text
stringlengths 19
33.4k
|
|---|
Sepultura je heavy metalowé karno z Brazylëji. Pòwstało òno w Belo Horizonte w 1984 rokù z jinicjatiwë Max ë Igor Cavalera. Mùzyczny sztél karna ewòluòwôł òd death metalu, przez thrash, pò groove metal, jaczégò trzëmónô Sepultura je za jednegò z prekùrsorów. Niejedné z ji dokôzów mòże téż trzëmac za hardcore pùnkòwé czë téż folk metalowé. Miono karna òznôczô pò pòrtugalskù "grobnica". Andreas Kisser - gitara (1986-) Derrick Green - spiôw, gitara (1997-) Paulo Jr. - basowó gitara (1984-) Jean Dolabella - perkùsëjô (2006-) Max Cavalera - spiôw, gitara (1984-1996) Igor Cavalera - perkùsëjô (1984-2006) Jairo Guedes - gitara (1984-1986) 1986: "Morbid Visions" (Cogumelo Records) 1987: "Schizophrenia" (Roadrunner Records) 1989: "Beneath the Remains" (Roadrunner Records) 1991: "Arise" (Roadrunner Records) 1993: "Chaos A.D." (Roadrunner Records) 1996: "Roots" (Roadrunner Records) 1998: "Against" (Roadrunner Records) 2001: "Nation" (Roadrunner Records) 2003: "Roorback" (SPV Records) 2006: "Dante XXI" (SPV Records) 2009: "A-Lex" 2011: "Kairos" 2013: "The Mediator Between the Head and Hands Must Be the Heart" 2017: "Machine Messiah" 2020: "Quadra" 1985: "Bestial Devastation" (Cogumelo Records) 2002: "Revolusongs" (SPV Records) 2002: "Under a Pale Grey Sky" (Roadrunner Records) 2005: "Live in São Paulo" (SPV Records) Sepultura - domôcô starna |
Bruny miedwiédz ("Ursus arctos") – to je ôrt miãsojôdnégò suska z rodzëznë miedwiedzowatëch ("Ursidae"). Òn żëje w Azji, Eùropie i Nordowi Americe. Jich je terô dosc mało. Bruny miedwiédz wôżi òd 125 do 450 kg. Òn mô dosc małą głowã i mòcné nodżi. Bruny miedwiédz dobrze biegô i płiwô, a zjôdô susczi, rëbë a téż roscënë, a nawetka miód. Tak òn żëwi sã nié le miãsã. Bruny miedwiédz òb zëmã dosc słabò spi. Encyklopedia audiowizualna Britannica : zoologia. Cz. 1 / [zespół autorów i tłumaczy Wojciech Bresiński et al.], Poznań : Wydawnictwo Kurpisz, 2006, s. 144 |
Rëmiô (we zdrojach: "Rumina" 1220, "Rumnam" 1235, "Rumpna" 1245, "Rumnam" 1291, "Rumna" 1295, "Ronna" (krónika òlëwsczégò klôsztora), "Romna" (krónika òlëwsczégò klôsztora), "Rumńa" (Lorentz), "Romele" 1399, "Rumija" 1570, "Rumia" 1570, "Romla" 1582, "Rumie" 1583, "Romlia" 1598, "Rahmele" 1584, "Romla" 1584, "Ramelaw" 1602, "z Rumiei" 1627, "Rameln" 1655, "Ramel" 1659, "Rumia" 1678, "Rahmel" 1796, "Rëmjå" 1866, "Rumia" (SG), "Rumie" 1912, "Rumija" 1912, "Rémjô, krol. é szlach. (Rahmel)" (Cenôwa), "Rëḿå" (Lorentz, Zëchta), "(Stårå) Rëḿå" (Tréder); pòl. "Rumia", miem. "Rahmel") je gardã ë gminą w wejrowsczim krézu w pòmòrsczim województwù. Rëmiô mô greńcã z Gdinią ë Redą. Rëmiô robi za mieszkaniowi slôd dlô Gdini. Razã z Wejrowã ë Redą ùsôdzô wespòlëznã trzëch gardów - Môłé Trójgardze. W latach 1975 - 1998 Rëmiô słëchaa gdóńsczémù wòjewództwù. Tu mô sedzbã radio Kaszëbë, chtërno nadaje dosc wiele pò kaszëbskù. Eùropejskô Kôrta Regionalnëch abò Miészëznowëch Jãzëków w artiklu 11, ùst. 1a pòdaje, że taczi radio dlô m. jin. Kaszëbów mô bëc. Je nôwikszim gardã pòlsczim, jaczi nie je stolëcą krézu. Pòłożenié. Geògrafné kòòrdinatë: szérzô - 54°34' N, dôłgòta - 18°24' E. Pòdôwczi. Wedle pòdôwków z 2002 rokù, Rëmiô mô wiéchrzëznã 32,86 km², w tim: rólné ùżëtczi: 26% lasowé ùżëtczi: 44% Gard zajëmô 2,56% wiéchrzëznë krézu. Bùdżetowé wzątczi (2004 plan): mln zł Bùdżetowé wëdôwczi (2004 plan): mln zł Lëdztwô. Pòdôwczi z 30 czerwińca 2004: Wedle pòdôwków z 2002 rokù, strzédny wzątk na mieszkańca béł 1189,86 zł. Sąsadné gminë. Gdiniô, Kòsôkòwò, Pùck, Réda, Wejrowò 1 lëpińca 2017 rokù tu béł Midzënôrodny Zjôzd Kaszëbów. Jerzi Tréder http://www.rumia.pl - Òficjalnô rëmskô starna |
mBank - to je bank m.jin. w Pòlsce. Òn je òd 2000 rokù. |
Kalander - to je papiórnô maszina ùżiwónô np. do robieniô papióru. Òn mô walce, chtërne sã òbrôcają. |
Tobaczéra – to je zabiérnik do tobaczi. Òna mòże bëc kùńsztowno zrobionô z krowiégò rogù (różk). Na Kaszëbach mòże bëc na tôblëczce napisóné: "Tu sã nie kùrzi le tobaczi. " Lëteratura. Friedrich Lorentz w:"Kaszubi : kultura ludowa i język" (pl) |
Kazachsczi jãzëk ("қазақ тілі", "қазақша") je jãzëk słëchający pòdkarnu kipczacko-nogajsczémù, kipczacczémù karnu tërecczich jãzëków (razã z karakałpacczim, nogajsczim ë nordowima dialektama ùzbecczégò). Je to rodnô mòwa dlô kòl 12 milijónów lëdzy. Bùten Kazachstanu je ùżëwóny midzë jinima w Chińsczi Lëdowi Republice, Ùzbeczistanie, Rusczi ë Mòngolsczi. Miészé karna Kazachów są téż w Afganistanie, Iranie, Tërecczi ë Miemiecczi. |
Swiãtojónczi(pol. porzeczka) – zort krza z rodzëznë krëzbùlowatich. Wëstãpujący w òbrëmié ò klimace ùmiarkòwónym na całi półkùli nordowi. Szesc zortów rosce dzёkò w Pòlsce. Krze mògą bёc nawetka 3m dłudzi. Lëstë wiôldzi, kwiatё môłi. Brzôd je òkrãgli jak jagòda, farwë czôrny, czerwiòny abò biôłi. Roscëna ùprawiônô przede wszёtczim w Europie. Rozwielô sã letkò, lubi mòklёznô zemia. Brzôd nadôwô sã na trzãsk, zaprawё, wino i kompòt. Mòżna je téż jesc na sёrowò. Bògati w witaminã C. Z rodzëznë łac. Grossulariaceae, Gromada okrytonasiennych (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różëwi (Rosidae Takht.), nadrząd Saxifraganae Reveal, rząd skalnicowce (Saxifragales Dumort.), rodzëzna agrestowati (Grossulariaceae DC. in Lam. & DC.) , podrodzina Ribesioideae K. Koch, plemię Ribesieae Horan, rodzaj porzeczka (Ribes). Zort flory Polsczi: porzeczka agrest, agrest (Ribes uva-crispa L., syn. R. grossularia L.) porzeczka alpejska (Ribes alpinum L.) porzeczka biała (Ribes niveum L.) porzeczka czarna (Ribes nigrum L.) porzeczka czerwona, p. dzika (Ribes spicatum E. Robson, syn. R. schlechtendalii Lange) porzeczka krwista (Ribes sanguineum Pursh) – gatunek uprawiany porzeczka skalna (Ribes petraeum Wulfen) porzeczka złota (Ribes aureum Pursh) – gatunek uprawiany porzeczka zwyczajna (Ribes rubrum L., syn. R. vulgare Lam.) – antropofit zadomowiony Pozostałe zortë Ribes acerifolium T.J. Howell Ribes amarum McClatchie Ribes americanum P. Mill. Ribes binominatum Heller Ribes bracteosum Dougl. ex Hook. Ribes californicum Hook. & ; Arn. Ribes canthariforme Wiggins Ribes cereum Dougl. Ribes cruentum Greene Ribes curvatum Small Ribes cynosbati L. Ribes divaricatum Dougl. Ribes echinellum (Coville) Rehd Ribes erythrocarpum Coville & Leib. Ribes fasciculatum Sieb. & ; Zucc. – porzeczka japońska Ribes odoratum Wendl. – porzeczka wonna Pomieszóny: porzeczkoagrest (Ribes ×nidigrolaria) – skrzyżowanie porzeczki czarnej i agrestu. |
Żirafa ("Giraffa camelopardalis") – to je wiôldżi susk z rodzëznë żirafòwatëch. Òna żëjë w Africe. |
Jadwiga Ptôch (ùr. 14 gòdnika 1902 w Żukòwie, ùm. 26 strëmiannika 1968 w Żukòwie) – to bëła baro znónô kaszëbskô wësziwôczka. Òna wiele zrobia dlô kaszëbsczégò wësziwkù w Żukòwie, a w wòjnie bëła w lagrze w Ravensbrück. Ji grób je w Żukowie. Pro memoria Izabella Trojanowska (1929-1995). Józef Borzyszkowski (red.) Wejherowo - Gdańsk, 2015 Wzory haftu kaszubskiego : szkoła żukowska. Gdańsk : Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Oddział Gdański, 2007, ISBN 978-83-925340-0-6 Kaszëbsczé wësziwanié żukòwsczégò sztélu ss. 16-17 JADWIGA PTACH (pl) VIAF |
Strzikówka - to je mediczny jintrument ze zbiérnikiem z dzelëną i tłokiem. Òna je do robieniô wstrzików abò braniô ceków z òrganizmù (np. krew). Strzikówka mòże bëc zrobionô z pòlipropëlenu. Na Kaszëbach òna je wiele ùziwónô. |
Bernd Lucke - (ùr. 19 zélnika 1962 w Berlënie) to miemiecczi pòlitikôrz i ekònomista. Òd 2013 na 2015 rokù òn bëł prowadnikã Alternatiwë dlô Miemiecczi. Òd 2015 rokù òn je prowadnikã Przëmierze na pòkrok ë przëbùdzenié. |
Krówniô - to je wnożëna w pòmòrsczim wòjewództwie, w chònicczim krézu, w gminie Brusë. |
Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka - ùdba ùsadzonô 26 zélnika 2006 rokù jakô je fòrmalno dzélã Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Przédnym ji zgrôwã je m.jin. wëpòwiadanié sã w sprawach jãzëkòwi pòliticzi K-PZ, króm tegò pòdja òna próbã ùsztandarizowaniô pisënkù kaszëbsczégò jãzëka. Przédnikã "Radzëznë" béł prof. Édwôrd Bréza, a òn ùznôł, że "... jem téż dbë, że waranié kaszëbiznë bãdze zanôlégac òd te, czë Kaszëbi so na to ù Bòga zasłùżą. " Wiele ò ròbòtach ti Radzëznë mòże przeczëtac w "Biuletinie Radzëznë Kaszëbszégò Jãzëka". "Kreatywność językowa Kaszubów na przykładzie uchwał podejmowanych przez Radę Języka Kaszubskiego" z Radzëznë "Uchwały w sprawie stosowania kaszubskich imion oficjalnych oraz ich zdrobnień" |
Geògrafijô je nôtérnô ùczba chtërnô zajimô sã badérowanim wiéchrzëznë Zemi (geògrafny rëmnotë). Miono ùczbë pòchòdô òd grecczich słów "hê gê" = 'Zemia' ë "graphein" = 'pisac'. Ekonomicznô geògrafijô Geògrafijô gburzëznë Geògrafijô łączbë Geògrafijô przerobinë Geògrafijô wnożënë Geògrafijô zalëdzeniégò Fizycznô geògrafijô Geòlogijô Geòmorfologijô Hidrografijô Kartografijô Klimatologijô Òbéńdnô geògrafijô Òceanografijô Pòliticznô geògrafijô Wiodrzëna abò Meteòrologijô |
Sycëna ("Juncus effusus" L.) - to je wielelatnô roscëna z rodzëznë sycënowatëch. Rozmajitoscë. Alojzy Bùdzysz w wëdóny w 1982 r. ksążce "Zemja kaszëbskô" òpisôł m. jin. jak knôp zrobił sobie bawidła ze sycënë. Przyroda projektowanego rezerwatu „Dolina Mirachowskiej Strugi” na Pojezierzu Kaszubskim s. 53 "Juncus effusus" |
Józwa Tischner. pseud. Wawrzek Chowaniec, Molinista, Józek Szkolny, Jegomość Józek (ùrodzôł sã 12 strëmienika 1931 w Stôri Sącz,ùmarł 28 czérwica 2000 roku. Pòlsczé Ksądz i filozof. Bënël Òderu Òrła Biôłégo. Biografijô. Ùrodzôł sã 12 strëmienika 1931 rokù w Stôrim Sączu,dzecynstwò spãdzôł na Pòdhalu w Łopusznej. W 1949 rokù wstąpiôł do Seminrëjô. Òstôł wikarim jewiszowicczi parafiô św.Môrcëna,sztudërowôł na Òddzélu Fakùltet Filzofijô Katoliczé ATK. Henë w 1963 rokù pòd czierënkem Rómka Ingardena òbroniôł dòktórską ròbòta. Òd 1982 rokù béłczilekrotnie dzekónem Òddzélu Filozoficznégò Papiesczi Akademii Telogicznej. Wielorazowò béł prezesã Wiedińsczégò Ùstôwniô Nôuk ò Człowiekù Pozdzatkowò filozoficznë. W latëch sëtmédzesątëc stôł sã znóny w żëću intelektualnym Pòlsczi. Przëdstowiôł òpis zdroju doswiôdczanié Ja jakò fùndmentu wôrtnotë. Procëstôwôł sã Hùsserlowsczé kòncepcji Ja transcendentalnégò. Zôczôł téż twòrzëc swòjù òrginalnu stegna filozoficznëch ùmëslënków,chtërne doprrowadzałé gò do filozofjiô drame i metrafizyczé dobra. Tomizm. Pòdôł téż rozeznôwnoce tomizmù. Zarzëcając jima zaklëczczenié sã w jednim nurce. Pôdług Tischnera,filozofijô ni mòże sã zamëkac mùszi bëć samojistnu. Przestrzeżenié przë tim bë nie robic redukcëjiô wiarë do jedni czesto gwës prôwdë filozofii. Marksizm. Tischner gôdô,że marksizm je w swòji strukturze skòstniałi i jégó mëślenié ò ròbòcé téż lechi. Ròbòta ni mòżé bëc jino brônu pòd ùwagã jakò óbiektwi leno mùszi trôktowac człowieka jakò subiektowi. Mëslenié filozoficzné. Wëpòwiôdôł swòje pòzdrzatczé w sprawie nôwégò pòrządkù spòłecznégò,politycznégò, przëdë wszëtczim etycznégò. Józwa Tischner chcôł téż szerzëć mësl góralską,wspômògôł rozwicé kùlturë góralsczé. z tégò dzéla mómë kôzania w gwarze ë "Historijô Filozofijô pò góralskù. W 1980 rokù. Zôczął twòrzëć " Etyka Solidarnoscë",je téż ùznôny za ksãdza tégô ruchu. Òstatné lata. Òstatni lata jégò żëću to bëła chòrowanié. Miôł reka krtani i ni mógł na kùńc ju gôdac. Dlô człowieka ,chtëren całi żëcé miôł pòtrzëba gôdac i z tégò żëł. Pamiãc ò ks. J.Tischnerzé. Sòm Tischner wiele twòrzôł,pisôł filozoficzné dokôżë. Napisôł wiele ksãżków i artiklôw do czãdników t.j. Tigòdnik Pòwszechny, Céch, itp. Wiele téż napisônó ò Tischnerzé,ùkazôł sã żëcopis ks. J. Tischnera aùtorstwa W. Bònowicza P.T. " Tischner". Òd 2003 rokù działô Fùndacjiô Instytut Mëślé Józwa Tischnera,chtërna mô za cél òchronã swégò swégò dobëtkù patrôna ë kòntiwanié nôjwôżniejszëch jégò mëslé. Józef Tischner, "Myślenie według wartości", Warszawa 2001 Wojciech Bonowicz, "Tischner", Warszawa 20002 |
Szmelk ("Copris lunaris") – to je bączk z rodzëznë "Scarabaeidae". Òn żëje m. jin. na Kaszëbach. Jak Bernard Zëchta pisze biwało tak, że "... stari lëdze kładle szmelka w czerzenkã. " |
Dzerzãga abò kaczińce ("Caltha palustris" L.) - to je wielelatnô roscëna z rodzëznë jastrownikòwatëch ("Ranunculaceae"). Òna rosce np. na mòkrëch łąkach m.jin. na Kaszëbach i mô żôłti kwiat, a kwitnie np. w łżëkwiôce i môju. Czedës czasã farbòwalë nią masło. |
Reja (także Rea; gr. "Ῥεία Rheía, Ῥέα Rhéa", łac. "Rhea") – w mitologi grecczi jednô z tytanid, bògini płodnosce. Òpiekunka dzecë. Córkô Uranosa (Nieba) i Gai (Zemi).W mitologi stała sã memką wielu bògów i bodziń. Bëła sostrą i białką Kronosa, memka Demeter, Hadesa, Herë, Hestii, Pòsejdona i Zeùsa, a także Daktylów. W sztuce Rea jes przedstawianô w rydwanié ciągniãtym przez dwa lwë. |
Wdzydze – wies w gminie Kòscérzna, w kòscérsczim krézu, w pòmòrsczim wòjewództwie, pòłożonô nad Wdzydzczim Jezorã, kòl 13 km òd krézowégò gardu Kòscérzna. Wdzydze są wôżnym turistnym òstrzódkã z wiele penzjónatama, wczasowima chëczama i agrokwatérama. Tu je Mùzeùm - Kaszëbsczi Etnograficzny Park. Òficjalnô kaszëbskô pòzwa wsë w pòstacje „Wdzydze” òsta wprowadzónô 4 lëpińca 2013. Pòzwa wsë brzëmi tak samò pò pòlskù. Wdzydze Kiszewskie |
Akt wiarë Na Kaszëbach znónô je krótkô mòdlëtwa: Wierzã w Cebie, Bòże żëwi, W Trójcë jedurny, prôwdzëwi. Wierzã w to, co jes òbjawił, Bò Twòje słowò je prawé. E. Gòłąbk, E. Prëczkòwsczi:"Më trzimómë z Bògã",Gduńsk 1998, ss. 22 - 23 Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka |
Wëkrëkùs abò Wëkrëka - jeden z 13 "Dëchów", jaczé stoją w gminie Lëniô na turistno-nôtërnym szlachù ò pòzwie "Pòczuj Kaszëbsczégò Dëcha". Òpisënk Aleksandra Labùdë. Wëkrëkùs - je to mërawi duch niżészigò szlachù, demòn wëszczergów i przezwëstków. Lëdze gôdalë : - "To je taczi Wëkrëka!" - "Ten knôp to jistny Wëkrëkùs." - "To wëszczerga jak Wëkrëkùs." - "Z tim le mie biéj do Wëkrëkùsa!" - "Niech ce Wëkrëkùs halô!" Szlachòta. Wëkrëkùs stoji w Kãtrzënie kòl spòdlëczni szkòłe. |
Stepnica (we zdrojach: "Stepenitze", "Groß Stepenitz"; pòl. "Stepnica", miem. "Groß Stepenitz") – gard ë kùrort w goleniowsczim krézu w zôpadnopòmòrsczim wòjewództwie nad Òdrzańską Roztoką ë wchòdzącą do ni rzéką Gòwienicą. Lëdztwò gardu: 2.082 (2009) |
Eùgeniusz Gòłąbk (ùr. 26 zélnika 1949 rokù w Gduńskù-Òsowi, òd czilenôsce lat mieszkô we Chwaszczënie. Z zawòdu technik - elektrik, z pasji pisôrz kaszëbsczi i znôwca kaszëbiznë. Mô szeroczi kréz zajinteresowaniów, m.jin. historiô, lëteratura, mùzyka. Je autorã czile ksążków kaszëbsczich, m.jin. "Rozmówków pòlskò-kaszëbsczich" (wëdónëch w 1992 r.), „Wskôzów kaszëbsczégò pisënkù” (1997), "Kaszëbsczégò słowôrza normatiwnégò" (2005). Przetołmacził na kaszëbsczi jãzëk "Swiãté Pismiona Nowégò Testamentu" (wédóné w 1993r.), "Psalmë" (1999), a téż fragmentë ksãgów Stôrégò Testamentu, jaczé weszłë w skłôd lekcjónôrza "To je Słowò Bòżé" (2007), zbioru czëtaniów mszalnëch na niedzele i swiãta òbczas rokù, jaczégò E. Gòłąbk je autorã. Z lekcjónarza kòrzëstają ùczãstnicë corôz to barżi pòpùlarnëch Mszi swiãtich z liturgią w jãzëkù kaszëbsczim. E. Gòłąbk wespółrobił z E. Prëczkòwsczim w twòrzenim mòdlëtewnika "Më trzimómë z Bògã" (1998). Zajimôł sã téż redakcją ksążków kaszëbskòjãzëcznëch, m.jin. B. Jażdżewsczégò "Wspòmnienia kaszëbsczégò gbùra" (1999) i tegòż autora "Jôrmark w Bòrzeszkach" (2003), H. Derdowsczégò „Ò panu Czôrlińsczim, co do Pùcka pò séce jachôł (2007), H. Hewelta „Nie òdéńdã bez pòżegnaniô” (1996), J. Bertélczi „Pielgrzymki morskie” (1999), A. Chrabkòwsczégò „Jak jô bëł bògati” (2007). Przez wiele lat (w latach 1980.-90.) pisywôł pò kaszëbskù do czasopisma „Pomerania” (felietóne “Przëscyganié czasu”), redagòwôł téż biuletin ZG ZK-P “Wid”. Béł téż dzejôrzã Kaszëbskò - Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Je téż muzykańtã-amatorã, graje na czile jinstrumentach, m. jin. saksofonie, trąbie, gitarze basowi, a téż na jinstrumentach klawiszowich. W zélnikù 2010 r. ùkôzała sã òbszernô ksążka E. Gołąbka pt. "Dzieje okolic Gdańska i Gdyni". Jak wskôzywô titel, opisóné są w ni dzeje miescowòsców, jaczé leżą w pòbleżim Trójmiasta, na terenie òbjãtim szeroczim łãkã òd Chilonii, pò òkolé Kartuz i jaż do Pruszcza Gduńsczégò – z pòminiãcym starszi, zwiarti zabùdowë Gduńska, Wrzeszcza, Òléwë, Sopòtu i Gdini. Jinfòrmacje, jaczé nalazłë sã w ti ksążce pòchòdzą w czãscë òd nôstarszich mieszkańców òpisywónëch miescowòsców, a téż z òprôcôwaniów historycznëch: W. Heidna (1965 r.) – kartësczi kréz, F. Schulza (1907 r.) – wejrowsczi kréz, J. Muhla (1938 r.) – dôwny kréz "Wyżyny Gdański" (autorów niemiecczich) i z mònumentalnégò "Słownika geograficznego Królestwa Polskiego" S. Arnolda i ks. Fankidejsczégò. Òd czile lat E. Gòłąbk robi nad wiôldżim słowôrzã pòlskò-kaszëbsczim (zawiérającym wiele przëkładów frazeòlogii), z jaczégò mdze wëdzélony mniészi, prakticzny słowôrz. Gòtowé fragmenté słowarza są ùdostãpnioné na stronie www.kaszubi.pl/. Dokôzë E. Gòłąbk pg BN Index Translationum VIAF Worldcat (pl) |
Kwidzëńsczi kréz (pòl. "Powiat kwidzyński") - to je krezã w pòmòrsczim wòjewództwie z sedzbą w Kwidzëne. |
Gniéżdżewò (pòl. "Gnieżdżewo") – kaszëbskô wies w Pòlsce pòłożonô w pòmòrsczim wòjewództwie, w pùcczim krézu, w gminie Pùck. Tu ùrodzył sã w 1870 rokù Kònstantin Dominik - biskùp, a dzys Sługa Bòżi. |
Centro Federal de Educação Tecnológica de Minas Gerais (Ùniwersytet Minas Gerais) je wôżnym môlã dlô rozwiju nôùczi òd 1910 rokù. Brazylskô Centro Federal de Educação Tecnológica de Minas Gerais |
Epifòra (epistrofa, kònwersjô) – celowé pòwtórzenié tégò samégò słowa abò zwrotu na kùńcu pòstãpnëch segmeńtów wëpòwiedzë. Je stosowónô w pòezji ë oratorstwie, na przëkłôd: "Cziej jô bëł dzeckã, jô gôdôł jak dzeckò, odczuł jem jak dzeckò, mëslôł jak dzeckò" (1 Kor 13, 11). |
Kònosement – to je mòrsczi przewôżny lëst. |
Stefan Ramułt (1859-1913) pòlsczi ùczałi, jãzëkòznajôrz, ùr. w Liszkach kòl Krosna. Òn sztudirowôł na Ùniwersytece we Lwòwie, a za swoje dzeło: "Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego" béł wëprzédniony w 1889 rokù nôdgrodą Akademii Umiejãtnoscë w kònkùrsu miona Lindegò. Dlô kaszëbsczégò jãzëka òn mô wiele zrobioné. "Podania i opowieści ludu kaszubskiego" ; Krakòwò 1893 "Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego" , Krakòwò 1893 "Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego" dzél II ; Krakòwò 1993. Przërëchtowanié ë wstãp H.Horodyska. "Statystyka ludności kaszubskiej" , Krakòwò 1899 "Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego. Scalił i znormalizował Jerzy Treder, Gdańsk" 2003 "Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego. Redakcja i korekta Jerzy Treder, Gdynia" 2011 Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 roku / [Stanisław Mielczarski et al. ; koordynacja całości Wacław Odyniec], Gdańsk : Wydaw. Morskie, 1978, s. 413. Wëjimczi ze słowarza ("Czile słów ò Kaszëbach ë jich mòwie") "Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego" na starnach PBC "Statystyka ludności kaszubskiej" Ramult, Stefan plur. Kaszëbi Watikan - Bibloteka "Arts and Culture" (en) |
Kòcół - to są pùstczi w gminie Lëpińce, w bëtowsczim krézu pòmòrsczégò wòjewództwa. |
Namienienié ("vis maior") - to je przëczëna zdarzeniégò ò przëpôdkòwim abò nôtërnym charakterze nié do ùńdzeniô, takô nad chtërną człowiek ni mòże panowac np. trzãsenié zemi. |
Drawôk – to je tip kònia. To dô czile rasów drôwkòwëch kòni. Òne są z: Zjednónëch Krajów Americzi, Francje i Rusczi. |
Pszczelnik ("Galeobdolon luteum") – to je wielelatnô roscëna z rodzëznë głëszkòwatëch ("Lamiaceae"). |
Kąpny ruczk - to je rzecz z cepłą wòdą pòtrzébną do dbałoscë ò czëstosc slôdka, chtërna mòże bëc w kąpnicë. |
Liniewò ("Lëniewò", pòl. "Liniewo") - to je kòcéwskô-kaszëbskô gminnô wies w Pòlsce w òbéńdze Kaszëbsczégò Pòjezerzô, pòłożonô w pòmòrsczim wòjewództwie, w kòscérsczim krézu, w gminie Liniewò. Tu je kòscół ë szkòła. W òbéńdze szôłtëstwa pòłożonô je mniészô wies Môłé Liniewò. |
Zwëczajny jałówc ("Juniperus communis" L.) – czerz abò drzéwiã z rodzëznë cyprisowatëch. Mòrfòlogiô. Òn mô gładką kórã, chtërna je colemało szarobrunô. Jegò igłë kòlą i są w òkółkach pò trzë. Òne są colemało szarozeloné, mają kòl 15 mm długòscë i 1-2mm szerokòscë, na jich wiérzchù je biôłi pôsk, pòd spòdem są wësadzony ë swiécący. Prawie wiedno roscëna dwùpiennô. Kwiatë mają ksztôłt elipsë, są żôłté, mòżna je nôlëzc w kątach jigłów na kùńcach wietewczi. Grądol je òbsadzony na górze drobné wietewczi. zbùdowóny je z kùlistëch łusków. Ta roscëna mô rozdzelnopëłcowé kwiatë. Chłopsczé kwiatë mają pòdłużny sztôłt, są żôłté, je mòże nôlëzc kòl jigłów na westrzódkù wietewczi. Białgłowsczi kwiat je zelonawi. Jegò trzë sercowinë są midzë trzema lëstkama. Z tich kwiatów pò zapiszeniu mògą bëc sziszkòjagòdë, chtërne z pòczątkù są zeloné, a pózni czôrnoniebiesczé. Chòc òne wëzdrzą jak jagòdë, są baszkami. Òn rosce np. na piôskòwatëch łąkach, bagnach i brëkùje wiele widu. Òn żëje do 600 lat. Òdmianë. Nôpòpùlarniészima zortama ògardowima, co roscą w Pòlsce są: 'Anna Maria' – òdmiana ò wysokòscë do 1,5 m i przemiarze kòl 0,5 m, zelony farbë. 'Depressa Aurea' – òdmiana krzewiastô ò wysokòscy do 0,5 m i przemiarze jaczi dochòdzy do kòło 2 m, wietwie ti òdmiany są hòrizontalné, ale nie przëlégają do zemi. Na zymkù mô złocisto-żôłté kòlorë, a zëmą i jesenią bruno-żôłté. 'Gold Cone' – òdmiana òco mô pòkrój kòlumnowy i jigłë złocësto-żôłté. 'Green Carpet' – niskô òdmiana ò fòrmie płożącé (baro przëlégającé do zemi), mô zelonô farbã jigłów. 'Horstman' – fòrma przewisającô, co mô pòkrój tzw. "płaczący", dłudżé wietwie ùłożony są na bòczi, a wietewczi luzno zwisają w dół. Zastosowanié. Jegò sziszkòjagòdë są przëprawą. Jegò drewno je ùżiwónë do wãdzeniô. Na Kaszëbach wiele tich jałowców rosce w bòrach. Jich drewno je ùżiwóné do wãdzeniô. Kaszëbsczé zwëczi a jałówc. W Jastrowi Pòniedzôłk knôpi dëgùją colemało wietewką jałówcã młodé dzéwczãta. Jim mòcni dzéwczã bãdze wëdëgòwónô, tim lepi dlô ni, bò flot naléze bëlnégò chłopa, a przez całi rok "nie mdą ji pchłë grëzłë". Jałówce straszą czasã pòbłądzonëch wanożników kòl stegnów, czej sã stôwô smroczno. Tedë cos lëchégò miast jawernotë mògą widzëc òczë. |
Parafiô sw. Jana Chrzcëcela w Serakòjcach - je òd 1983 rokù. Tu dosc krótkò tegò parafialnégò kòscoła w Serakòjcach je dosc nowi smãtôrz. Tu mòże czëc kaszëbsczi jãzëk. Zdrzë téż. Swiãti Jón Chrzcëcél |
Pòdkarpacczé wòjewództwò (pòl. "Województwo podkarpackie") - to je jedną z 16 jednostków administracëjnégò pòdzélënkù Pòlsczi Repùbliczi. Stolëcznym gardã pòdkarpacczégò wòjewództwa je Rzeszów. Wiéchrzëzna - 17 844 km² Lëdztwò - 2 120 237 |
Józef Bòrzëszkòwsczi (pòl. "Józef Borzyszkowski"; ùr. 6 gromicznika 1946 rokù w Kôrsënie) - historik, profesór hùmanisticznëch nôùk, w latach 1986-1992 przédnik Òglowégò Zarządu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Profesór Gduńsczégò Uniwersytetu, do 2016 sparłãczony z Historicznym Fakùltetã UG. Ùsôdzca wiele ùczbòwëch robòtów, tikającëch sã przede wszëtczim historie Kaszëbów i Pòmòrzô, m.jin. "Z dziejów pracy organicznej na Pomorzu" (1979), "Inteligencja polska Prus Zachodnich 1848–1920" (1986), "Aleksander Majkowski 1876–1938. Biografia historyczna" (2002). Dzejôrz Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô (béł przédnikã Karna Sztudérów „Pòmòrania”, przédnikã gduńsczégò partu K-PZ, a téż w latach 1986-1992 przédnikã Òglowégò Zarządu K-PZ). Je wespółzałóżcą i przédnikã nôùkòwi stowôrë Kaszëbsczi Institut, a téż redaktorã rocznika „Acta Cassubiana”. W latach 90. dzejôł w pòliticzi jakò gduńsczi wicewòjewoda (1990-1996), w latach 1991-1993 béł senatorã Rzeczpòspòliti Pòlsczi (òtrzimôł 155 694 głosë). W 1978 wëprzédniony Medalã Stolema (1978). "Prof. Borzyszkowski, prof. Kaleciński i dr Kulczykowski nominowani w plebiscycie Osobowość Roku 2020" Biografiô w encyklopedie Gedanopedia |
Rozdarżny stołp - to je òbrobiony kam, na chërnym je napisóné gdze prowadzą drodżi. |
2 gòdnika bëło założoné Kaszëbsczé Zrzeszenié - (òriginalnô pòzwa "Zrzeszenie Kaszubskie"). Stanisłôw Janke Raul Lozano |
Bògòwie i dëchë naj przodków - lëtracczi dokôz Aleksandra Labùdë z 1976 rokù, chtëren miół bëc przëłożenkã do kaszëbsczi mitologiji. "Aleksander Labùda" pisôł ò "Dëchach" do Pòmeraniji w 1977 ë 1978 rokù. Ksążkã w 2008 rokù wëdôł Ùrząd Gminë Wejrowò a téż Bibloteka m. Aleksandra Labùdë w Bólszewie. Òbacz téż. Pòczuj Kaszëbsczégò Dëcha w Gminie Lëniô |
Jaséń (pòl. "Jasień") - to je kaszëbskô wies w pòmòrsczim wòjewództwie, w bëtowsczim krézu, w gminie Czôrnô Dãbrówka. Tu je stôri kòscół z 1699 rokù i krótkò wsë jezoro, a na jego òstrowach żejë piszczący szlapnik. |
Lubùszczé wòjewództwò (pòl. "Województwo lubuskie") - to je jedną z 16 jednostków administracëjnégò pòdzélënkù Pòlsczi Repùbliczi. Stolëcznym gardã lubùszczégò wòjewództwa je Gorzów Wielkopolski ë Zielona Góra. Wiéchrzëzna - 13 984 km² Lëdztwò - 1 009 198 |
Ankara je stolëcą Tëreczi. |
Herkùs Monte ("Henricus Montemin") - to béł wódca prësczégò plemienia Natangów òbczas II prësczégò pòwstaniô w latach 1260 - 1274. Òn béł wëùczony w Magdebùrgù. Monte zdradzony zdżinął òd Krzëżôków w 1273 r. |
Grif - pòzwa pòchòdzy z grecczigò gryps, łac. "gryphus" i òznôczało "cos héklowatigò". To pòwiôstkòwi zwiérz ,w pòłowie lew, w pòłowie rabùszny ptôch. Òrzłową mô głowã, sznobel, skrzidła i krale. Òn téż mô pótë, srąb i ògón lwa. Lëdze antikòwi ùznôwelë, że grifë pilëją górów złota, a dzérzników, chtërny próbùją tam pòdéńc, pòriwają razã z kòniama. W strzédnëch wiekach szlachòtë grifa zjawiłë sã w Europie. Mòże bëc, że przęnioslë je pierwsi ricerze, co wãdrowelë pò rozmajitëch krajach. W Pòmòrsce i Kaszëbsce grif je òd XII wiekù, ale òstateczno za herb Kaszëb ùznôł gò Aleksander Majkòwsczi. Grif w heraldice. Grif - herb ksyżëców, chtërny czedës rządzelë na Kaszëbach. Ten pòwiôstkòwi zwiérz mô tylny dzél lwa, ale téż dzëbã i dwa skrzidła wiôldzégò òrzła. Na głowie òn mô ùszë. Jakno herb Lãbòrzkò-bëtowsczi Zemi òn béł czôrny na żôłtim tle. Zdrzi w lewò, ógón mô zwiniãti midzë nogoma. Grif w kaszëbsczi lëteraturze i kùńszce. Żôłté Grifë są w archikatédrze w Òlëwie. Derdowsczi pisôł ò żôłtim Grifie na czerwionym tle. Cządnik "Gryf" z 1911 r. miôł na winiece Grifa, a szlachùją za nim te z kaszëbsczëch wësziwków. Trepczik pisôł ò A. Majkòwsczim: "Czôrny Grif Ce òddzãkùwô, òbjimô jak mac,/ Kniezową bò pòczestnosc Cë znanką tą chce dac. " |
Abisyniô (pòl. "Abisynia") – sedlëna w gminie Kôrsëno, w kòscérsczim krézu, w pòmòrsczim wòjewództwie. Wchôdô w skłôd szôłtëstwa Bąk. Òficjalną kaszëbską pòzwã „Abisyniô” wprowadzëlë 26 maja 2014. |
Fragmeńtë Òkazaki− krótczé fragmeńtë nicë DNA, skłôdającë sã z 100–2000 nukleòtidów, dobùdowëwóné bez pòlymerazã DNA do startéra w procese replikacji DNA òb syntezë nicë òpóznióny. Pò ùsëniãcym startérów bez endonukleazë fragmeńtë Òkazaczégò są łãczóné bez ligazã w jednã całotã. Ne fragmeńtë òdkrëté bëłë w rokù 1968 bez 2 japòńsczich mòlekularnëch biologów Rejidżégò Òkazaczégò (jap. 岡崎令治) i jegò białkã Cuneko Òkazaky (jap. 岡崎恒子) s jich badérsczim karnã i òstałë mionowóné na jich chwałã. Eldra Solomon, Linda Berg, Diana Martin, Claude A. Villee: "Biologia". Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2014, s. 275. ISBN 83-7073-090-6. Òkazaki ë jinë, "Mechanism of DNA chain growth. I. Possible discontinuity and unusual secondary structure of newly synthesized chains", „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 59 (2), 1968, s. 598–605, PMID: 4967086, PMCID: PMC224714 K. Sugimòto, T. Òkazaki, R. Òkazaki, "Mechanism of DNA chain growth, II. Accumulation of newly synthesized short chains in E. coli infected with ligase-defective T4 phages", „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 60 (4), 1968, s. 1356–1362, PMID: 4299945, PMCID: PMC224926. K. Sugimoto ë jinszë, "Mechanism of DNA chain growth. 3. Equal annealing of T4 nascent short DNA chains with the separated complementary strands of the phage DNA", „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 63 (4), 1969, s. 1343–1350, PMID: 5260937, PMCID: PMC223470. |
Bùrkina Faso (mossi: "Repibilik báága Burkĩna Faso") - to je państwò w zôpòdni Africe. Stolëca i nôwikszi gard to Ouagadougou. Wedle wiéchrzëznë to je 74. kraj na swecie, mniészi òd Pòlsczi i Italsczi, le wikszi od Nowozelandzczi i Wiôldżi Britanji. Państwò bëło francësczą koloniją do 1960 roku i pòtémù miôło wcyg francëscze miono Górnô Wolta (òd rzéki Woltë, chterna płënie stąd do Ghanë). W 1984 rokù prezydent Thomas Sankara zjinaczôł miono kraju na Bùrkina Faso w nôrodnich jãzëczach mossi (Burkĩna - bùszne lëdze) i dioula (Faso - tatczëzna), tak tej "Tatczëzna Bùsznich Lëdzy". Napisôł téż nowi, nôrodni himn "Ditanyè" w jãzëku mossi i skómpònowôł melodëjã. Sankara dôł téż pòjinaczëc stolemné rolné, dëtkowé, zdrowòtné, spoldeczné, szkólné i jinné reformë dlô pòprawë żëcô wszëtczich krajówców Bùrkinë Faso. |
Ee E, e – piãtô lëtra pòdstawòwégò łacyńsczégò alfabétu, brëkòwónô prakticzno w kòżdim alfabéce na łacyńsczim spòdlim. Lëtra ta pòchòdzy òd grecczi lëtrë "Epsilon" (E, ε) i fenicczi "Hē". Nôczãscy òznôczô samòzwãk [e]. We wespółczasnëch jãzëkach mòże oznôczac równak téż regã jinëch zwãków, na przëmiôr [e̞], [ɛ], [ə], [ɪ~i], [ɘ], [ʲe], [h]. W kaszëbsczim alfabéce je sódmą lëtrą. |
Kruzowatô szczawa ("Rumex crispus" L.) - to je wielelatnô roscëna z rodzëznë dërdestowatëch ("Polygonaceae"). M. jin. na Kaszëbach òna rosce. Przyroda projektowanego rezerwatu „Dolina Mirachowskiej Strugi” na Pojezierzu Kaszubskim s. 53 "Rumex crispus" |
1882 - Igor Strawińsczi, rusczi kòmpòzytora, dirigent (ùm. 1971) 1889 - Jón Skala, sorbsczi runita, politikôrz (ùm. 1945) 1898 - M.C. Escher, niderlandzczi cechownik (ùm. 1972) 1939 - Krësztof Zanussi, pòlsczi filmowi reżiser 1943 - Barry Manilow, amerikańsczi spiéwôrz 1980 - Wenus Williams, amerikańskô tenisistka 1987 - Kendrick Lamar, amerikańsczi raper 1025 - Bòlesłôw I Chrobri, pòlsczi ksyżëc, pierwszi pòlsczi król (ùr. 967) 1501 - Jón I Olbracht, pòlsczi król (ùr. 1459) 1696 - Jón III Sobiesczi, pòlsczi król (ùr. 1629) |
Nowô Hëta (pol. "Nowa Huta") - to je kaszëbskô wies w Pòlsce w òbéńdze Kaszëbsczégò Pòjezerzô, pòłożonô w pòmòrsczim wòjewództwie, w kartësczim krézu, w gminie Kartuzë. Tu ùrodzył sã Gerard Labùda. Niedalek òd ti wsë je pamiątka przërodë - Diôbli Kam ë Trulôczowé Błota. Dzélã ti wsë je Kamiannô Góra. Nowa |
'Miodnô pszczoła' ("Apis mellifica" L., syn. "Apis mellifera" L.) – tó je ôrt ze szlachù pszczoła i rodzëznë prôwdzëwëch pszczołowatëch. Wëstãpianié. Hòdowónô przez człowieka ju w starożitnim Egipce. Dôwni wëstãpòwa w Europie, Azji i Africe, a dzysô je na całim swiece. Miodnô pszczoła żëje w familiach zwónëch rojama, chtërné skłôdają sã z robòtnic,samców (trónów)i pszczeli matczi(królewiónczi). Żëją wiedno w wiôldżich rodzëznach, Rój mòże liczëc òd 10 000 do 80 000 òwadów. Zanôléżno òd sprawióny robòtë, maja rozmajitą bùdowniã i ùfarbòwanié. Pòzdrzatk i dzejanié. Robòtnice. Mają długòtã 1,5 cm. Cało tegò òwôda je czôrno-żôłté i prawie całé we włoskach. Mają 12- człónowi różczi. Ji maklënë są dosc krótczé, a skrzidła przezérné. Na tëlnëch òdnogach mają kòsziczczi, chtërne są do przënoszeniô kwiatowégò piszkù. Pszczołë mògą latac òd wczasnégò zymkù tam, gdze są kwiatë z chtërnëch mògą wząc kwiatowi piszk i nektar (kwiatny sok). Zajimajã sã fùdrowaniém królewionczi i pònarwów, bùdowaniém flastra, wërôbianiém miodë i pierzdżi, òchróną gniôzda, zbieraniem nektarë i kwiatowégò piszkù. Òb czas 1 sekundë lôtaniégò robią òd 3 do 6 métrów i walą skrzidłama 190 razë. Pszczôlô matka. Mô długòtã 25 mm i nié mô na nogach kòsziczków. Żëje kòle 5 lat i zajimô sã skłôdanięm jajów ( kòl 750 000 w całim zëcim. Larwë wëkluwają sã z jôj, chtërne matka zniosła w wòskòwëch kòmórkach wãdzë. Pònarwë robotnic i trónów fudrowóné są mléczkã przez pierszi 3-4 dni żëcégò, larwë namienioné na króléwiónczi przez całé czas rostë. Rozwij òd jaja do dozdrzelałégò warô w przëtrôfkù robòtnicë 21 dni, tróna 24 dni, królewiónczi 16 dni. Pszczelô matka mô gargùle żuwaczkòwé, chtërné wëdzelają substancëje hormonalné. Dzãka nima decidëje ò sprôwianim sã robòtnic (bùdowaniô plastrów abò jinszi dzejanié). Felënk matczi zaczinô nieprządk w plecónce i całowny rozprzig pszelégò rojë. Trónë. Z niezaòdzónëch jôj wërôstają trôte, to znaczi trónë, chtërne nié mają żągłów. Wëstãpiają blós òd zymkù do lata. Òdbëwają kòpùlacëjã z młodëma matkama, a pózni są wënëkùnë przez robòtnice za rój i dżiną. Baro cekawé je jak pszczołë mògą sã dogadac, swòjima "tuńcama", chtëre mają przekazac, jak dalekò i w jaczi stronie swiata mòże nalézc pòżëtk. Ób zëmã pszczołë ókrãżają królewiónkã, bë kòl ni bëło 25 stopni cepła. Żëwią sã te miodã z plôstrów. Wëchòwóno wiele zortów pszczół midzë jinima: kaukazką, nordową, italską,ùkrajińską. Dëtczi dlô pszczelarzi Pszczelarstwò |
Drãtewniczi ("Phasmatodea") – są rzãdã zwierzãtów z gromadë òwadów ("Insecta"). To dô kòl 3 tësacy ôrtów drãtewników. |
Òkalëce (pòl. "Okalice") – są kòlonią w gminie Céwice, w lãbòrsczim krézu pòmòrsczégò wòjewództwa. W 1662 rokù miéwcą béł tu Grela. W 2008 rokù tu mieszkało 133 lëdzy. Òficjalnô kaszëbskô pòzwa wsë w fòrmie „Òkalëce” òsta wprowadzónô 18 lëpińca 2016. "Okalice" (kasz. Andrzej Groth: "Rejestr pogłównego generalnego z 1662 roku dla powiatów mirachowskiego, tucholskiego i człuchowskiego". Acta Cassubiana, 2013, t. XV, s. 220 |
Wąglëkòjce (pòl. "Wąglikowice") – to je kaszëbskô wies w Pòlsce w òbéńdze Charzëkòwsczi Rówiznë, pòłożonô w pòmòrsczim wòjewództwie, w kòscérsczim krézu, w gminie Kòscérzna. Tu je kòscół i szkòła. W òbéńdze szôłtëstwa pòłożonô je wies Czaplewò. Òficjalnô kaszëbskô pòzwa wsë w pòstacje „Wąglëkòjce” òsta wprowadzónô 4 lëpińca 2013. |
W nocë z 18 na 19 gòdnika anielsczé bómbówce pòtłëkłë bómbama òkrãtowniã i pòrt w Gdinie. |
Bagnowiczé abò mòtownik ("Rhododendron tomentosum") - to je roscëna z rodzëznë wrzosowatëch ("Ericaceae"). Òno rosce m. jin. w błotach na Kaszëbach np. w Stajszewsczich Błotach. Np. z jegò lëstów wëdzélają sã eterowé òléjczi, co mòcno pôchną i òd nich mòże sã zakrącëc w głowie. |
Trëjący bełtk ("Entoloma sinuatum") - to je grzib z rodzëznë "Entolomataceae". Òn je trëjący. |
Ana Łajming (1904-2003) - kaszëbskô i pòlskô pisôrka. Z dodomù Żmùda-Trzebiatowskô. Ùrodzëła sã w 1904 r. w Przëmùszewie, w pòwiece chòjnicczim. Przed wòjną robiła jakò ùrzãdniczka Sądu Pòwiatowégò w Sãpólnie, pòtém jakò sekrétôrka w pòwiece tczewsczim, a pózni jakò ksãgòwô w redakcji "Gòńca Pòmòrsczégò". Dopiérze pòd kùńc lat piãcdzesątich ùjawniła swój pisarsczi trim. W 1958 r. ji debiutancczi skecz pt. "Parzyn" béł wëróżniony na kònkùrsu lëteracczim w Kòszlënie. Ana Łajming twòrziła przede wszëtczim krótczé pòwiôstczi prozatorsczé. W 1959 r. òpùblikòwa w kaszëbsczim jãzëkù "Szczescé". Pòtemù bëło òpùblikòwóné "Szczescé ; Spotkanié na półmackù ; Gdze je Balbina" (2005). W ji doróbkù nalézemë "Miód i mlékò", "Symbol szczęścia". Nôwikszim dokôzã je biograficznô trilogiô "Dzieciństwo", "Młodość". ... Znanką ji pisarstwa są kaszëbsczé dialodżi westrzód pòlsczi narracji. Je jedną z zasłużonëch dlô Kaszëb lëdzy, chtërny bëlë ùhònorowóny przëznôwóną przez Karno Sztudérów Pòmòraniô Medalã Stolema (1974). Dzieje Brus i okolicy : praca zbiorowa / pod red. Józefa Borzyszkowskiego ; [aut. Krzysztof Walenta et al.].Chojnice ; Gdańsk : Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, 1984, ss. 497 - 498. |
Klôsztorny Spikrz w Òlëwie je z pòczątków XVIII stalata. Terô w nim je Nôrodné Mùzeum we Gduńskù. Tu w Òlëwie są etnografné wëstôwczi, z chtërnëch wiele tikô sã kaszëbsczi kùlturë. Mùzeum |
Kalomel - to je mineral. Òn mô chemiczny wzór Hg2Cl2. |
Shirley Mask Connolly - (ùr. 1950 rokù w Killaloe (Ontario) sztudirowa historiã kùńsztu w Kanadze, a zajimô sã tam kaszëbską kùlturą. Ji tekstë ùkôzywałë sã m.jin. w "This Week", Barry's Bay -Barry's Bay, Ontario. Òna napisa m. jin. "Kashubia to Canada : crossing on the Agda : an emigration story" (2003) i biwô na Kaszëbach ze swòjim chłopem. Szulist W.: Kaszubi w Ameryce; Szkice i materiały, MPiMK-P Wejherowo 2005, s. 182 - 184. "Connolly, Shirley Mask", 1950- |
Ashanti Shaquoya Douglas, (ùr. 13 rujana 1980) je amerikańską spiéwôrką ë teatrownicą. |
Jezoro Kłodno (pòl. "Jezioro Kłodno") - to je jezoro ò wiéchrzëznie 134,9 ha w kartësczim krézu, w Kaszëbsczim Krôjòbraznym Parkù w òbéńdze Kaszëbsczégò Pòjezerzô. F. Lorentz, A. Fischer, T. Lehr-Spławiński: Kaszubi : kultura ludowa i język. Toruń : Wydaw. Instytutu Bałtyckiego ; Warszawa : Skł. gł. Kasa im. Mianowskiego - Instytut Popierania Nauki, 1934, s. 15. Uroczyska Pojezierza Kaszubskiego |
Winowôcz (abò akùzatiw; łac. "casus accusativus") – jeden òd zanôleżnëch przëpôdków, nôpierszą fùnkcją chtërnégò je wërażenié òbiektu dzejaniô (to je blëższégò dopełnieniô). We wszëtczich indoeùropejsczich jãzëkach fòrmë nazéwôcza i winowôcza dzecnégò ôrtu pòkrëwają sã. W słowiańsczich jãzëkach jesz w głãbòczi historie pòkrëlë sã téż nazéwôcz i winowôcz nieżëwòtnëch jistników chłopsczégò ôrtu w pòjedinczi lëczbie (stoji "kòscół" – widzã "kòscół"). Pózni, na różnëch historicznëch etapach, to samò spòtkało jistniczi białgłowsczégò ôrtu òdmianë na -*i ("krew" gãstnieje – widzã "'krew" ), a téż jistniczi w wielny lëczbie we wszëtczich òdmianach (stoją "kòscołë" – widzã "kòscołë"). W kaszëbsczim jãzëkù jistniczi chłopsczégò ôrtu, chtërne òznôczają òsobë, charakterizëją sã òsoblëwą kategorią chłopskòpersonowoscë. Fòrmë winowôcza taczich jistników pòkrëwają sã z fòrmama rodzôcza (na przëmiôr: nie bëło "drёchów" – widzã "drёchów"). Niechłopskòpersonowé fòrmë winowôcza pòkrëwają sã w kaszëbsczim jãzëkù z fòrmama nazéwôcza (na przëmiôr: Jaczé snôżé "brzedżi"! – widzã "brzedżi") |
Ana Stës ("Anna Styś") - z dodomù Rudnik (ùrodzëła sã 24 lëpińca 1908 rokù w Zôpcéniu kòl Lëpińców - ùmarła 1 lëpińca 2020 rokù), a bëła wierã nôstarszą Kaszëbką. Ji chłop béł lesny, a òn ùmarł w 1941 rokù. Òna robiła m. jin. w biórze , a mieszka dlëgszi czas w Chònicach. Lëdzóm òna pòmôga w pisaniu lëstów pò niemieckù i w tołmaczniu pismionów. Òna szëła i wësziwa. "Pożegnaliśmy naszą Mamę i Babcię" |
Brusë (we zdrojach: "Brusy", "Bruski"; "Brusé" (Cenôwa); pòl. "Brusy", miem. "Bruß") — miasto w Chònicczim Krézu, w pôłniowim dzélu Pòmòrzczégò Wòjewództwa. Tu dzecë w szkòle i młodzëzna w liceum ùczą sã kaszëbsczégò jãzëka. Miesczé prawa Brusë mają òd 1988 rokù. 2022 rokù - òb lato cuchem "Transcassubia" przëjachelë tu Kaszëbi z rozmajitich strón. W Brusach mô swój môl jedurné Kaszëbsczé Òglowôsztôłcącé Liceùm, w chtërnym młodzëzna mòże chòdzëc na ùczbë kaszëbsczégò jãzëka i pózni zdôwac z kaszëbsczégò maturã. Mòże tu bãdzé ùczenié młodich lëdzy w dwùch jãzëkach: w kaszëbsczim i w pòlsczim. W Brusach mieszkô kòl 4500 lëdzy. Wiéchrzëzna Brusów to 5,2 km². Òficjalnô stôrna miasta ë gminë Stôrna Kaszëbsczégò Liceùm Òglowòsztôłcącégò |
Zwëcãstwò dobëła reprezentacëjô USA, drëdżi plac dobëła néderlandzkô reprezentacëjô, trzecy plac dobëła szwedzkô reprezentacëjô. Nôdgrodë Złoti Bali i Złotégò Bóta dobëła amerikańskô miónkôrka Megan Rapinoe, nôdgrodã Złoti Rãkawice dobëła néderlandzkô brómkôrka Sari Van Veenendaal, nôdgrodã Wrotnicë Turnejù dobëła brazylskô miónkôrka Cristiane Rozeira, nôdgrodã Nôlepszi Młodi Miónkôrczi dobëła miemieckô miónkôrka Giulia Gwinn, nôdgrodã Fair Play dobëła reprezentacëjô Francji. Pòlitika - Welowanie do Eùroparlamentù òdbëło sã w państwech EÙ od 23. do 27. môja 2019 rokù. 14 stëcznika - zabitë Paweł Adamòwicz, pòlsczi dzejôrz, pòlitikôrz i prezydent Gduńska. |
Anisowi òléjk ("Anisi calami") – to je òléjk z semionów biedrzóna anysa. |
Żagań (miem. "Sagan", czes. "Záhaň") je gardã ë gminą w żagańsczim krézu w lubùsczim województwù. Na pôłnie òd gardu rozcëgają sã Dolnoszląsczé Borë, skądka wëpłëwają ë wpôdają do rzéczi Bóbr jegò lewòstarnowe dolecënë: Kwisa ë Czerna. Na zôpôd òd Żagania są Żarsczé Wëszawë, a na pòrénkù gard grańczë z Dalkòwsczima Rzmóma. W latach 1975 - 1998 Żagań ùrzãdno słëcha zelonogórsczémù wòjewództwù. Pòdôwczi. Wedle pòdôwków z 2002 rokù, Żagań mô wiéchrzëznã 32,86 km², w tim: rólné ùżëtczi: 26% asowé ùżëtczi: 44% Gard je na 3,53% wiéchrzëznié krézu. Lëdztwô. Pòdôwczi z 30 czerwińca 2004: Wedle pòdôwków z 2002 rokù, strzédny wzątk na mieszkańca béł 1146,32 zł. |
Alfréd Lubocczi (1914 w Lãbòrgu - 1993) - béł znónym kaszëbsczim kùmkôrzem. Wiele jegò wërzinków je zebrónëch w Mùzeum w Lãbòrgu. Alfred Lubocki |
Wschòdné Prësë (pòl. "Prusy Wschodnie", miem. "Ostpreußen") historicznô prowincjô prësczégò państwa jakô pòwsta dzélã z pierszégò pòdzelënkù Pòlsczi. Wiele Prësôków i Prësôczków bëło lëtersczi wiarë, ale dzél jich béł katolëcczi. Òd 25 gromicznika 1947 rokù nié ma prësczégò państwa. |
Czipa - to je lёdowi kaszёbsczi ùplot, cos jakbë wiôldżi kòsz z kòrzeni sosnё. Jegò sztôłt mòże bëc pasowny do noszeniégò na pùklu i mòże miec do tegò pasowné pasyczi. Czej jesz nie bёło dosc krômów we wsё, to czipnicё nosёle w nich òd wsё do wsё wôrё. Òkrôm czipów na Kaszёbach bëłë plotłé òkrãgłé kòsze i czipczi. W gbùrstwie to mògłë bëc miôrczi do jôdё. |
Òsmë błogòsławiéństwów - to w Katolëcczim Kòscele są: 1. Błogòsławiony ti, co są ùbòdżi w dëchù, bò jich je niebiesczé Królestwò! 2. Błogòsławiony cëchi, bò òni òbjimną ziemiã! 3. Błogòsławiony, co sã jiscą, bò òni mdą pòceszony! 4. Błogòsławiony, co są głodny i spragłi sprawiedlëwòtë, bò òni mdą zaspòkòjony! 5. Błogòsławiony miłoserny, bò òni miłoserdzégò dożdają! 6. Błogòsławiony czëstégò serca, bò òni mdą Bòga òbzérelë! 7. Błogòsławiony, co ùbëtk wprowôdzają, bò òni mdą Bòżima sënama nazwóny! 8. Błogòsławiony, co są ùcemiãżony wedle sprawiedlëwòtë, bò jich je niebiesczé Królestwò! |
Jerzi Nacel (pòl. Jerzy Nacel) (ùr. 1937) - przez wiele lat ùcził sztudérów Ùniwersytetu Medicznégò w Gduńskù. Ùsôdzca m.jin. historicznëch ùczbòwëch robòtów. J. Nacel mëslôł nad tim, żebë „Chemiô òglowô i òrganicznô” nie bëła le jednym dzélem Kaszëbsczi Encyklopedie Tematiczny. „Chemiô òglowô i òrganicznô” (2013) „Biologiô. Spòdlowô wiédzô" (2018) - wespółautor Marión Jelińsczi OCLC VIAF Worldcat |
Zwëczajnô sercnica ("Leonurus cardiaca" L.) - to je wielelatnô roscëna z rodzëznë głëszkòwatëch ("Lamiaceae"). Tegò zelégò lëdze ùżiwają do léczeniô schòrzałégò serca. |
Skòwëczk – to je sok, chtëren na zymkù mòże zbiérac z np. bardówkòwati brzózczi. Kaszëbi gôdelë, że piją gò pasterze. |
Fliger, latawc – załogòwi abò bezzałogòwi statk pòwietrzny cãższi òd pòwietrza (aerodyna), chtëren trzimô sã w lewce dzãka wytwarzanej sile nosnej za pòmòcą nieruchòmëch, w danëch warunkach wzglãdem statkù, skrzëdeł. Cąg pòtrzebny do ùtrzëmania prãdkòsci w loce pòzomim wëtwarzany je przez jeden abò wiãcy silników. Mòżna wyróżnic dwa ôrte napãdów: Smigòwi, w chtërnym moment òbrotowi silnika zamieniany je na cąg za pòmòcą smigła; do takégò napãdu stosuje sã silniki tłokòwi abò turbinowi, Òdrzutòwi, w chtërnym cąg wëtwarzany je bezpośrednio w silnikù; zwëkle stosuje sã silniki turbòòdrzutowe, silniki rakietowe wykòrzestëwane są głównie w konstrukcjach eksperymentalnëch abò jakò napãd pòmòcniczi przë starcie. =Historëjô fligra= Lëdze òd niepamiãtnëch czasów marzëli ò lataniu. Na pòdstawié òbserwacji ptòchów Leonardo da Vinci (1452-1519) zaprojektował pierwszą lotniã. Pionierzë latania, tacy jak Niemiec Otto Lilienthal (1848-1896), ùdowòdnili, że szëbòwiec mòże wnieść człowieka w pòwietrze. Pòd kuńc XIX w. wielu wënalazców próbòwało skonstruowac fliger, je to szëbòwiec z napãdem. Ùdało sã to dwóm Amerëkanom bracynom Orville’owi (1871–1948) i Wilburowi (1867–1917) Wrightom, chtërnëm zbùdowali fliger pòruszany silnikiem spalinowëm i w 1903 rokù dokònali pierszégò kontrolowanégò przelotu. Trwał òn 12 sekùnd. Tegò samégò dnia braca dokònali pòstapnëch trzëch przelotów, w chtërnëch fliger przelecał 270 métrów, a nôdłuższi lot trwał 59 sekùnd. Ten rok ùznajé sã za pòczątk erë fligerów. Bracia Wright nie bëli równak pierwszymi, chtërny zasłużyli sã na pòlu bùdowë fligerów. Pierszim człowiekiem, ò chtërnëm mòżna pòwiedzec, że ręzowôł na pòkładze fligera, béł Clément Ader (1841–1925),chtërën wzniósł sã maszëną napãdzaną silnikiem parowëm. Pierwszé robòte nad silnikiem òdrzutowëm prowadzono w latach 30. XX stalata. Silniki tłokòwe òkazałë sã niezbyt przydatne przë wilgach prãdkòscach oraz na znacznych wësokòscach, gdze pòwietrze je rozrzedzone. Pòtrzebny béł nowi tëp silnika. Ju w latach 30 brëtëjsczi inżynier Frank Whittle (1907–1996) òpatentował projekt silnika òdrzutowégò, le pierwszim òdrzutowcem béł niemiecczi Heinkel He 178, poddany próbom w 1939 rokù. Brëtëjsczici amerëkańsczi òdrzutowce pòjawiłë sã niedłudżo pòtemù, w czase dredżi wòjny swiatowej. Dzôsiejszé tegò tëpù fligerë mògą pòkònac barierã prãdkòscë dzwiãkù. Pòlską pòzwa „fliger” wprowadził Władësław Umińsczi. =Cechë kònstrukcëjné fligerów= Òglowò òkreslenié charakterëstëcznëch rozwiązań zastosowanych przë bòdowié òkreslonégò fligera. Mògą dotëczëc midzë jinszima: Liczbë płatów – są to fligrë: jednopłatowe, półtorapłatowe dwupłatowe trójpłatowe umòcowania na kadłubie głównégò płatë – są to fligrë: dolnopłatë sredniopłatë górnopłatë - specjalną òdmianą górnopłatu je płat Pùławskégò pòlskiej kònstrukcji; ilosci zamòntowanëch silników- są to Flieger: Jednosilnikòwe Wielosilnikòwe Dwusilnikòwé Trójsilnikòwé Cztërosilnikòwé lëczba kadłubów – są to fligerë: Jednokadłùbòwé Dwukadłùbłowé (tzw. latająca rama, belko wiec) Bezkadłùbòwé (tzw. latające skrzidło, rzadkò spòtykané) Ùmòcowania płatu – są to Flieger: Wòlnoscé Zastrzałowé Ôrte pòdwòza- są to fligerë: Z pòdwòzém stałym Z pòdwòzém chòwanym Przeznaczenia Towarowé Pasażerské Cywilné Òsobisté Turëstëczné Rozpòznawczé Patrolowé Pòszukiwania òkrãtów pòdwòdnëch Szturmòwé Walki radioelektroniczné Szkòlno – treningòwé Sportowé Rekordowé Ratowniczé Sanitarné Transpòrtowé Bòmbòwé Mëslëwskié Mësliwcé bòmbardującé Mësliwcé przechwytującé Mësliwcé przewagi pòwietrznej Mësliwcé dzenne Mësliwcé nocné Mësliwcé wielozadaniowé Wielozadaniowé Flieger bòjowé Fligerë zwalczaniô òkrãtów pòdwòdnëch Spòsobu prowadzenia – są to Flieger: Załogòwé Bezzałogòwé Spòsobù startu i lądowanié Konwencjonalnégò startu i lądowanié Krótczégò startu i lądowanié Krótczégò startu i pionowégò lądowanié Pionowégò startu i lądowanié Pionowégò startu i konwencjonalnégò lądowanié Pionowégò abò krótczégò startu i lądowané Startu katapùltowégò i lądowanié konwencjonalnégò abò krótczégò =Bibliografia= "Telegram from Orville Wright in Kitty Hawk, North Carolina, to His Father Announcing Four Successful Flights, 1903 December 17 - World Digital Library, www.wdl.org [dostęp 2017-11-26] (ang.)" "Encyklopedia pytań i odpowiedzi (Brian Williams)" "Janusz Kędzierski: Pod niebem własnym i obcym. Wyd. Min. Obrony Narodowej, 1978, s. 99. " |
Zygmunt Wróblewszczi Urodzëł sã 28 rujana 1845 rokù w Grodnie –polsczi fizëk członek akademii Ùmiejętnosce . Òd 1880 rokù òstôł profesora Ùniwersytet Jagielońsczégò . Òn znalazł kaskadowo metoda skroplonia gazów. Òn sztuderowôł w Kijowie, jednako òn je przerwôł czedë miôł 18 latów,bò przëstopiôł do do Powstanigò Styczniowégò. W końcu òn zamieszkôł w Krakowie. W Krakowie òn zajãł sã skropleniem gazów. Wëznaczôł sã kryticznë temperaturë temperature szeregù gazów w tim parametre ktyticzi dlô wodorù. W rokù 1882 jakò pierwszi wëtwôrził klatrat dwutlenku węgla i baderôwôł jegò własnosce. Tede òn spôtkôł arola Òlszewszégò – chemika i i profesora Ùniwersytet Jagielońsczégò – z nim òn dôkònônoł w 1883 rokù pierszégò na swiece skroplenia tlenu i azotu co béło wiôldżim wëdarzeniem na swiece. Pòzni òni oba zestalele tagże dwutklene wãgla i alkoholu . Òni do tèg‘ò użële kaskadowi metodeskraplania. Gazów pòd zmniejszonëm ciśnieniem . Wróblewszczi ùmarł wczesno czedë miôł 43 lata, miôł tragicznë wypadek, w laboratorium bò rôzlôł sobie na òbleczënie zawartość lômpë naftowi. Decëzeją Midzënarodowégò Ùni Astronomiczni w 1976 rokù mionem Zygmuta Wróblewsczégò òstôł krater Wróblewszegò na Ksãżëcu Przëpise. Zachòwôł sã blt nôdpolonë biurka razã z przemocówenë resztkoma lãmpe naftowi przechòwonë w [[Uniersytet jagieloński|Ùniwersytet Jagielońsczégò] m. M. Kucharski, Zygmunt Florenty Wróblewski. Szkic o życiu i twórczości, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków A. Hrynkiewicz, A. Szytuła, Stulecie skroplenia składników powietrza, "Postępy Fizyki", nr 36 (1), 41 (1985) Karolina Grodziska-Ożóg Cmentarz Rakowicki w Krakowie (1803–1939) wyd. II Wydawnictwo Literackie Kraków 1987 Prace Zygmunta Wróblewskiego dostępne w Sieci. Katalog HINT [[Kategòrëjô:fizëka]] |
Szlafrok – to je słowò przeniosłé do kaszëbsczégò z miemiecczégò jãzëka ("Schlafrock"), chtërno òznôczô lóz òbùcé doma. Gò mòże òbùc np. na krótczi czas po wstaniu z łóżka na piżamã. Lëteratura. Jan Trepczik: Słownik polsko-kaszubski, Gdańsk 1994, tom II, s. 234. |
Żôłti miodownik ("Melilotus officinalis") – to je jednorocznô abò dwalatnô roscëna z rodzëznë bòbòwatëch ("Fabaceae"). Na Kaszëbach mòże gò nalezc. |
Wała rib - to je karno rëbów, chtërne płiwają razã cobë nalezc sobie żëwnotã i wikszi bezpiek. Tak do czasu mògą płiwac np. sledze. |
Zebróny zwónk ("Campanula glomerata" L.) - to je roscëna z rodzëznë zwónkowatëch ("Campanulaceae" Juss.). Na Kaszëbach rosce dosc mało zebrónëch zwónków. |
Kòpôczka - to je maszina - wierã jesz gdzes ùżiwónô w gbùrzëznie - do wëbiéraniô bùlew, ale zbiérac je mùszôł rãkama np. w kòsz. |
Czôrnô dzura – je to twór grawitacje, chtërny pòdlegają cząstczi ò môłich i wiôldżich masach, a nawetka wid. Nôwiãkszé i nôjasniészé cała mògą bëc niewidoczné, bò przëcyganié jasny gwiôzdë ò ti sami gãstoscë co Zemia i strzédnicë 250 razë wiãkszi jak Słuńce nie pòzwòlëłobë żódnemù parmieniowi do naju dotrzec. Prãdkòsc ùcekaniégò dlô Zemi je 11,2 km/s, a zanôlégô òna òd wiôlgòscë i masë òbiektu, chtërny cało chce òpùscëc. Jak prãdkòsc ùcekaniégò przekrôczëłabë prãdkòsc widu, wid taczi gwiôzdë nie bëłbë w stanie do naju dotrzec. Historiô. Pòdług teòrie Alberta Einsteina, w mòcnym pòlu grawitacyjnym czas płënie wòlni jak w słabszim. W tim pòlu wszëtczé procesë ùlegają spòmalnieniu (dylatacjô czasu) z pùnktu widzeniô òbserwatora, a mòcné pòle grawitacyjné zmieniwô geòmetriczné własnoscë przestrzenië, cò òznôczô, że np. suma nórtów w trzënórce nie je rôwnô 180 gradóm. Czas i przestrzéń twòrzą zakrziwiającą sã czterowëmiôrową „Czasoprzestrzéń”. Sëłë grawitacje na pòwierzchni gwiôzdë sygają nieskùńczonëch wôrtnoscë, a czedë rozmiarë cała zbliżają sã do grawitacyjnégò parmienia, grawitacja zmiérzô do nieskùńczonoscë. W ti sytuacji ni mòźë bëc zrównoważonô przez skòńczoné cësnienié i cało nieùchronnie mùszi zapadnąc sã do wëstrzódka, co prowadzy do pòwstaniô czôrny dzurë. W ji òkòlim czas płënie corôz pòmalni. Materiô, z jaczi zbùdowónô je gwiôzda, pòdobnô do naszégò Słuńca, pòdlégò dzałaniu dwóch procëmstawnëch sëłów: grawitacji, chtërnô chce scësnąc materiã do centralnégò pùnktu, i cësnieniégò gòrącégò gazu, próbùjącégò rozepchnąc gwiôzdã. Gwiôzda je stabilnô, czej te dwie sëłë sã równowôżą. Pòwierzchniô gòrący gwiôzdë wcyg emitëje energiã. Czej wëczerpie sã jądrowé paliwò, gwiôzda wiedno wëpromieniwùje energiã i stopniowò sã kùrczi. Jak masa gwiôzdë nie przewiższô masë Słuńca 1,2 razë, to kùrczenié kòńczi sã, jak ji parmień skùrczi sã do czile tesąców kilometrów. Taczé gwiôzdë naziwómë biôłima karłama. Mòżlëwé je parłãczenié czôrnich dzurów, pòlégającé na czołowim zderzeniu dwóch czôrnich dzurów i sparłączeniu sã w jedną. Pòwierzchniô horizontu pòwstałi w ten sposób czôrny dzurë je tedë wiãkszô jak łącznô pòwierzchniô horizontów zderzających sã dzurów. Czôrnô pòwinna ùdżënac przechôdającé w ji òkòlim słuńcowi parmienie. Czôrné durë mają taczé samé masë jak wiôldżé gwiôzdë, a różnią sã blós tim, że nie swiecą. W 1964 rokù dwaj radzecczi astrofizycë O. H. Gusejnow i J. Zeldowicz zaproponowelë pòszukiwanié czôrnëch dzurów w ùkładach pòdwójnëch gwiôzdów. Założëlë, że mògą jistniec układë, w chtërnëch jednym składnikã je normalnô gwiôzda, a drëdżim czôrnô dzura. Te dwa cała krążą wkół pòspólnégò strzódka masë, a że czôrnô dzura je niewidocznô, wëdôwô sã, że jasny składnik òbrôcô sã wkół niczegò. Jednak czãsto wëjasnienié je taczé, że drëgô gwiôzda swiécy, ale słabi jak na pierwszô i ji wid dżinie w promieniowaniu jasniészégò składnika. Czôrné dzurë nie są wieczné, bò mògą wëparowac w wynikù procesów kwantowich zachôdającëch w mòcnich pòlach grawitacyjnëch. W próżni przestrzéń je wëpëłnionô nienarodzonyma, wirtualnyma cząstkama i anticząstkama. Żlë nie je jima przekazywónô niżôdnô energia, nie mògą sã òne zamieniac w realné cząstczi. Pò skùrczenim sã naładowónégò elektricznie cała i pòwstaniu czôrny dzurë, elektriczné pòlé ùlégô taczémù wzmòcnieniu, że zaczinają pòwstawac pôrë elektron – pòzyton. Kreacjô pôrów przez elektriczné pòlé je téż mòżlëwô bez ùdzélu czôrny dzurë. W taczim przëtrôfkù pòlé mùszi bëc równak wzmòcnioné. M. Demiański: "Astrofizyka relatywistyczna". Warszawa: 1978. Robert M. Wald: "General Relativity". 1984. ISBN 978-0-226-87033-5. Piero Madau i inni: Massive Black Holes as population III Remnants (ang.). arXiv, 2001. Schwarzschild Geometry (ang.) Supermassive Black Holes (ang.) Singularity Theorems |
Jizydór Gùlgòwsczi (ùr. 4 łżëkwiata 1874, ùm. 22 séwnika 1925) – szkólny, etnografa. Założëł, do grëpë z białką, we Wdzydzach pierszi na òdzwëskónëch pòlsczich zemiach, skansen. W 1907 rokù m.jin I. Gùlgòwsczi ë Friedrich Lorentz założëlë w Kartuzach "Verein für kaschubische Volkskunde" (Kaszëbsczé Lëdoznawczé Zrzeszenié). Gùlgòwsczi napisôł m. jin. ksążeczkã "Kaszubi" (1924). Ernst Seefried-Gulgowski, Von einem unbekannten Volke in Deutschland. |
Nôrodny Park Tëchòlsczé Bòrë je założony w 1996 rokù. Tu czedës bëlë smòlarze i bartnicë. Tu jesz żëją błotné żółwie i rosce kaszëbskô wika. Nôrodny Park Tëchòlsczé Bòrë |
Sztejermark (miem. "Steiermark," słoweńsczi "Štajerska") – to je związkòwi krôj ("Bundesland)" w Aùstrie. Òn òbjimô 16392 km² wiéchrzëznë ë je drëdżim nôwiãkszim krôjã Aùstrji. Stolecą je Graz. Etimologiô. Sztejer- pòchòdzi òd gardù "Steyer (ùproscz. wëmòwa Sztajer)" , a -mark òznôczô pò miemieckù marchiô. Słoweńskô nôzwa "Štajerska" téż pòchòdzi òd gardù "Steyer" zôpisônégò fòneticznié. Sufiks "-ska" je òdpòwiednikã kaszëbsczégò "-skô" dôdowanégò do mion krôjów np. "Kaszëbskô, Pòlskô, Miemieckô, ëtd". Łacëznianô nôzwa "Styria" ùżiwôna je przez niechtërne jãzëczi np. anielsczi ë pòlsczi. Sprôwné pòdzelenié. Krôj je pòdzelony na 13 firtli ("Bezirke"), a jeden z jich je "statutarnym gardã. " Graz Bruck-Mürzzuschlag Deutschlandsberg Graz-Umgebung Hartberg-Fürstenfeld Leibnitz Leoben Liezen (z pòdfirtlã Gröbming) Murau Murtal Südoststeiermark Voitsberg Weiz |
Róbert Żmùda-Trzebiatowsczi (ùr. 14 rujana 1976 rokù) - je kaszëbsczi lëterat. Òn ùsadzył wiele wiérzt w zbiérkù "Òdłómczi" (1997). Jegò wierztë céchùje wielgô dozdrzeniałosc pòetickô jak chòcbë ten "Ò kamieniach" z tegò zbiérkù. Tołmacził Aleksandra Puszkina. trenë - trënë |
Esperanto je midzënôrodnym pòmòcnym jãzëkã, zdzejanym w 1887 rokù przez pòlsczégò òkùlistã Ludwika Zamenhofa. Ùsôdzca jãzëka z piersza nazwôł gò prosto "lingvo internacia". Esperanto (to je "chtos chto mô nôdzejã") było nôprzód pseudonimem Ludwika Zamenhofa. Esperanto - Prezentacja języka Esperanto - Zwięzła gramatyka Esperanto - Kursy |
Ùniwersytet Niccolò Cusano (Università degli Studi Niccolò Cusano - UNICUSANO) założonô w 2006 rokù, z sedzbą rektora w Rzim,Italskô. |
Stowôra Wikimedia Polska - to stowôra, jakô mô za zgrôw reprezentacëjã ë wpieranié ùdbów Fundacëji Wikimedia, a téż dzejanie dlô rozwiju spòlëzne sparłączoni wkół tëch ùdbów. Stowôra òstała zaregistrowônô 15 lëstopadnika 2005 rokù w Òbéńdowim Sądze Łódz-Strzódgard ë wpierô téż sztautowò kaszëbską Wikipedijã. "Wikimedia Polska" - Przédnô starna |
Yy Y, y – dwadzestô piątô lëtra pòdstawòwégò łacyńsczégò alfabétu, brëkòwónô prakticzno w kòżdim alfabéce na łacyńsczim spòdlim. Lëtra ta pòchòdzy òd grecczi lëtrë "Ipsilon" (Y, υ) i òd fenicczi "waw", jakò téż lëtrë F, U, V i W. Nôczãscy òznôczô samòzwãk [y]. We wespółczasnëch jãzëkach mòże oznôczac równak téż regã jinëch zwãków, na przëmiôr [ɨ], [j], [iː], [ɪ], [ɘ], [ə], [ɯ], [ɛː], [j], [ɥ], [ɣ̟]. W kaszëbsczim alfabéce je trzëdzestą drëgą lëtrą. |
Roman Nowosielski - (ùrodzony 11 maja 1957 we Lãbòrgù) to je pòlsczi adwòkôt. 12. "Roman Stanisław Nowosielski" |
Chònicczi kréz (pòl. "Powiat chojnicki") - to je pòwiatã w pòmòrsczim wòjewództwie z sedzbą w Chònicach. Wiéchrzëzna: 1364,25 km² Lëdztwò: 91 128 Dzieje Brus i okolicy : praca zbiorowa / pod red. Józefa Borzyszkowskiego ; [aut. |