमाणविविधास्वादसम्पन्नान्नराशिभिश्च निखिलमेव तत्रत्यं वातावरणं पूतं भूतमासीत् । वेदेषु वेदविहितकर्मसु च श्रद्धोत्पाद एव श्रीदीक्षितानां चरमं लक्ष्यमासीत्। एवमेव सोमयागेन सोमेश्वरं चन्द्रशेखरं प्रीणयन्तस्ते समेषामेव श्रद्धाभाजन बभूवुः । श्रीदीक्षितोऽद्भुतकर्मकाण्डी आसीत् । कर्मकाण्डावसरे अनेकशोऽनेन अलौकिकचमत्काराः प्रदर्शिताः । एकदा अयं वाजपेययज्ञं कुर्वन्नासीत्, तदानीं बलिप्रदानार्थमानीतानश्वान् दीनानधीरान् नयनविषयीकृत्य दुःखितो भूत्वा यज्ञाधिपतिं प्रार्थयामास यद्, ‘भगवन् ! दीनपशुबलिपूर्णो यज्ञो भवते कथङ्कारं रोचते? बलिनिमित्तमागतानामेतेषां, पशूनां, दैन्यमधैय्यञ्च दर्शं दर्शं ममापि धैर्यं लुम्पदस्ति। कृपया मदीयं संशयं छिनत्तु भवान्' इत्येव प्रार्थयमाने एव श्रीदीक्षिते, ते सर्वे एव बलिपशवः प्रसन्नवदनाः प्रसन्नान्तरात्मानश्च दद्दशिरे। तदनु तु प्रसन्नतया आलम्भनं प्राप्तवतां तेषां पशूनां मेदोमांसादिभिः आहुतिं दातुकामं श्रीदीक्षितं निवारयन्तः केचन ब्राह्मणाः तस्य बलिदानकर्मणो हिंसाजनकतावच्छेदकतां नरकावाप्तिप्रयोजकतां समाजदूषकताञ्च साटोपं साधयामासुः । एतस्यां परिस्थितौ श्रीदीक्षितमहोदयो यज्ञेश्वरं प्रार्थयामास यत्स तथा कमपि चमत्कारं प्रदर्शयेत् यथा वेदेषु यज्ञेषु च लोको विश्वासं कुर्यात् इति। श्रीदीक्षितकर्त्तृकप्रार्थनया प्रीतो यज्ञपतिः बलीभूतान् आलम्भितांश्च तान् पशून् आकाशे प्रादर्शयत् । सर्वैरेवावालोकि यद् आकाशे देवरूपाः पीताम्बरधारिणो विमानारूढाः पुरुषाः बद्धाञ्जलयः श्रीदीक्षितं स्तुवन्तः कथयन्तः सन्ति यद्, ‘अध्वरिप्रवर ! भवता अस्मानालभ्य अस्मासु महती, कृपा कृतास्ति, वयं भवत्सम्पर्कमासाद्य यज्ञपतिहवींषि भूत्वा देवत्वमापन्नाः स्मः, मदीयानां पूर्वजानामेकविंशतिरपि सहास्माभिरेव देवत्वमाप्तवती अस्ति एनेन बलिकर्मणा, तुभ्यं नमोऽस्ति, अनुजानातु भवानस्मान् दिव्यसुखान्यनुभवितुम्। आकाशे विमानस्थितानां तेषामिमानि वचांसि श्रावं श्रावं तान् हृद्यानवद्यरूपान् दर्शं दर्शञ्च सर्वे एव बलिनिन्दितारो विस्मयाभिभूताः सन्तो दीक्षितं प्रणेमुः। श्रीदीक्षितो विलक्षणो दार्शनिक आसीत्। अयं कदाचिदपि क्वचिदपि दुराग्रहं नाकरोत्। याथातथ्योररीकरणे अयं क्वापि औदासीन्यं नाप्नोत् । प्रायेण दार्शनिकाः चिन्तनशीलत्वात् भक्तिमन्तो न भवन्ति; किन्तु एष विचक्षणस्तु विलक्षण एव आसीत् । अद्वैतवादरतोऽपि निराकारे निरञ्जने निर्गुणे ब्रह्मणि श्रद्दधानोऽपि एष भवानीशङ्करयोः उपासनया एव जीवनस्य साफल्यम् अमन्यत । निर्गुणनिष्ठोऽपि सगुणनिष्ठः, ज्ञानवानपि भक्तिमान्, प्रियाद्वैतोऽपि साधितद्वैतोऽयम् इतरेषां विदुषाङ्कृते समन्वयात्मकं प्रशस्तं पन्थानम् अदर्शयत् । श्रीबादरायणप्रणीतब्रह्मसूत्रोपरि श्रीश्रीकान्ताचार्यलिखितस्य भाष्यस्य सारल्यार्थं सारावबोधार्थञ्च श्रीदीक्षितेन या ‘शिवार्कमणिदीपिका' लिखिता, तस्यां तेन लिखितमस्ति — "यद्यप्यद्वैत एव श्रुतिशिखरगिरामागमानां च निष्ठा, साकं सर्वैः पुराणैः स्मृतिनिकरमहाभारतादिप्रबन्धैः॥ तत्रैव ब्रह्मसूत्राण्यपि विमृशतां भान्ति विश्रान्तिमन्ति, प्रत्नैराचार्यरत्नैरपि परिजगृहे शङ्कराद्यैस्तदेव॥ तथाप्यनुग्रहादेव तरुणेन्दुशिखामणेः, अप्रद्वैतवासनां पुंसामाविर्भवति नान्यथा॥" अत्र श्रीदीक्षितोऽभिप्रैति यद्, महाभारतादिपुराणैः सह श्रौतागमानां विश्वासः अद्वैतवादे एव वरीवृत्यते, विश्रमपदानां निर्मलानां भासुराणां ब्रह्मसूत्राणामपि तदेव तात्पर्यमस्ति; प्राचीना: आचार्याः श्रीमच्छङ्कराचार्यादयश्चापि अद्वैतभावमेव परिपोषितवन्तः सन्ति; अहं जानामि यदिदं सर्वं सत्यमस्ति; किन्तु अयमद्वैतभावः चन्द्रशेखरस्य जगच्छङ्करस्य श्रीशङ्करस्य अनुग्रहेणैव, कृपयैव, दययैव च प्रादुर्भवितुं शक्नोति इतरथा नैव। श्रीशङ्करानुग्रहोऽपि तदैव लब्धुं शक्यते यदा चिद्रूपया तदीयशक्त्या सहैव स शिवः समाराध्येत । अस्माद्धेतोः अद्वैतभावलाभाय साम्बशिवाराधनं परमावश्यकमेवास्ति इति। इदमत्र महद्वैलक्षण्यं विद्यते यदेकस्यां दिशि तु सः अद्वैतवादी अस्ति, अपरस्यां च दिशि स साम्बशिवाराधनारूपे द्वैतवादे श्रद्दधाति । वस्तुतस्तु सः शम्भुं निर्गुणब्रह्मत्वेन जानाति; साम्बं च तमेव सगुणं मन्यते । अत एव तस्य अद्वैत-द्वैतसमन्वयो निरापद् दरीदृश्यते । एवमेव च निजे जीवनेऽप्ययं ‘न कविर्न मुनिर्न देवयोनिः परमात्मा शिव एव केवलोऽहम्' इत्यात्मानं नित्यशुद्धबुद्धब्रह्मरूपं मन्वानोऽपि यागरूपायाम् अखण्डकर्मकाण्डोपसनायां सदैव दृढप्रत्ययो बभूव । श्रीदीक्षितस्य इयं विशेषता आसीत् यद्, धर्मगतायाः साम्प्रदायिकतायाः कृते अयं मनागपि प्रश्रयमाश्रयं वा नादात् । यद्यप्यन्ये पण्डिताः साधवस्तदानीमुग्रतया नेत्रमीलनपुरस्सरं स्वं स्वं सम्प्रदायम् आद्रियन्ते स्म; एवञ्च इतरसम्प्रदायम् अनाद्रियन्ते स्म। किन्तु अयं महानुभावः साम्यं साधयन् समन्वये विश्वासं करोति स्म । शैव-वैष्णवानां पारस्परिककलहनिवारणाय अनेन महान् प्रयत्नोऽकारि। अनेन कदापि श्रीहरिनिन्दा न कृता । यतो हि अयं जानाति स्म यद् ‘शिवस्य हृदयं विष्णुः विष्णोश्च हृदयं शिवः' । अत एव हरिहरयोरभेदं मन्यमानोऽयं सदैव उभावेव अपूजयत्; उभयोरेव समादरमकरोत् । तेन यावता आदरेण यावत्या च श्रद्धया श्रीशिवमाहात्म्यसंदीपिका 'शिवार्कमणिदीपिका' व्यरचि, तावतैव समादरेण श्रद्धाभरेण च श्रीविष्णुमाहात्म्यद्योतकौ ‘वरदराजस्तवः' ‘श्रीकृष्णध्यानपद्धतिः' इति नामकावपि ग्रन्थौ अलेखिषाताम्। गरिष्ठया निष्ठया तेन श्रीवेदान्तदेशिकविरचितस्य 'यादवाभ्युदयम्' इति नामकस्य कृष्णभक्तिपरस्य ग्रन्थस्योपरि कृष्णमाहात्म्यप्रदर्शिका व्याख्यापि व्यधायि । स हरिहरयोरभेदे द्रढीयासं प्रत्ययं रक्षति स्म । स्वीयैतदभेदभावपोषाय एव तेन 'हरिहरशतकम्' नामैकं स्तोत्रमपि निरमायि। यदा श्रीदीक्षितमहोदयो निरन्तरं विधीयमानैः यज्ञकर्मभिः परमपूततनुरभूत्, तदा अध्वरिप्रवर इति नाम्नापि श्रीदीक्षितं यज्ञदीक्षितं परिचरितुं नैके राजानः 'अहं पूर्वम्' 'अहं पूर्वम्' इति भावनया प्रयतितुमारभन्त । श्रीदीक्षितोपरि श्वेतच्छत्रधारणे चामीकरदण्डविराजितचामरवीजने वा सर्वे राजानः श्रद्धालवो बभूवुः । किन्तु श्रीनरसिंहवर्मा श्रीदीक्षितं परिचरत्सु तेषु राजसु प्रवीणतया धुरीणतामाससाद । तत्सभारत्नानि श्रीभौतिकचिदम्बर-शुकमुखादयो महाकवयोऽपि बिबुधं श्रीदीक्षितं विविधं प्रशशंसुः, तदीयकर्मकाण्डप्रकाण्डतायाश्च अखण्डनीयतां मेनिरे। श्रीदीक्षितः परमशैवः आसीत् । स सदैव शिवाराधनायामेव प्रकाशं पातयितुमभ्यस्तः आसीत्, तस्य स्वाभाविकं कथनमासीत् — "यावन्नायाति मरणं यावन्नाक्रमते जरा श्रद्धामात्रेण सकलैरर्चनीयो हि शङ्करः।" किन्तु अस्य इदं तात्पर्यं नासीत् यत् स इतर इव विष्णुध्रुक् शैव आसीत्, यतो हि स शैवो भूत्वा क्षणमपि विष्णुं विष्णुपूजां वा न निनिन्द, न वा खण्डयामास । स तु सदैव हरिहरयोः अभेदम् अमन्यत । यथा हि स कथयत्यपि हरिहरशतके — "मारमणमुमारमणं फणधरतल्पं फणाधरकल्पम्। मुरमथनं पुरमथनं वन्दे वाणारिमसमबाणारिम्॥" अपि च तत्रैव - "वस्तां पिशङ्गं वसन दिशो वा, गरुत्मता यातु ककुद्मता वा। निद्रातु वा नृत्यतु वाधिरङ्गं, भेदं न पश्यामि परस्य वस्तुनः॥" किन्तु शिवभक्तिदूषणपराणां जनानां मुखावरोधाय स कदाचिदपि आलस्यं न करोति स्म । स स्वीयमाशयं विशदीकरोति - "विष्णुर्वा शङ्करो वा श्रुतिशिखरगिरामस्तु तात्पर्यभूमिः, नास्माकं तत्र वादः प्रसरति किमपि स्पष्टमद्वैतभाजाम्। किन्त्वीशद्वेषगाढानलकलितहृदां दुर्मतीनां दुरुक्तीः, भङ्क्तुं यत्नो ममायं नहि भवतु ततो विष्णुविद्वेषशङ्का॥" अत एव च श्रीदीक्षितो हरिहरयोः अद्वैतभावनां संरक्षन् हरिनिन्दां न कुर्वन् यज्ञैश्च यज्ञमहिमानं प्रथयन् शिवमाहात्म्यध्वजम् उत्तोलयुम् आरेभे। श्रीदीक्षितस्य तादृशमनन्यादृशं पाण्डित्यमालोच्य श्रीचिन्नबोम्मभूपस्तस्मिन्ननुदिनं श्रद्धाभावं वर्धयामास । अनेकैः राजभिः महाराजैश्च यदृच्छयैव तस्मै विपुलधनराशिरदायि; किन्तु तेन महाभागेन लब्धस्य तस्य सर्वस्य धनस्य वितरणं दीनेभ्यो दरिद्रेभ्यो जनेभ्यो विहितम्। श्रीचिन्नबोम्भभूपेन तु तस्य कनकाभिषेक एव कृतः आसीत् । तस्मात् समुपलब्धधनकूटेन तेन स्वीये अडय्यप्पलग्रामे भगवतः श्रीशङ्करस्य कैलासनीकाशम् आकाशचुम्बनचञ्चुरं हिमधवल-पाषाणशिलाखचितं दिव्यमणिमण्डितं नयनाभिरामं विपदां विरामं बन्धुरं मन्दिरं निर्मापितमस्ति, यदद्यापि सुदूरादेव भक्तजनानां मनांसि समाहरति । इदं श्रीशिवमन्दिरं श्रीमदप्पयदीक्षितः वेदाकाशशरेन्दु परिमिते शालिवाहनीये शाके वत्सरे निर्मापयामास । अस्मिन् मन्दिरे सुजटितेन शिलालेखेन प्रत्यक्षं बुद्धिगम्यं भवति यत्, पञ्चशतच्छात्राणां कृते सर्वविधसौविध्यानि वितीर्य शिवार्क-मणिदीपिकादिकं ग्रन्थजातं तानेषः पाठयति स्म। श्रीचिन्नबोम्मभूपसमर्पितो निखिलश्चामीकरनिधिरनेन 'शिवार्कमणिदीपिका'-पाठकानां विद्यार्थिनां कृते वितीर्ण आसीत्। एकदा श्रीदीक्षितमहोदयो गरीयसा ज्वरेण पीड्यमान आसीत् । तद्वेदनया तस्य गात्राणि कम्पमानानि आसन् । तस्मिन्नेव व्यतिकरे ताताचार्यसहितः श्रीचिन्नबोम्मभूमिपालस्तद्दर्शनकामनया तदीयं द्वारं खटखटाकार्षीत्। महामनाः श्रीदीक्षितः आत्मनानुभूयमानं तं ज्वरं राज्ञा सह करिष्यमाणे वातालापे विघ्नं प्रतिबन्धको वा मत्वा तं समीपवर्तिनि नागदन्तके अवलम्बमाने कस्मिंश्चिद् वस्त्रे समारोप्य वीतव्यथो मुदितमनाः राजस्वागतं चकार । राजा वेपमानं तद् वसनं नयनविषयीकृत्य कारणं ज्ञातुमपारयन् श्रीदीक्षितमेव सप्रश्रयं तत्कम्पनहेतुमप्राक्षीत् । श्रीदीक्षितेन निवेदितं याथातथ्यं निशम्य राज्ञो हृदि संशीतिरुत्पन्ना । तदा श्रीदीक्षितेन कथितं यद् ‘राजन् ! मम वचसि यदि प्रत्ययो न भवति, तर्हि प्रत्यक्षं पश्यतु । अहमिमं ज्वरमात्मनि गृह्णामि; अथ वस्त्रकम्पो न भविष्यति; दृश्यतामित्येवं कथयित्वा श्रीदीक्षितेनात्मनि ज्वरो गृहीतः । तदा तु श्रीदीक्षितस्य शरीरं तथैव कम्पितुमारभत यथा प्राग् वस्त्रं वेपमानमासीत् । इदं सर्वं प्रत्यक्षं पश्यतो राज्ञो विस्मयः परमं सीमानं पस्पर्श । तेन प्रार्थितः श्रीदीक्षितः पुनः स्वीयं ज्वरं वस्त्रे नियोजयामास । राजा क्षमां ययाचे; प्रार्थयामास च श्रीदीक्षितं यद् ज्वरं परिहरतु सः । किन्तु ‘प्रारब्धकर्मणां भोगादेव क्षयः' इति कथयित्वा स्मयितुमारभत स महाभागः । अन्यदा यागदूहो वक्तुमारभन्त यद् यज्ञे व्यर्थमेव मानवोपयोगिनो भोग्यपदार्थाः वह्निसात् क्रियन्ते । तदा श्रीदीक्षितमहोदयः प्रत्युवाच यद्, यज्ञे यानि वस्तूनि श्रीयज्ञेश्वराय येन समर्प्यन्ते, तानि सदैव तत्कृते अक्षय्यानि तिष्ठन्ति; यदि विश्वासो न भवेन्मम वचसि तर्हि पश्यन्तु सर्वे भवन्तो यज्ञभगवन्तम् । एवं कथिताः यदा जनास्तत्र दृष्टिं पातयन्ति, तर्हि तत्र अनाविले यज्ञानले स्वस्वहुतवस्तूनि विलोक्य परमविस्मयान्विताः भूत्वा श्रीदीक्षितं स्तोतुमारभन्त । वेलूरपुराधीशस्य श्रीचिन्नबोम्मनाम्नो धराधिपतेः सभायां ताताचार्यनामा विलक्षणो विचक्षणोऽकारणमेव श्रीदीक्षितस्य यशश्चन्द्रे कलङ्ककालिमानं द्रष्टुमिच्छति स्म । अत एव स चिन्नबोम्मं राजानमपि श्रीदीक्षितवैपरीत्ये विधातुं सर्वदैव प्रयतते स्म । श्रीदीक्षितस्य सम्मानस्तस्मै मनागपि न रोचते स्म । अतः स सदैव श्रीदीक्षितस्य अपाण्डित्यम् अपरिपक्वतां च निरूप्य चिन्नबोम्महृदयपटलात् श्रीदीक्षितस्य श्रद्धेयां मूर्तिमपाकर्तुं चेष्टते स्म। प्रारम्भे श्रीचिन्नबोम्मः ताताचार्यकथनेन श्रीदीक्षितं बहु नामन्यत । अत एव यदा सर्वे राजानः श्रीदीक्षितं सेवितुं छत्रचामरादिधारणं चक्रस्तदा अयं ताताचार्यनिवारितः सन् तं न भेजे। किन्तु विश्वस्तजनजिह्वाभ्यः श्रीदीक्षितस्य वैदुषीं श्रावं श्रावं स तस्मिन् बद्धादरो बभूव एव । अपराधक्षमापनपूर्वकं च तेन राज्ञा शिविकया श्रीदीक्षितः स्वपुरमाहूतः । आगतवतो दीक्षितस्य स्वागतं श्रीचिन्नबोम्मो महता सम्भारेण विधिवैभवाभ्यां च सहाकार्षीत् । सम्पूज्यमानस्य एव श्रीदीक्षितस्य नैपुणीं निभालं निभालं श्रीचिन्नबोम्मभूपालस्तस्मै राजसभाध्यक्षत्वं प्रदाय तं भृशं सच्चकार । अनेन प्रकारेण श्रीदीक्षितस्य निवासः असूयावतः ताताचार्यस्य समीपे एव तदाश्रयदातृराजसभे जातः । वराकः ताताचार्यो महद् दुःखमलभत । किन्तु कुर्यात्तु कुर्यादेव किम्। गूढं दंशावसरं प्रतीक्षमाणो नाग इव सोऽपि भूपालाभिलाषानुवर्त्ती बभूव । आत्मानं वैष्णवं मन्यमानो विष्णुभक्तमन्यमानो महामानी महाभिमानी शिवध्रुक् ताताचार्यः श्रीदीक्षितस्य राजसभायां तस्य सम्मानम् आलोक्य तेन समं वैरं वर्धयितुं आरेभे । श्रीदीक्षितो जानन्नपि तदीयं दुर्भावं वैरभावं स्वीयसहजदयालुतावशात् विद्याविनयवैभवशालीनतावशाच्च गर्हितचर्ये ताताचार्ये कदापि वक्रदृष्टिर्न बभूव । किन्तु कुटिलचेताः ताताचार्यों न केवलं शास्त्रार्थ एव श्रीदीक्षितं पराजेतुमकामयत, अपि तु सोष्नेकधा श्रीदीक्षितस्य प्राणानपि ग्रहीतुं प्रायतत । स इदमप्यैच्छत् यत्केनापि उपायेन अयं दीक्षितः श्रीचिन्नबोम्मभूपस्य उपेक्षापात्रः अविश्वासपात्रः च भवेत्, येन अयम् अस्माद् राजसभायाः निष्क्राम्येत । इत्थमेकतऋ तु श्रीदीक्षितो राज्ञो बहुमानभाजनो भूत्वा राज्ञा सत्क्रियमाणो राशे योगक्षेमौ कामयमानः ससुखं निवसति स्म; अपरतश्च ताताचार्यो नैकविधानि जघन्यानि कपटकर्माणि कुर्वन् श्रीदीक्षितस्य अशुभसाधने कृतसङ्कल्पः सचिन्तो वसन्नासीत्। एकदा ताताचार्येण दुश्चिन्तितं यदेषः दीक्षितो राज्ञो योगक्षेमभरम् आत्मनि गृहीत्वा राजमानभाजनः जातोऽस्ति, तत्कथन्न आभिचारिकप्रयोगेण राजदारान् रुग्णीविधाय दीक्षितमन्त्रशक्त्याः परीक्षा ग्रहीतव्या? सौभाग्याद् यदि दीक्षितो भूपाङ्गनारोगम् अपाकर्तुमक्षमो भविष्यति, तर्हि अहमेव रोगापहारं कृत्वा राजदृष्टौ दीक्षितापेक्षया महीयः भविष्यामि; भूपश्च दीक्षितं साधारणमेव ब्राह्मणं मन्यमानः तमुपेक्षाक्षिभ्याम् अवलोकयितुम् आरप्स्यते; साभाध्यक्ष्यमपि च तस्माद् अपहरिष्यतीति। तदनन्तरं समयमवाप्य तेन कस्मैचिद् आभिचारिकाय तान्त्रिकाय विपुलं धनं दत्त्वा स स्वपक्षे कृतः । तस्यैव च साहाय्येन तेन राजदारेषु अतिभयङ्करो जूर्तिरोगः समुत्पादितः । येन सर्वा एव राजवनिताः नितरां निपीडिताः अभूवन् । तासां कष्टम् आलोकमालोकं विषीदन् भूपो वैद्यान् तदपाकरणाय बहुधनदानपुरस्सरं नियोजयामास। किन्तु यदि वास्तविकः कश्चिद् रोगोऽभविष्यत्, तदा तु नूनं ते वैद्यराजाः तम् अपाकरिष्यन्; परं स तु तान्त्रिकस्य अभिचारप्रयोग आसीत्; अतो वैद्या हताशा भूत्वा भूपस्य सविधे स्वीयम् असामर्थ्यं निवेदयामासुः । तैः इदमपि न्यवेदि यद्, 'प्रजावत्सल ! अन्तःपुरे कोऽपि स्वाभाविको रोगो नास्ति; अपि तु तत्र इत्थं प्रतिभाति यत्केनापि घूर्तेन तान्त्रिकेण अभिचारबलेन रोगोत्पादितः । अतः कोऽपि कुशलः तन्त्रविदेव विपदमेनां निवारयितुं शक्नोति इति' तेषां वचनं निशम्य राजचेतसि श्रीदीक्षितस्य मूर्त्तिः स्थानमलभत। ततः प्रणम्य विषण्णवदनेषु गतेषु वैद्येषु भूमिपालः श्रीदीक्षितनिकेतनं गत्वा प्रणम्य तं सर्वञ्चिद्वृत्तजातं निवेद्य यथोचितं कर्त्तुं प्रार्थयामास । शरणागतवत्सलः श्रीदीक्षितो भूपं सन्तोष्य विसृज्य च ध्यानदृशा ताताचार्यानाचारमालोच्य श्रीमृत्युञ्जयं भक्तजनशङ्करं शङ्करं ध्यायं ध्यायम् अभिचार-प्रयोगोपशमाय जाज्वल्यमानज्वालामालाकुलीकृते वह्निकुण्डे सविधि मन्त्रोच्चारणपुरस्सरं हवनं कर्तुमारेभे। श्रीदीक्षितकृतेनानेन यज्ञकर्मणा राजदाराणां रोगः आकाशकुसुमायितो बभूव । परमप्रीतो विनीतो भूपो विधिना श्रीदीक्षितं सम्पूज्य तस्मिन् द्विगुणितां श्रद्धां ततान; पप्रच्छापि च तं यत्कथयतु भगवन् ! ममान्तःपुरे कस्येदं दुश्चेष्टितमस्ति? इति। तदा श्रीदीक्षितः, सस्मितं तं सर्वं ताताचार्यमनोरथं सूचयामास । श्रवणसमकालमेव राजा प्रस्फुरिताधरः कोपकषायितनयनश्च बभूव । किन्तु श्रीदीक्षितस्तं शान्तं विधाय अवोचत् - 'राजन् ! अग्रेऽपि ताताचार्यो बहूनि दुश्चेष्टितानि करिष्यति; स भवता समाद्रियमाणाय मह्यम् असूयन्नस्ति; अतः सर्वाण्यपि जघन्यानि कृत्यानि कतुं प्रयतिष्यते । किन्तु विश्वम्भरस्य श्रीशिवस्य अमोघया दयादृशा स सदैव विफलमनोरथो भविष्यति । भवान् केवलं पश्यतु; तं किमपि न कथयतु; तेन सममित्थं व्यवहरतु यथा स नेदं ज्ञातुं प्रभवेत् यद् भूपतिः मम दुष्कृत्यचेष्टां जानाति । भवता मया च सहनशीलेन भवितव्यमस्ति इति। भूमिपालस्तदीयं तमादेशं शिरसा हारमिव धारयन् ताताचार्यकृतानि अदुश्चेष्टाप्रतीक्षापरो बभूव । एवं गच्छति काले पुनरेकदा अघायुः ताताचार्यः अनघस्य विद्वत्तल्लजस्य श्रीदीक्षितस्य प्राणवियोगानुकूलव्यापारोपायं चिन्तयामास । स च शतं स्वर्णमूद्राः दत्त्वा श्रीहरिमन्दिरस्य एकं वैष्णवम्मन्यम् अर्चकं स्वपक्षे चकार; उवाच च तमेव, यद् हरिदर्शनकामनया यदा श्रीदीक्षितोऽत्र समागच्छेद् तदा त्वया भगवत्प्रसादप्रदानव्याजेन तस्मै गरल-बहुलं चरणामृतसंज्ञं तीर्थसलिलं प्रदातव्यमस्ति इति। सोऽपि पापात्मा कतिपयकाञ्चनमुद्रालोभेन आत्मानं नरके पातयन् स्वीचकार। इतश्च श्रीदीक्षितः कस्मिंश्चित्पर्वदिने भवानीवल्लभं श्रीशिवमाराध्य श्रीहरिदर्शनेच्छया तत् मन्दिरं जगाम; श्रीहरिञ्च निदध्यौ । तदानीं तत्रत्यः स एव पापी अर्चको, वस्तुतस्तु पूजारिरेव, श्रीदीक्षितमहोदयम् आलोक्य प्रसन्नमुखस्तस्य समीपमागत्य प्रणम्य च चरणामृतच्छलेन प्रथमत एव सज्जीकृतं गरलसलिल तस्मै ददौ । समर्पणसमये तदीयः पाणिः चकम्पे; गरलसलिलबिन्दवोऽपि च केचन भूमौ पेतुः । श्रीदीक्षितः इदं सर्वं वीक्ष्यापि पात्रस्थं तद्गरलसलिलं हस्ते गृहीत्वा श्रीमृत्युञ्जयं शिवं ध्यातुमारेभे । ध्यानसमकालमेव तदीये विमले चेतसि सर्वं रहस्यं स्पष्टं बभूव । स स्मयितुमारेभे । ‘गरलमपि श्रीहरिचरणसलिलसङ्गमासाद्य पूतं सत् अमृतमिव पेयमेव' इति मत्वा श्रीशिवं स्मारं स्मारं पश्यत्येव तस्मिन् अर्चके स तत्पपौ । पीत्वा च श्रीहरिं प्रणम्य गृहं जगाम । अर्चकः इदं सर्वं दृष्ट्वा अतिविस्मितो बभूव । साधुपरिपीडनरूप-पापकार्यपश्चात् तापानल-सन्तप्तः स स्वयमेव श्रीदीक्षितचरणयोः पतित्वा सर्वं रहस्यं निवेदयन् क्षमां ययाचे । क्षमापारावारो महामनाः श्रीदीक्षितश्च स्मयमानस्तं चक्षमे । यदा चायं वृत्तान्तो भूपेन विदितः तदा स परमविस्मयं लभमानः श्रीदीक्षितस्य वशंब्वदो बभूव । श्रीदीक्षिताज्ञया च स ताताचार्याय प्रकाशं न मनागपि चुकोप; न वा च तं किमप्युवाच । वेलूरपूरे निवासं कुर्वतः श्रीदीक्षितस्य नियमः आसीत् यत्, स महत्येव प्रत्यूषे विविधपुष्पपरिमलपुरपूरितोपवनपरिवृते विकसत्कमलकुले विमलजले एकस्मिन् जलाशये स्नातुं द्वित्रैः शिष्यैः आनुगम्यमानोऽगच्छत् । ताताचार्येण चिन्तितं यद् कस्यचिद् पूत्युपासकस्य पिशाचसेवकस्य साहाय्येन तस्मिन् सरसि रक्तमांसमज्जामेदोभिस्तथा विकृतिरुत्पादनीया, यथा दीक्षितः प्रभाते एव तद्ग्रसितो भूत्वा अपावनताम् अस्पृश्यतां च उपगत्य सर्वेषामुपेक्षापात्रः भवेत् इति। एवं विचार्यं स कस्यचित् द्रव्यवशीकृतस्य भूतोपासकस्य सहायतया तन्निर्मलं सरोघृणितकुष्ठरोगहेतुभूतदुर्गन्धिपूरितमांसमेदोभिः पूरयित्वा निशीथे एव दूषयामास। इतश्च श्रीदीक्षितो ब्राह्ममुहूर्ते उत्थाय शौचात् निवृत्य स्वीयान् द्वित्रान् शिष्यान् आत्मना सह नीत्वा स्नानाय नित्यमिव तत्सरोवराभिमुखं प्राचलत् । सरसो निकटे गत्वा नासिकाकष्टदायकं चित्तोद्वेजकं तीव्रं दुर्गन्धम् आघ्राय विस्मयान्वितेन तेन तत्कारणान्वेषणाय स्वीया प्रान्तेवासिन उक्ताः । अथ यावदेव ते दीपिकामानीय पश्यन्ति, तावत्सर्वमेव तत्रत्यं स्थानं दूषितमदृश्यत । श्रीदीक्षितमहोदयः क्षणं ध्यायन् सर्वं कारणं विवेद । ततः श्रीदीक्षितः कस्यचिन्मन्त्रस्य जपम् अतितीव्रतया कर्तुमारेभे । तस्य परिणामोऽयमभवत् यद्, भैरवाकारः कश्चिद् भूतराजः सपदि प्रादुर्भूय तत्स्थानं यथापूर्वं विधाय कुपितश्च भूत्वा तथाविधैरेव घृणोत्पादकैः पदार्थजातैः सरोदूषकस्य अधमाचार्यस्य ताताचार्यस्य भवनं पूरयामास । तत्सहयोगिनः पिशाचोपासकस्य तु शरीरे कुष्ठरोगमेवोत्पादयामास । दीक्षितमहोदयः तत्स्थानं यथापूर्वं सद् निभाल्य स्नात्वा ध्यात्वा गृहं जगाम । प्रभाते ताताचार्यगेहदोषं निशम्य राजा कौतुकमापन्नः श्रीदीक्षितं पप्रच्छ; सर्वं च रहस्यं विदित्वा श्रीदीक्षिते परमां भक्तिं ताताचार्यों च विरक्तिं भेजे । ताताचार्यः भत्सयितुकामो भूपः श्रीदीक्षितेन एव निवारितः । यथा यथा श्रीदीक्षितस्य यशोभानु वृद्धि व्रजन्नासीत्, तथा तथा ताताचार्यस्य मनः कुमुदं परिम्लायदासीत् । सोऽनारतं श्रीदीक्षितापमानाय एव प्रयतमान आसीत् । एकदा राजपरिषदि 'नीलकण्ठ'-शब्दस्य अर्थमादाय चर्चा प्रचलिता। तदा ताताचार्यों नीलकण्ठशब्दस्य निन्दापरकमेव अनर्थमर्थं कर्तुं प्रवृतः । किन्तु श्रीदीक्षितो नेदं सोढं शशाक, तथा वास्तविकमर्थं श्रीशिवकर्तृक-विषपानकथां सन्दर्भपुरस्सरं निरूपयामास। यथा हि - समुद्रमथनावसरे समुत्पन्नेन हालाहलेन यदा सर्वं ब्रह्माण्डं भस्मीभवितुमारेभे, तदा विष्णुपुरोगैः देवैः प्रार्थितो भगवान् भूतेशः तत् समस्तमेव हालाहलमुत्त्थाय पपौ । तत्पानसमकालमेव जगज्जननी भवानी विचारयामास यद् यदि गरलमिदं भगवतः उदरे प्रवेक्ष्यति, तर्हि तत्र निवसन् श्रीहरिः दुःखितो भविष्यति, श्रीहरेश्चोदरे विद्यमाने सकले चराचरं ब्रह्माण्डं नूनं दुःखितं भविष्यत्येव; एवं सति तु श्रीशिवस्य गरलपानं व्यर्थमेव भविष्यति ब्रह्माण्डनाशात्; इत्येवं विचार्यं गरलं पिबतः श्रीशिवस्य ग्रीवा तया तथा गृहीता, यथा पीयमानं तद् गरलं गलविलावरोधात् उदराभिमुखं भवितुं न प्राभवत्; तत्रैव च ग्रीवायामजीर्यत । ग्रीवायामेव गरलस्थित्या तत्र नीलिमा अपि आजगाम । तेनैव 'नीली जातः कण्ठी यस्य स नीलकण्ठ इति' संज्ञां लब्धवान् भगवान् भूतभावनः । अन्यत्किमपि कारणं नास्ति । अतः श्रीशिवस्य ब्रह्माण्डरक्षणहेतुभूतत्वात् तन्नीलकण्ठत्वं भूषणमेव विभावनीयं न तु स्वहृदयकालिम्नः प्रभावाद् दुष्टधिया दूषणमिति साटोपं साधयामास श्रीदीक्षितः । ताताचार्यः गरलपानेन एव शिवस्य तादृशमसाधारणं महिमानं साधयतो श्रीदीक्षितस्य वचः श्रुत्वा व्यङ्ग्यपूर्वकं श्रीदीक्षितं सतिरस्कारं कथयामास यद्, ‘महाशय ! शिवेन गरलं न पीतं, यतो हि गरलं पीत्वा न कोऽपि प्राणितुं शक्नोति । यदि च गरलपानेन एव भवतः श्रीशिवः विश्ववन्दनीयो जातोऽस्ति, तर्हि किं भवानपि गरलं पातुं शक्नोति? भगवति श्रीशिवे प्रक्षिप्यमाणं कलङ्कपङ्कम् अपाकर्तुकामेन श्रीदीक्षितेन गरलपानं स्वीकृतम् । श्रवणसमकालमेवं झटिति कुतश्चित् पूर्वत एव सज्जीकृत्य निहितं गरलमादाय श्रीदीक्षितसमक्षमानीय पानाय ताताचार्येण स सव्यङ्ग्यं प्रेरितः । इदं सर्वं ताताचार्यकुचक्रमालोक्य नरपतिः श्रीदीक्षितं तत्पानाद् वारयामास । परन्तु श्रीदीक्षितो नरपतिं समाश्वास्य श्रीमृत्युञ्जयं कालकूटपायिनं भवानीजानि ध्यायं ध्यायम् - ‘‘अरिमित्रं विषं पथ्यं दुःखी च सुखशेवधिः। अनुकूले जगन्नाथे विपरीते विपर्ययः॥” इति सूक्तिं च पठन् ताताचार्यानीतं तद् गरलं गङ्गासलिलमिव स्मयमानः पपौ। अस्मिन्नवसरे गरलानलोपशमाय श्रीदीक्षितो भवानीवल्लभ प्रार्थयामास । तेन तदा या प्रार्थना कृता, सा एव । ‘शिवमहिमकलिकास्तुतिः' इति नाम्ना ख्यातिमागतवती अस्ति । श्रीशिवमहिम्ना श्रीदीक्षितो मनागपि अस्वास्थ्यं न भेजे । भावविह्वलः सन् शिवं स्तुवन् श्रीदीक्षितः तदानीं सर्वेषां भूपादीनां जनानां साक्षात् श्रीशिवत्वेन श्रद्धापात्रः बभूव । सर्वैः राजपुरोगैः धिक्क्रियमाणस्ताताचार्यो भृशम् अन्तरात्मना वितप्तो विलज्जश्च बभूव । एकदा तु ताताचार्योण श्रीदीक्षितस्य वधस्य राजभवने एव प्रबन्घः कृतः । स सचिवाग्रणीस्तु आसीदेव। राजकीयमुद्रा अपि तमेव निकषा आसीत् । अतस्तेन राज्ञो हस्ताक्षरं स्वयमेव विधाय मुद्राङ्कितं च कृत्वा सेनापतये आदेशो लिखित्वा दत्तो यद् - "अद्य यामिन्यां श्रीदीक्षितो राजप्रमदाभवनं यदि प्रविशेत् तर्हि पशुमारं स मारणीयः" इति । सेनापतिः इमं राजादेशं पठित्वा अपि आदेशपालने स्वीयम् असामर्थ्यं निवेदयामास, किन्तु ताताचार्येण मुहुर्मुहुः राजादेशापरिहरणीयतां निरूप्य यथाकथञ्चित् स सज्जीकृतः एव । वराकः स विस्मयमानो विविधं च श्रीदीक्षितं विचिन्तयमानः कतिपयान् भटान् नीत्वा तदागमनवधप्रतीक्षापरो बभूव । इतश्च ताताचार्योण एको दूतः श्रीदीक्षितं निकषा प्रेषितः । तेन गत्वा करौ सम्पुटीकृत्य कथितं यद् 'भगवन् ! एकेन परमावश्यकेन केनाप्यन्येन असमाधेयेन कार्येण विवशीभूतो राजा भवन्तं सम्प्रत्येव आह्वयन्नस्ति; कृपा क्रियतामिति ।' प्रथमं तु श्रीदीक्षितः असमये निशीथे राजाह्वाहनं निशम्य शङ्कां चकार, किन्तु राजनि वात्सल्यात् गमनं स्वीकृत्य ‘भद्र ! त्वं चल; अहमनुपदमागच्छामि' इति कथयित्वा दूतं विसृज्य मार्गसहायं श्रीभगवन्तं रुद्रदेवं निध्याय तस्मिन् निबिडे तमसि तमेव स्वाभीष्टदेवं मार्गसहायं श्रीशिवं संस्मरन् चचाल । किन्तु यावदेव स राजभवनाङ्गणं प्राप्नोति तावदेव निशितासिधराः गृहीतकरवालाः सैनिका जिघांसया तदभिमुखं धावित्तुं प्रववृतिरे । तान् घातुकान् आलोक्य तेषां च चेष्टाः अवगत्य कोपकषायितनयनः श्रीदीक्षितो वक्रवीक्षणेन एव तान् स्तम्भयामास । ततस्तान् सैनिकान् ततत्प्रहारचेष्टाभिरेव स्तब्धीकृत्य सम्भ्रमपुरस्सरं श्रीदीक्षितो राजभवनं प्रविवेश । सहसा तस्मिन् निशीथे श्रीदीक्षितस्य आगमनं निशम्य भूमिपालः ससंभ्रमं प्रियां शय्यां च विहाय तं प्रणम्य तस्मिन् असमये अस्थाने च तदागमनकारणं सादरं पप्रच्छ । किन्तु श्रीदीक्षितेन ध्यानदृशा ज्ञात्वापि आगमनकारणं तु किमपि नोक्तम्; अपि तु पृष्टं यत् राजन् ! त्वदीया कुशलिता सुरक्षितास्ति न वा ? यतो हि सम्प्रति दुष्टदुश्चेष्टाभिः किमपि अशुभं घटितमस्ति । शक्तिशालिषु प्रबलाधिकारिषु अमात्येषु द्रढीयांसं विश्वासं निधाय वीतचिन्तो भवसि; इदम् उचितं नास्ति; अथ साम्प्रतं तु शेष्व, अहमपि गच्छामि । एवं प्रभाते सर्वञ्चित् कथयिष्यामि; श्रीशङ्करः सर्वविधं शङ्करिष्यति। श्रीदीक्षितस्तु एतावद् उदीर्य राजवचनस्य प्रताक्षाम् अकृत्वा सत्वरम् एकाकी एव गतः, किन्तु राजा निद्रां न लब्धवान् । ततः प्रातः समुत्थाय यदा राज्ञा प्रहारोत्सुकाः सेनापतिसहिताः स्वीयाः सर्वे राजभवनरक्षकाः सैनिकाश्चित्रार्पिता इव पाषाणमया इव स्तब्धीभूताः लोचनगोचरीकृताः, तदा तु तस्य विस्मयस्य सीमा एव नावशिष्यत । झटिति स श्रीदीक्षितेन्द्रभवनमागत्य सर्वं निवेदयामास । तदा दयावारिधिः श्रीदीक्षितो भूपं समाश्वास्य तेन सहैव तत्र गत्वा पुनः वात्सल्यपूर्णया दृशा तान् सर्वान् जडीभूतान् सैनिकान् तज्जीवनाशया विलोक्य उज्जीवयामास । पुनश्चेतनामागतः सेनापतिः बद्धाञ्जलिर्भूत्वा सैनिकैः सह श्रीदीक्षितस्य चरणयोः पतित्वा अपराधक्षमायाच्ञां चकार । सर्वञ्च ताताचायचेष्टितं राजानं श्रावयामास । श्रवणसमकालमेव प्रस्फुरिताधरो राजा ताताचार्यं घूर्तराजं मत्वा तं देशात् निष्कासयितुं मतिं चकार । किन्तु श्रीदीक्षितो नेदं समर्थयामास । स कथयामास यद् ‘राजन् ! कालिदासेन कथितमस्ति यद् ‘विषवृक्षोऽपि संवर्ध्य स्वयं छेत्तुमसाम्प्रतम्' । अतः ताताचार्याय अवसरो देयः साधुतालाभहेतवे इति।' राजापि श्रीदीक्षितानुरोधं मन्यमानो यथापूर्वं व्यवहरन्, किन्तु ताताचार्यं धूर्तं मन्यमानो, निवस्तुं तथा महत्त्वपूणानि कार्याणि स्वयमेव निर्वहन् श्रीदीक्षितं च सम्पूजयन् वसुमतीं शास्तुमारेभे । यदा श्रीदीक्षितहिंसार्थं स्वीकृतानि सर्वाणि साधनानि असफलानि बभूवुस्तदा ताताचार्येण स्वयमेव श्रीदीक्षितवधाय मतिरकारि । एकदा श्रीदीक्षितः स्वाभीष्टदेवताया मार्गसहायस्य महोत्सवावलोकनेन आत्मानं, आत्मनो नयनयुगलञ्च पावयितुकामो विरिञ्चिपुरं गतः । तस्मिन्नवसरे ताताचार्योऽपि कांश्चित् प्रहारपटून् घातुकान् आत्मना सह नीत्वा श्रीदीक्षितजिघांसया एकस्मिन् घोरे कान्तारे पथि तस्य प्रत्यागमनप्रतीक्षापरायणो बभूव। यदा श्रीदीक्षितः मार्गसहायमहोत्सवं दृष्ट्वा शिविकामारूढः परावर्तमानः आसीत्, तदा ताताचार्यः सहचरैः सह शिविकावाहकान् भाययन् श्रीदीक्षितोपरि आक्रमणं चकार । रजन्यास्तुरीयो याम आसीत् । तस्मिन् निबिडे वृक्षावलीद्विगुणिते च तमसि तां विपत्तिमाकलय्य श्रीदीक्षितः मार्गसहायमेव सस्मार। एकतानचेतसा विहितेन स्तोत्रेण मार्गसहायः प्रीत्या स्वगणान् शिविकारक्षणाय तत्क्षणं प्राहिणोत्, घोरगर्जनान्वितसौदामिनीचाक्यचिक्येन च तान् सर्वानेव लुण्ठकान् मूच्छयामास । एवं विलोक्य विगतशल्यो दीक्षित: तेषां जिघांसूनामुपरि विपत्पातमालोक्य दयया तान् सकरुणया दृशा विलोक्य वीतव्यथान् चकार । ताताचार्यः श्रीदीक्षितस्य एतादृशं प्रभावं दयाभावञ्च दर्शं दर्शं भृशं पश्चात्तापं गतः, करौ च सम्पुटीकृत्य तच्चरणयोः पपात; समस्तापराधानां च कृते क्षमां प्रार्थयामास । तस्य चेतसो विद्वेषाग्निः श्रीदीक्षितस्य शमवारिणा सर्वथा शान्तिमागतः । श्रीदीक्षितोऽपि शुद्धभावेन प्रणमन्तं ताताचार्यं स्नेहदृशा विलोक्य मृदुभाषणेन तस्य हृदयात् लज्जाशल्यं निष्कासयामास । श्रीचिन्नबोम्मभूपः ताताचार्यकत्तृकमात्मसमर्पणादिकमिदं सर्वं वृत्तं विदित्वा नितरां प्रसन्नो बभूव; श्रीदीक्षिते च अपरिमितां भक्तिं बवन्ध। श्रीमदप्पयदीक्षितेन विविधेषु विषयेषु विविधासु च शैलीषु नानाकाराः शराकाशेन्दवो ग्रन्थाः विरचिताः सन्ति । तेषां समेषां नामानीमानि सन्ति - श्रीदीक्षितस्य समक्षम् एकैकशः एतादृश्यो विविधाः परिस्थितय एव समाजग्मुः याभिः प्रेरितेनानेन तत्तत्परिस्थितिसमाधानसमर्थाः सार्थाः ग्रन्था लेखनीया बभूवुः । प्रायेण एतदीयानां सर्वेषामेव ग्रन्थानां निर्माणे काचिन्न काचित् परिस्थितिरेव कारणं बभूव । विवादग्रस्तविषयस्य समाधानं तद्विषयविवेचकग्रन्थनिर्माणमुखेन एव श्रीदीक्षितः करोति स्म । अत एव तल्लिखितग्रन्थानां संख्या भूयसी जातास्ति। श्रीदीक्षितस्य कनिष्ठपुत्री यदा प्रथमवारम् ऋतुमती बभूव, तदा तया तस्यामवस्थायां शिवपूजायाः औचित्यम् अनौचित्यञ्च ज्ञातुं श्रीदीक्षितः पृष्टः । अनेन महोदयेन तदीयां निर्भरां शिवभक्तिम् आकलय्य तस्यै शिवपूजोपदेशो दत्तः । श्रुत्वा सा प्रसन्नेन मनसा श्रद्धया शिवमाराधयामास; तथा वार्तालापप्रसङ्गे सा पुत्री पित्रा सह जातमिमं वार्तालापं प्रसन्नता-नवीनताभ्याञ्च वशीभूता सती ताताचार्यजायां श्रावयामास; ताताचार्यजाया च अश्रुतपूर्वाम् अनुपदिष्टपूर्वाम् इमां मासिकधर्म्मवतीविहितां शिवपूजां साश्चर्यं स्वपतिं निवेदयामास । सासूयेन ताताचार्येण साश्चर्येण राजकर्णयोः श्रीदीक्षितस्य अयमुपदेशः अधर्मोपदेशत्वेन निवेदितः । यदा राजापि शङ्कमानो द्वितीयदिने सभायां प्रकारान्तरेण श्रीदीक्षितं शिवपूजाभेदान् पप्रच्छ, तदा श्रीदीक्षितः राजमनोभावं विज्ञाय महता विस्तरेण साधयामास यद् कापि नाम परिस्थितिः स्यात्, मनुष्यः कस्यामपि दशायां स्याद्; यदि तदीयं चेतः भक्तिप्रवणं विद्यते, तर्हि स पूजाधिकारी अस्ति; पूजाफलञ्च लभते । यतो हि ईशः अन्तर्वृत्तिरसिको विद्यते; तस्मै बाह्याडम्बरं न रोचते इति । राजा इदमुत्तरं निशम्य परमां प्रीतिमापन्नः श्रीदीक्षितम् इमान् विचारान् ग्रन्थीकतुं प्रार्थयामास । श्रीदीक्षितोऽपि तत्प्रार्थनया 'शिवार्चनचन्द्रिका' नामाकं ग्रन्थं, तदीयां 'बालचन्द्रिका'-नामिकां व्याख्यां रचयामास । ‘शिवार्कमणिदीपिका'याः निर्माणकारणम् अस्ति यत्, रात्री चिन्नबोम्मभूपालाकारो भगवान् शङ्कर एव एतन्निर्माणाय आदेशं दत्तवानासीत् श्रीदीक्षिताय । प्रातः सभायां चिन्नबोम्मेनापि प्रार्थना कृतासीत् । अत एव श्रीदीक्षितेन ‘शिवार्कमणिदीपिका' अलेखिः इति मन्यते। श्रूयते लिखितं च दृश्यते यद्, एकदा श्रीदीक्षितेन 'प्रमादावस्थायां मम चित्तं श्रीशङ्कराभिमुखं गच्छति न वेति' स्वचित्तपरीक्षायै स्वोन्मादाय धत्तूररसः पीतः । पीत्वा स उन्मत्तो जातः । किन्तु तदवस्थायामपि स श्रीभगवच्छङ्करस्तवे एव लीनमना बभूव । तस्याम् अवस्थायां ये पञ्चाशत्रत् श्लोकाः तन्मुखाद् विनिर्गताः, त एव 'उन्मत्तपञ्चाशत्' अथवा ‘आत्मार्पणस्तुतिः' इति संज्ञां लेभिरे । निग्रहाष्टकमिति नामकं स्तोत्रमपि ताताचार्यप्रेरितानां दुष्टानां घातुकानां निरोधाय एव भीतभीतेन मनसा श्रीदीक्षितेन तत्क्षणमेव निर्मीय पठितमासीत् । तत्कालरचितेनानेन स्तोत्रेण प्रीतो मार्गसहायो भगवान् तं ररक्षापि सत्वरम् । श्रीदीक्षितमहोदस्य हृदये तीर्थस्थानावलोकनोत्कण्ठा सदैव बलवती तिष्ठति स्म । तेन दक्षिणभारते विलसितानि सर्वाण्येव तीर्थस्थानानि लोचनगोचरीकृतान्यासन्। उत्तरभारतस्य एव नैव, अपि तु संसारस्य पुण्यतमां धन्यतनां भक्तजनमनोरमां सर्वविधश्रेयसीं महसां महीयसीं यशसा गरीयसीं पुरीं वाराणसीं प्रेक्षितुं प्रतीक्षमाणः एवायामासीद् यत् तदानीमेव एतदीया द्राक्षारसमुचो वाचो निजश्रवणातिथीचिकीर्षूणां वाराणसेयमनीषिणां समादरान्वितं काशीदर्शननिमन्त्रणमासाद्य श्रीमदन्नपूर्णाविश्वनाथयोः अपारमनुग्रहं मन्यमानोऽयं जीवनस्य उपान्त्यकालिकवर्षेषु काशीमपि नयनविषयीचकार । वाराणस्यामयं महोदयः सर्वत्र श्रद्धामादरं च लभमानो भवानीवल्लभपाणिपल्लवच्छायालिप्सुरेकतानमनाः भवं भावयन् पूजयन् दिनानि याष्पयन्नासीत् । समायाता महाशिवरात्रिः । तस्यां शिवरात्रौ शिवसमीपे श्रद्धोत्तुङ्गतरङ्गायितहृदयोऽयं शिवं स्तुवन्नासीत्; यत्तदानीमेव निशीथे निमील्यमाननयनेषु इतरजनेषु जागरूकाय भक्तराजाय अस्मै श्रीभवानीसहितो भूतभावनो विश्वनाथो दर्शनं ददौ। पुलकायमानशरीरं निरन्तरप्रेमाश्रुपूरेण गद्गदवचसमेन सन्तोषयन्नुवाच विश्वनाथो यद्, ‘वत्स ! त्वदीयमुद्देश्यं पूर्णतां गतमस्ति। सर्वे एव शिवद्रुहः शिवमाहात्म्यं स्वीकृतवन्तः सन्ति; अथ त्वं स्वग्राममेव गत्वा तत्र कञ्चित् समयमध्युष्य चिदम्बरे श्रीनटराजतेजसि एव विलीनो भव' इत्येवञ्चाभाष्य ध्यानगम्योऽभवच्छिवः । श्रीदीक्षितोऽपि तदाज्ञां पुष्पमालामिव शिरसा धारयित्वा परदिने तत्रत्यं पण्डितमण्डलमापृच्छ्य सस्नेहं सवियोगदुःखं कथङ्कथमपि च तैः विसृष्टः काशीतः प्रतस्थे। वाराणसीतो मनसि विश्वनाथनिदेशमाधाय श्रीदीक्षितो विरिचिपुरीमेव समाजगाम । तत्र चिन्नबोम्मभूपेन तीर्थयात्रातो निवृत्तस्यास्य भव्यं स्वागतं व्यधायि; तदीयेन च दर्शनेन समस्ततीर्थयात्राफललाभोऽप्यन्वभावि। ततो विरिञ्चिपुरीतो दीक्षितमहाभागः, चिन्नबोम्मप्रभृतिभिः राजभिरनुगतो बेलूरपुरम् आजगाम । तत्र किञ्चित् कालम् उषित्वा पुनः स स्वग्रामम् अडयप्पलं वव्राज । स्वीये ग्रामे चिन्नबोम्मप्रभृतिभिः अशेषैः राजभिः पूजितपादः स स्वायुषोऽन्तिमानि दश वर्षाणि यापयामास । एतस्मिन् व्यतिकरे स सदैव धर्मोपदेशदाने एव व्यापृतो बभूव । सदैव धर्मस्य रहस्योद्घाटने एव लग्नस्तस्थौ । तदनन्तरं स्वीयमन्तिमं समयमवेक्ष्य एकस्मिन्ननेहसि श्रीचिदम्बरं संसेवितुं सम्प्रतस्थे । तत्र श्रीचिदम्बरमन्दिरे तत्रत्यैः सर्वैः एव अर्चकैः सम्मानितोऽयं मखीन्द्रः ज्ञानप्रकाशसंज्ञकं शान्तमाश्रमपदमध्युवास । तत्र च प्रत्यहं शिवगङ्गापाथसि स्नात्वा त्रैकालिकीं सन्घ्यां समुपास्य श्रीनटराजविग्रहावलोकनावलीनमना भवितुमारेभे । मौलौ गङ्गाशशाङ्कौ करचरणतले कोमलाङ्गा भुजङ्गाः, वामे भागे दयार्द्रा हिमगिरितनया चन्दनं सर्वगात्रे। इत्थं शीतं प्रभूतं तव कनकसभानाथ वोढुं क्व शक्तिः, चित्ते निर्वेदतप्ते यदि भवति न ते नित्यवासो मदीये !।। श्रीदीक्षितोऽन्तिमे समये योगलीनो बभूव । क्रमेण योगस्य पराकाष्ठामुपेयुषः समाधिनिष्ठस्य मोक्षावाप्तिसुसज्जितस्य श्रीदीक्षितस्य समीपे तदीयाः पुत्रपौत्रादयः परिवारजना इतरे च तदीया भक्ताः तदाशयं समीहमाना आगत्य तस्थुः । निर्वाणवेलायां श्रीदीक्षितस्य विशिष्टकृपाभिनिवेशः स्वीयानुजस्य आच्चानदीक्षितस्य पौत्रेष्वन्यतमे नीलकण्ठनाम्नि बालके अभूत् । एतस्य कारणमिदमासीत् यद्, एतस्यानुजः आच्चानदीक्षितस्तु एतस्य समक्षमेव कालधर्मं गतवानासीत् । न केवलम् एतावदेव, अपि तु आच्चानदीक्षितस्य नारायणाध्वरिनामा सुतोऽपि, यस्य पञ्चपुत्रा अपि जातवन्त आसन्, सपत्नीकः श्रीदीक्षितेषु पश्यत्सु एव कालधर्मं प्राप्तवानासीत्, अतः पितृ-पितामहवियुक्ताः ते सर्वे एव आस्माकीनस्य चरितनायकस्य श्रीदीक्षितस्य प्रिया अभूवन् । किन्तु तेषु नीलकण्ठनामनि बालके तु तदीया विशिष्टैव कृपासीत्। यतो हि सोऽतीव विनीतो विहितसाङ्गवेदाध्ययनो विलक्षणभक्तश्चासीत् । अत एव श्रीदीक्षितमहोदयो निजान्तिमे समये तमेव अन्तिके समाहूय तदीयधैर्य-वैदुष्यजिज्ञासया तं प्रष्टुमारेभे; तदानीं तयोरेवमभूदालापः — श्रीदीक्षितः - आपदि किं करणीयम्? स सविनयं प्रत्युवाच — स्मरणीयं चरणयुगलमम्बायाः। श्रीदीक्षितः - तत्स्मरणं किं करोति ? स पुनः सविनयं सादरं प्रत्युवाच— ब्रह्मादीनपि किङ्करीकरोति। एवंविधानि वैदुष्यपूर्णानि तदीयानि प्रतिवचांसि श्रुत्वा परमप्रीतः श्रीदीक्षितः तम् आशीराशिभिः अभिवर्धयामास; स्वपुत्रेभ्यश्च तदीयामभिभावकतां भूरिशो भावुकतापुरस्सरं समर्पयामास। तदानीं तदीयां निर्वाणयात्रां निशम्य व्याकुलायमानमानसा ये जना राजानश्च समागता आसन्, तेभ्यः सर्वेभ्य एव शुभाशिषो वितीर्य तेषां समेषां प्रवर्धमानं सान्द्रं दुःखध्वान्तमपाकर्तुं स परमतत्त्वोपदेशरूपं भासुरमात्मज्योतिबोधं प्रकाशयामास । एतस्मिन्नेव व्यतिकरे आत्मनि स्फुरन्तमात्मानं समनुभवन् संजातश्रीकाशीविश्वनाथवचनस्मृतिः श्रीदीक्षितो नैजं महानिर्वाणकालम् अनुभूय विहगो नीडमिव पुण्यतमं ब्रह्मरन्ध्रं प्रवेष्टुकामो बभूव । तदीयं तमन्तिमं कालम् आकलय्य तदीयाः त्रयोऽपि श्रीनीलकण्ठादयः तनूजाः प्रेष्ठपितृविरहसंभावनासमाकुलितहृदयाः अत एव अपगतधैर्याः 'तात!, किमनुभूयमानमस्ति' ? ‘तात, किमनुभूयमानमस्ति ?' इति साम्रेडं सरभसं ससाध्वसं समनोवेदनं तं प्रष्टुमारेभिरे । तेषां स्वतनुजनुषां तथाविधां तां व्याकुलतामालोक्य तेषां बुद्धौ जागतिकसम्बन्धतत्त्वभङ्गुरतां परब्रह्मतत्त्वपरमार्थताञ्च झटिति समासेन च समुद्बोधितवत: श्रीदीक्षितस्य वाचि परब्रह्ममन्त्रा इव, इमे शब्दाः प्रादुर्बभूवः - तुर्यातीतस्त्रिगुणरहितो नामरूपादिदूरः, शुद्धाद्वैतामृतजलनिधिप्रोद्यवानन्दसान्द्रः। ब्रह्मैवाहं मुकुरहृदयस्स्वच्छचेतास्सुनित्यं, मूर्तस्साक्षी रविरिव सदा भामि पूर्णश्चिदात्मा॥ चिदम्बरमिदं पुरं प्रथितमेव पुण्यस्थलं, सुताश्च विनयोज्ज्वलाः सुकृतयश्च काश्चित्कृताः। वयांसि मम सप्ततेरुपरि नैव भोगे स्पृहा, न किञ्चिदहमर्थये शिवपदं दिदृक्षे परम्॥ एतदनन्तरन्तु - आभाति हाटकसभानटपादपद्म, ज्योतिर्मयो मनसि मे तरुणारुणोऽयम्॥ इत्येतावदेव श्लोकार्धमुदीर्य सपद्येव सरस्वतीचुम्बितब्रह्मरन्ध्रः सौदामिनीसङ्गतबलाहक इव शोभमानो भासुरः श्रीदीक्षितः स्वाराध्यदेवतायाः श्रीचन्द्रशेखरस्य नटराजस्य नीराजनवेलायां चैत्रपूर्णिमायां प्रशान्तभावाभिनिवेशया निर्निमेषया दृशा श्रीचिदम्बरं नटराजं वीक्षमाणस्तस्यैव तुरीये तेजसि संविलीनो बभूव । तदीयं तदिदं महद् विलक्षणं ब्रह्मनिर्वाणमक्षिलक्ष्यीकृत्य तत्र समवेताः सर्वे एव भक्तजनाः ‘हर हर महादेव' इति घोषयन्तोऽपि दीनाः साश्रुनयनाः निराशाश्च बभूवुः । श्रीदीक्षितेन्द्रेण अन्तिमे क्षणे उच्चारितस्य श्लोकार्धस्य पूर्तिं कुर्वन् तत्सूनुः श्रीनीलकण्ठः सदीर्घोच्छ्वासमाह - नूनं जरामरणघोरपिशाचकीर्णा संसारमोहरजनी विरतिं प्रयाता।। ततः स्तदीयाः श्रीनीलकण्ठादयस्तनूजाः श्रीपितृचरणस्य श्रीदीक्षितेन्द्रस्य सर्वाण्येव और्ध्वदैहिककृत्यानि सविधि चक्रुः।

मोढेरा सूर्यमन्दिरम् अहमदाबाद् इत्यस्मात् महानगरात् 106 कि.मी. दूरे अत्यद्भुतः, सुन्दरः सूर्यदेवालयः अस्ति । एषः सोलङ्कीवंशीयानां राज्ञां सृष्टिविशेषः अस्ति । गुजरातराज्यस्य 'कोनार्क' इति अयं देवालयः प्रसिद्धः अस्ति । एतं देवालयं प्रथमं भीमदेवः निर्मापितवान् । 1027 तमे वर्षे एतस्य मन्दिरस्य निर्माणमभवत् ।अस्य देवालयस्य बाह्यभागः सुन्दरशिल्पैः समृद्धः अस्ति । प्रातःकाले सूर्यकिरणाः गर्भगृहे स्थितस्य सूर्यविग्रहस्य उपरि पतन्ति । देवालयस्य अर्धभागः नष्टः अस्ति । सोमनाथदेवालयस्य इव अत्रापि मोहम्मद् गझनी आक्रमणम् आसीत् । एतत् आक्रमणम् एव अस्य नाशस्य कारणमस्ति ।अत्र सूर्यदेवालयेन साकं मातङ्गी -देवालयोऽपि अस्ति । रामकुण्डं क्रमेण विरचितम् अस्ति । अहमदाबाद् इत्यस्मात् महानगरात् 106 कि.मी. दूरे इदं मन्दिरं तिष्ठति । मन्दिरं गन्तुम् उत्तमः वाहनसम्पर्कः अस्ति । वसतिव्यवस्थाऽपि अत्र शक्या अस्ति । मेहसाणाधूमशकटनिस्थानतः 40 कि.मी. दूरे इदं मन्दिरम् अस्ति । अहमदाबाद् महानगरे विमाननिस्थानम् अस्ति । ततः वाहने मन्दिरं गन्तव्यम् ।

अयं भगवद्गीतायाः पञ्चमोध्यायस्य कर्मसंन्यासयोगस्य द्वाविंशतितमः श्लोकः । ये हि संस्पर्शजाः भोगाः दुःखयोनयः एव ते आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः ॥ 22 ॥ कौन्तेय ! ये संस्पर्शजाः भोगाः ते आद्यन्तवन्तः दुःखयोनयः एव हि । बुधः तेषु न रमते । कौन्तेय ! विषयजन्याः सर्वेऽपि भोगाः परिमिताः दुःखजनकाश्च भवन्ति । तस्मात् विद्वान् तेषु भोगेषु न रमते । इतश्च निवर्तयेत्-ये हि यस्मात्संस्पर्शजा विषयेन्द्रियसंस्पर्शेभ्यो जाता भोगा भुक्तयो दुःखयोनय एव तेऽविद्याकृतत्वात्। दृश्यन्ते ह्याध्यात्मिकादीनि दुःखानितन्निमित्तान्येव। यथेह लोके तथा परलोकेऽपीति गम्यत एवशब्दात्। न संसारे सुखस्य गन्धमात्रमप्यस्तीति बुद्ध्वा विषयमृगतृष्णिकाया इन्द्रियाणि निवर्तयेत्। नकेवलं दुःखयोनय आद्यन्तवन्तश्चादिर्विषयेन्द्रियसंयोगो भोगानामन्तश्च तद्वियोग एवात आद्यन्तवन्तोऽनित्या मध्यक्षणभावित्वादित्यर्थः। कौन्तेय, न तेषु रमते बुधोभोगेषु विवेक्यवगतपरमार्थतत्त्वोऽत्यन्तमूढानामेव हि विषयेषु रतिर्द्दश्यते यथा पशुप्रभृतीनाम् ।।22।। 1) संन्यासं कर्मणां कृष्ण...2) संन्यासः कर्मयोगश्च...3) ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी...4) साङ्ख्ययोगौ पृथग्बालाः...5) यत्साङ्ख्यैः प्राप्यते स्थानं...6) संन्यासस्तु महाबाहो...7) योगयुक्तो विशुद्धात्मा...8) नैव किञ्चित्करोमीति...9) प्रलपन्विसृजन्गृह्णन्...10) ब्रह्मण्याधाय कर्माणि...11) कायेन मनसा बुद्ध्या...12) युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा...13) सर्वकर्माणि मनसा...14) न कर्तृत्वं न कर्माणि...15) नादत्ते कस्यचित्पापं...16) ज्ञानेन तु तदज्ञानं... 17) तद्बुद्धयस्तदात्मानः18) विद्याविनयसम्पन्ने...19) इहैव तैर्जितः सर्गो...20) न प्रहृष्येत्प्रियं प्राप्य...21) बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा...22) ये हि संस्पर्शजा भोगाः...23) शक्नोतीहैव यः सोढुं...24) योऽन्तःसुखोऽन्तरारामः...25) लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणम्...26) कामक्रोधवियुक्तानां...27) स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्यान्...28) यतेन्द्रियमनोबुद्धिः...29) भोक्तारं यज्ञतपसां...