text
stringlengths 19
33.4k
|
|---|
BRE Bank To je polszczi bank |
Pòd Twòjã òbronã ("Sub Tuum Praesidium") – to je chrzescëjańskô mòdlëtwa z III stalata. Pòd Twòjã òbronã ùcékómë sã, Swiãtô Bòżô Matkò, nie gardzëże naszima prosbama w naszëch pòtrzebach, ale òd wszelejaczich złich przëtrôfków nas wiedno wëbawiôj. Panno chwalebnô i błogòsławionô. Ò Pani nasza, Zastawnico nasza, Pòstrzédniczkò nasza, Pòceszëcelkò nasza. Z Twòjim Sënã nas pòjednôj, Twòjémù Sënowi nas pòlecôj, Twòjémù Sënowi nas òddawôj. E. Gòłąbk, E. Prëczkòwsczi:"Më trzimómë z Bògã",Gduńsk 1998, s. 18 Sub tuum praesidium confugimus, Sancta Dei Genetrix. Nostras deprecationes ne despicias in necessitatibus nostris, sed a periculis cunctis libera nos semper, Virgo gloriosa et benedicta (Domina nostra, mediatrix nostra, advocata nostra, tuo filio nos reconcilia, tuo filio nos commenda, tuo filio nos repræsenta.) |
1561 - Francis Bacon, anielsczi filozof, pòlitikôrz, prawnik (ùm. 1626) 1645 - kapitan William Kidd, szkòcczi pirat (ùm. 1701) 1877 - Bolesław Leśmian, polsczi poeta (ùm. 1937) 1908 - Lew Landau, wiôldżi fizyk rusczi, zdobeca Nodgrody Nobla (ùm. 1968) 1909 - U Thant, birmańsczi pòlitikôrz, sekretôrz generalni ONZ 1961-71 (ùm. 1974) 1909 - Morris Swadesh, amerikańsczi lingwista (ùm. 1967) 1921 - Krzysztof Kamil Baczyński, polsczi poeta (ùm. 1944) 1923 - Krzysztof Dunin-Wąsowicz, polsczi dziejôrz , historëjnik (ùm. 2013) 1953 - Jim Jarmusch, amerikańsczi reżiser 1901 - Królewô Wiktoria Hanowerskô, królewô Wiôldżi Britaniji i czezerowo Indiëch (ùr. 1819) 1951 - Harald Bohr, dënsczi matematik, òlimpijsczi miónkarz w bala dlô Dëńskô, bracyn Nielsa Bohra (ùr. 1887) 2006 - Villads Villadsen, grenlandsczi runita, poeta, kompozitora, szkólny (ùr. 1916) 2008 - Heath Ledger, australsczi teatrownik (ùr. 1979) 2018 - Ursula K. Le Guin, amerikańskô runitkô w sztélu fantasy (ùr. 1929) Lepi z mądrim zgùbic, jak z głupim nalezc. |
Neùtronowô gwiôzda – pòwstaje w wënikù wëbùchù gwiôzdë tzw. supernowi w póznym stadium ewòlucji gwiôzdów. Gwiôzda ò mase wiãkszi jak 10 masów Słuńca, wëtwôrzô ù kresu swòji ewòlucji żelôzny dërżéń wielkòscë Zemi, w chtërnym nie mògą ju zachôdac reakcje jądrowi syntezë. Elektronë pãdzą tedë z prãdkòscą równą bezlëcha prãdkòscë widu . Cësnienié rozpãdzonëch elektronów równoważi grawitacyjną sëłã przëcyganiégò gãsti materie. Ale przë dostateczno wiôldżi energii elektronów (temperatura wënôszô tedë kòl 10 miliardów Kelwinów), parłãczą sã òne z protonama, twòrzącë neùtronë. Cësnienié maleje, grawitacyjné òddzałiwanié bierze górã i w niecałą sekùndã dërżéń sã zapôdô i zamiéniô w neùtronową gwiôzdã. Dzél wëzwòlony przi tim energii je przekôzóny materii òtaczający dërżéń, chtërna z prãdkòscą czilenôscë tesący kilometrów na sekùndã rozbiégô sã w kòsmiczny przestrzeni. Całé zjawiskò, widoczné z daleka jakno gwôłtowny rozbłisk, nosy pòzwã supernowi II tipù. Fizyka. Gãstosc neùtronowi gwiôzdë przekrôczô 1012 g/cm3 i w centrum je wiãkszô jak w atomòwim jądrze, a strzédnice neutronowych gwiôzdów są w grańcach òd 10 do 100 km. Jich masa mòże bëc nôwëżi kòl 2,8 raza wiãkszô òd masë Słuńca. Żlë cząstczi wëbùchù są masywniészé to pòwstôwô czôrnô dzura. Neùtronowi gwiôzdë są dlô nas òstatnim zdrzódłã jinfòrmacjëji ò nôbarżi skrajnym, a jesz dostãpnym òbserwacji stanie materii we Wszechswiece. Szacëje sã, że co tësãcznô gwiôzda w naszi Galaktice to neùtronowô gwiôzda. W 2004 rokù ùczałi ùszacowelë parametrë neùtronowi gwiôzdë w ùkładze pòdwójnym EXO 0748-677. Strzédnica ti gwiôzdë mô kòl 23 km (plus minus 6km) a masa 1,8 Mas Słuńca (plus minus 0,5). Je to pierwszi tak dokładny szacënk paramétrów neùtronowi gwiôzdë. Òbczas twòrzeniô sã neùtronowi gwiôzdë, parmiéń maleje. Z zasadë zachòwaniô mòmentu pãdu wënikô, że nastãpùje tedë zwiãkszenié prãdkòscë wirowaniô gwiôzdë. Czas òbkrãceniô mòże wënaszac òd ùłamka sekùndë do pôra sekùndów. Òbkrãcenié pùlsarów twòrzi mòcné radiowé promieniowanié. Je to spòwòdowóné ruchã plazmë i zmianë magnetycznégò pòla, ale dokładnégò mòdelu pòwstôwaniô tëch impùlsów jesz nie znajemë. Neùtronowé gwiôzdë òkróm pùlsëjącégò radiowégò promieniowaniô emitëją téż pulsującé promieniowanié widzalné i rentgenowsczé. Te òkresë pùlsacji zdrzeszoné są z òkresã òbkrãceniô gwiôzdë, a mòdel emisje radiowégò promieniowaniô przëpòminô përznã blizã. Radiowé promieniowanié pùlsara je emitowóné jakno wiązka i jak na Zemi je òno òdbieróné, òznôczô to, że Zemia je w strëdzë tegò promieniowaniô. Nôbarżi znónym pùlsarã je pùlsar w Dôczëznie Kraba. W centrum ti dôczëzny znajdëje sã ùltragãstô neùtronowô gwiôzda, chërna krący sã 30 razy na sekùndã. Gwiôzda ta zwôlniającë wëdzélô energiã, chtërna òdpòwiôdô energii wësélóny bez Dôczëznã Kraba. Wëbùch supernowi, chtërën utworził tã dôczëznã i pùlsar, béł òdkrëti w 1054 rokù, co òdnotowùją liczné kroniczi. Niebò w nocë bëło jasné bez pôrã pòstãpnych dniów. Czekawòstczi. Neùtronowi gwiôzdë mają baro wiôlgą gãstosc, chtërna przekrôczô 1012 g/cm3. Żóden człowiek nigdë na neùtronową gwiôzdã nie dolécy. Chcemë sã jednak wëòbrażëc, że jednak człowiek na taką gwiôzdã dolecôł i stanął na ji pòwierzchni trzimającë w rãce łëżeczkã. Jakbë nabrôł na tã łëżeczkã materie neùtronowi gwiôzdë, to ta materia na łëżeczce wôżëłabë teli, co wszëtczé autółë na Zemi. Paweł Haensel: Jądra atomowe we wnętrzu gwiazd neutronowych. Centrum Astronomiczne PAN im. Mikołaja Kopernika. [dostęp 2013-04-18] Kaaret; Prieskorn; in 't Zand; Brandt; et al. (2006). "Evidence for 1122 Hz X-Ray Burst Oscillations from the Neutron-Star X-Ray Transient XTE J1739-285". "The Astrophysical Journal" 657 (2): L97.arXiv:astro-ph/0611716. Bibcode:2007ApJ...657L..97K. doi:10. 1086/513270 J. M. Lattimer and M. Prakash, "Neutron Star Structure and the Equation of State" : A Real Experiment (eng) Introduction to neutron stars (eng) |
Starszi – to w òglowym znaczenim, są òsobë, òd chtërëch dzeckò pòchòdzy prosto – òjc i matka gwësnégò dzecka abò dzecy. Bòlesłôw Jażdżewsczi: Wspomnienia kaszubskiego "gbura". Gdańsk 1999 ISBN 8391280934 Jan Trepczyk : Słownik polsko-kaszubski t. 2, s. 141; Gdańsk 1994 ISBN 83-85011-73-0 |
Stãpa – przërëchtënk do rãcznégò wërôbianiô krëpów z zôrna. Do tłëczeniô w stãpie béł sztãpòr. |
Zëmòwi òflës ("Polyporus brumalis" (Pers.) Fr.) - to je ôrt grzëba z rodzëznë òflësowatëch ("Polyporaceae"). Ten pòtrus rosce téż òb zëmã. |
Wòdnô baszka ("Typha latifolia" L.) – to je roscëna z rodzëznë baszkòwatëch ("Typhaceae"). Òna rosce m. jin. na Kaszëbach. Zróżnicowanie florystyczne zachodniego obrzeża Zatoki Puckiej (północna Polska) s. 13 "Typha latifolia" |
Swiãtô Górka (Swiãtô Góra Pòlanowskô) – je to góra ò wëżawie 155,2 m.n.p.m. na Bëtowsczim Pòjezerzu, pòłożónô w zapôdno-pòmòrsczim krizu. Mòżna ją nalézc 1,5 km na pôłniowi zapôd òd Pòlanowa, niedalek sedzbë nadlesyństwa. Historiô. Czej bëłę czasë pògańsczi, lëdze tùwò mieszkający zbierelë sã na ti górce, bë òddac czesc słowiańsczim bògóm i brac wòdã ze swiãtégò zrzódła. W dwanôstim stalacym, swiãti Òtto z Bambérga na ti górze pòstawił drzéwnianô kaplëczkã pòd wezwanim Marëji. Pòstawilë tam krziż, chtërny béł znakã chrzescyjańsczégò kùltu. Òd trzënôstégò wiekù kaplëca bëła pòd òpiekã cëstersów. Tuwò rozkòscerza sã zwëcz pielgrzymków dlô lëdzy z sąsôdnëch dzélów Pòlan. W XIV stolecu na nym môlu mògła bëc pòstawionô pòstãpnô swiątinia, a jinô hipòteza zakłôdô, że bùten bòkadno wëstrojony swiãtnicë mógła bëc sztatura Marëji i 12 sztatur apòstołów wëkònónëch ze złota. Nôstarszi dokùment ò pielgrzimce na Swiãtą Górã pòchòdzy z 1435 rokù i tëkô sã wësłaniégò jedny òsobë przez kòłobrzesczi gard na Chełmską Górã, Rowòkół i Swiãtą Górã, jakno przebłaganié za dokònóny mòrd. Jinô, zdrzódłowô jinfòrmacjô pòchòdzy z 1485 rokù ze Słôwna, chtërne miało wësłac pielgrzyma na te trzë swiãte môle, bë òdpòkùtowac pòwiesenié ricerza Burcharda von Winterfelda. Na spòdlim tëch zôpisów przëjimô sã, że pielgrzimòwanié na Swiãtã Górã w XIV stalacu ni bëło jesz tak znóné. Dopiérze 100 lat pózni stała sã baro wôżnym pòmòrsczim pielgrzimkòwim placã sparłãczonym z pielãgnacëją pòbòżnotë westrzód Pòmòrzan i jinëch mieszkôńców Eùropë. Swiãtô Góra Pòlanowskô òd strzidnowiecza bëła môlã òdpòczinkù na pielgrzimkòwim szlachu sw. Jakùba cygnącym sã do Santiago de Compòstela. Òd tegò czasu bëłë téż òrganizowóné w Pòlanowie jakùbòwé jôrmarczi. Peter von Glasenapp napisôł w Mòdri Ksãdze Pòlanowa słowa taczi trescë: Pòlanowsczi kòscół stôł w dôwnëch czasach na górze pòd Pòlanowã przë môlu mãczarni (sądu). Za papiesczich czasów bëła tuwò wiôlgô swiãtosc i òdpùstë, dlô chtërnëch lëdze z òddalónëch môlów przëchòdzëlë dlô zbawienié dëszë. Dlôte téż ze wzglãdu na wiôldzi nôpłiw lëdzy, kòscół nigdë ni bëł zamkłi, stãdka Pòlanów miôł swòje pòwiedzenié: Stoji òdemkłi jakno Pòlanowsczi kòscół. W czasach refòrmacëji, w 1544 rokù òjcowie cëstercë òpùscëlë ten môl i zabrelë ze sobą sztaturã Marëji. Przëjimô sã, że do Pelplina. Pòd kóńc XVI wiekù kaplëcã znikwiono. Òstałë z ni le rujinë, a tradicja pielgrzimòwaniégò bëła wëgasłô. W 1953 rokù ùrzãdowim zarządzenim nadano pòzwã Swiãtô Górka w môl germańsczi Heiliger Berg. Ôd 2002 rokù góra stała sã pùstelnią òjców Frãcëszkanów z prowincëji sw. Maksymiliana Kòlbégò w Gduńskù, z klôsztoru w Darłowie. Pùstelniô zaprojektowónô zosta w pòmòrsczim stylu, òpartim na wzornictwie kaszëbsczégò bùdownictwa. Biwają w ni Msze z Kaszëbską liturgią słowa. Gòspòdôrzã pùstelnie je òjc Janusz Jãdrëszek. Terczasnie w kaplëcë je tczonô Jiwerskô Jikòna Matczi Bòsczi ( Niebiańsczi Brómë), chtërnã pòswiãcył wrocławsko-szczecëńsczi prawòsławny biskùp. Drzéwiany klôsztór òtôczô piãknô przyroda, a prosté, sërowé warunczi z wszechògarniającą cëszą pòmôgają pątnikóm, bë nalôzc Bòga. Pòtemù môl ten wëbrelë Frãcëszkanie na swòjã pùstelniã. Szlach i pòmniczi. Do kaplëcë prowadzy szlach Kalwarëji z lëdowima rzezbama. Niedalek od stëgnë na wichrz górë wipłiwô zdrój zwóné Stëdnią Zdrowia, z chtërnëm związóné są legendë ò ùzdrowieniach. Kòl swiãtnicë stoji Bóża Mãka z nadpisã w pòlsczim i niemiecczim jãzëkù: Gdy gaśnie pamięć ludzka dalej mówią kamienie. Pielgrzimczi. W 2000 rokù ódbëła sã pierszô, pieszô pielgrzimka Swiãtëch Gór – òd Chełmsczi Górë do Pòlanowsczi. Wzdłuż trasë Kòszalëno – Pòlanowò stanãło 31 kaplëczków przedstôwiającëch scenë z żëcégò Pana Jezësa. W 2010 rokù nen, znóny z strzidniowiecza, szlach znôwu bëł włączony do europejsczé sećë dróg sw. Jakùba, wiodącëch do hiszpańsczi Compòsteli. Dzysu pątnicë wëbiérającë sã do Hiszpanie znôwù jã òdwiedzają. Je jich corôz wiãcy, dlôte trzeba bëło ùrëchtowac dlô nich nocledżi. Wszëtkò to dzãka òdemkłi Pòmòrsczi Drodżi sw. Jakùba. Reaktiwacjô ti drodżi bëła òdpòwiedzą na prosbã Jana Pawła II, chtërën na pielgrzimce w Santiago de Copòstela prosył ò òdnowienié jakùbòwich szlachów i równoczasno całi Europë w chrzescyjańsczim dëchu. Kaszëbsczi òdpùst 2015 Kaszëbsczi òdpùst 2022 http://www.franciszkanie.gdansk.pl/klasztory-w-polsce/pustelnia-gora-polanowska/ |
Pólny skarwónk abò pólny skòwrónk ("Alauda arvensis") — to je môłi ptôch z rodzëznë skarwónkòwatich ("Alaudidae"). Czedës bëło jich wiele w Pòmòrzce. Głos pólnégò skarwónka |
Piątk – to je dzéń tidzénia midzë czwiôrtkã a sobòtą. |
Słowackô, Słowackô Repùblika (sł. "Slovenská republika, Slovensko") – państwò w westrzédnej Eùropie. Greńczë z Aùstreją (91 km), Pòlską (541 km), Czeską (215 km), Ùkrajiną (90 km) ôs Madżarską (515 km). Stolëcą tegò państwa je Bratisława (słow. Bratislava). Długòta greńców je 1355 km. Słowackô nié mô przistãpù do mòrza. Òd 1918 do 1993 béła w zrzeszë z Czeską w Czechosłowacëji. Òd 2004 r. słëchô do Eùropejsczi Ùniji. Tu je ùrzãdowi słowacczi jãzëk. Dominëjącą religiją w Słowacczi Repùblice je rzimskòkatolëckô wiara. Òficjalnô starna |
Sztefan Fikùs (ùr. 9 gr. 1920 r. w Lëzënie, ùm. 5 rujana 2010 r.) - to béł kaszëbsczi runita, poeta, dzejopisôrz, malownik i dzejôrz spòlëznowi. Béł w wòjskòwi òrkestrze, a òd séwnika 1939 rokù pòjmańc w miemiecczim lagrze. Po wòjnë ùczëł sã w technikum banowem i robił na banie. Ten kaszëbsczi ùsôdzca je aùtor m.jin. wòjnowëch wspòminków "Pojmeńczicë" (1982) zbiérkù "Moje miasto" (1985), a téż pòlsczich, dedikòwónëch Lãbòrgòwi. Pisôł téż felietónë; dzélama pòsługiwôł sã lëzëńską gwarą kaszëbsczégò jãzëka. „Gôdka o rëbôkach” – debiut „Kaszëbskô Gwiôzdka z Lęborka” – 1981 r. „Pojmańczice” – 1982 r. „Moje miasto” – 1985 r. „Historia wsi Luzina i okolic w latach 1871–1985” (Historëjô wsë Lëzëno i obende) - 1992 r. „Jak to przódë biwało” – zbiér 1999 r. „A smierc nie przëchôdô” – 2000 r. Jerzi Tréder: Spòdlowô wiédzô ò kaszëbiznie - Gduńsk 2014, s. 174. VIAF Worldcat |
Kòséder - to je kaszëbsczi tuńc w krãgù. Paweł Szefka: Tańce kaszubskie. Zeszyt 1, Wojewódzki Dom Twórczości Ludowej, Gdańsk 1957, np. s. 96, rys. 46 |
Bòcónë ùwôżóny są za ptôchë chtërne przënôszają lëdzama szczescy. Przëlôtiwają òne do naji z cepłich krajów na zymkù. Kaszëbi wierzą, że gniôzdo bòcóna na bùdinkù je znankum szczescigò dlô gòspòdôrza. Baro znóny je pòrzekadło "Gdze bòcón na gniôzdze sedzy, tam grzmòt nie ùderzi". Nôwiãcy bòcónów pòjôwiô sã na môlekach pòdolnëch. W Pòlsce żëją dwa zortë bòcónów: biôłi i czôrny. Pierwszi z nich mô biôłé pióra, a nodżi i dziób czerwiony. Jegò długô szëja pòdczas loty wëcygniony je do przódkù, a nodżi wëproszczony są dalek za ògón. Skóra bòcóna kòl òczów je czôrnô, a westrzódk òka mô cemnobùrą abò szarą farwã. Ptôchë te mają mało mòcë w skrzidłach temù do lôtonigò wëkòrzistiwają òne pòwierzchniã swòjich skrzidłów i cepłé prądë w lëfce. Zanim bòcón pòdlecy w górã nôprzód pôrã razy mùszi pòdskòczëc zanim pòderwie sã w lëft. Bòcónë òdlatiwają grëpama w zélnikù, a przëlôtiwają w strumiannikù i łżekwiôce. Czedë bòcón przëlecy na swòje gniôzdo, bùten roznôszi sã jegò klekòt. Bòcónë pòtrafią téż pògwizdëwac. dłëgòsc cała 95 -130 cm dłëgòsc ògóna 24 -26 cm dłëgòsc dzioba 16 - 20 cm szerokòsc skrzidłów 155 -220 cm wësokòsc ok. 80 cm wôga 2,3 -4,4 kg Zwëczi bòcónów. Bòcóne są ptôchama chtërne rôd są w towarzëstwie. Póznym latem twòrzóm tzw. bòcóni sejmiczi na chtërnych spòtikają sã setczi tich ptôchów. Pòjôwiają sã òne tam,gdze je wiele jedzenié i bezpieczny plac na spanié. Tak przërechtiwôją sã przed rozpòczãcym daleczi drodżi na zemòwiska pòłożony w Africe. Znónym zachòwonim bòcóna je chùdczi kłaponi dziobem, wëkrącônié karkù do tëłu i òpùszczônié głowë. Tak samc òznajmiwô zajãcy gniôzda i stari sã zwabic samicã. Gniôzdo bòcóna. Bòcónë bùdëjã wiôldżi òkrãgłi gniôzda z ùłożonych warstwama wietewków pòprzetikónych szligama. Gniôzda te nôczãscy robią na drzewie, krótkò bùdinków, na dakach, na nieùżiwónych kòminach fabrików, słupach telegraficznych. Òd lat 70. XX wiekù spòtikô sã gniôzda przërëchtowóné przez człowieka na słupach òd prądu. Bòcónë czãsto bùdëjã gniôzda jedno kòle drëdzigò. Tegò sômégò gniôzda ptôchë ùżiwają przez wiele lat. Kòżdigò rokù ùprôwiają je i przenôszają nowi wietewczi. Znóny są gniôzda ùżiwóny 4000 lat, a nôwikszi z nich mają 225cm szerokòscë, 280 cm wësokòscë i wôżą pònad tonã. Co lubi jesc bòcón? Bòcónë chãtno jedzą rozmaité òwadë. Nôbarżi szmakają jima skòczci, chrabąszcze ale téż wieszczórczi, żnije, pisklãta abò môłé zajce. Ptôchë te nie pògardzą téż mëszama, temù gòspòdôrze ùwôżają je za pòżiteczny. Mało czedë bòcónë jedzą żabë, jeżle mają na òkù cos jinszégò. Bòcón biôłi je zortem chtërnemù grozy wedżiniãcy, temù je òn òbjãti òchroną. biôłi bòcón |
Kònstitucjô (z łacyńsczégò "constituo", "-ere" — ‘ùrządzac’ , ‘ùstanawiac’) – prawny akt, òkresliwóny téż jakò zasadniczô ùstawa, chtëren mô nôwiãkszą prawną mòc w systemie zdrzódłów prawa w państwie. W skłôd materii kònstitucji mògą wchòdzëc rozmajité problemë. Kònstitucjô mòże òkresliwac pòdstawë spòłeczno-gòspòdarczégò i pòliticznégò ùrządzenia państwa. Do tégò zawierô spòsób pòwòłiwaniô nôwëższich państwòwich òrganów, a téż pòdstawòwi òbòwiązczi òbëwatela. Za pierszą ùznôwô sã Kònstitucjô USA (1787). Za drëgą na swiece , a pierszą w Europie, ùznôwô sã Kònstitucjô 3 Maja. Kònstitucjô 3 Maja (1791) Marcowô Kònstitucjô (1921) Kwietniowô Kònstitucjô (1935) Kònstitucjô PRL Kònstitucjô RP (1997) |
Skórcz (we zdrojach: "Schorcz" 1339, "Scorcz" 1342, "Schortz" 1458, "Skorcz" 1570, "Skurcz" 1596, Skorć "1597", "Skorc", "Skorcz" 1598, "Skortcz" 1649, "Skorcz" 1664, "do kościoła skoreckiego", "Skurcz" 1682, "Skorcz" 1710, "Skurtz" kòl 1790, "Skórcz" 1889, "Skurcz al. Skórcz" 1925, "Skórcz" 1928; pòl. "Skórcz", miem. "Skurz") – gard we starogardzczim krézu w pòmòrsczim wòjewództwie na krôju Tëchòlsczich Bòrów. Lëdztwò gardu: 3.564 (2009) Wiéchrzëzna gardu: 3,67 km2 |
Chòszczka abò kòcy ògónk ("Equisetum arvense") – to je roscëna z rodzëznë chòszczkòwatëch ("Equisetaceae"). Zelé chòszczi Kaszëbi zbiéralë do léczeniô. |
Czôrné Mòrze (pòl. "Morze Czarne", łac. "Pontus Euxinus", an. "Black Sea") - je mòrzã, strzódlądowim partã Atlanticczégò Òceanu w Eùropie i Azji. Wôżnym półòstrowã je tu Krim. Czôrné Mòrze mô wiéchrzëznã 422 tys. km2, ë głãbòkòsc do 2258 m. Placama w nim je wiele metanu. Przédné òstrowë: Przédné roztoczi: |
Lesno kaszëbskô wies pòłożonô w pòmòrsczim wòjewództwie, w chònicczim krézu, w gminie Brusë. W 1570 rokù w tich stronach bëło wicy jak 20 pszczélków. Tu w 1938 rokù urodzył sã Władisłôw Côrnowsczi. "Władysław Czarnowski" nawôłnica 2017 |
Anna Rita Del Piano, (Cassano delle Murge, ùr. 26 lëpinca 1966) je italską teatrownicą. Anna Rita Del Piano Web Page |
Słowacczi jãzëk - jãzëk z zôpôdnosłowiańsczégò karna słowiańsczich jãzëków. Słowacczi jãzëk je krótko krewny z czesczim. Słowacczé dialektë zacht so jinaczą midze sobą. Wëapraniô sã 3 karna dialektów: pòrénkòwòsłowacczi (nôblëższi pòlsczémù jãzëkòwi), westrzédnosłowacczi (mô wiele wëcmanowich céchów z pòłniowòsłowiańsczima jãzëkama, òsoblëwie z sloweńsczim), zôpadnosłowacczi (nôblëższi czesczémù jãzëkòwi). Kashubian-Slovak Môłi kaszëbskò - pòlskò - słowacczi słowôrz |
Lepiónk ("Plantago maritima" L.) - to je roscëna z rodzëznë przëdróżnikòwatëch. Lepiónk rosce m.jin. kòl Bôłtu. "Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin", s.10 |
Bòliwiô ("Szp: Bolivia, G: Mborivia, A: Wuliwya, K: Puliwya") je państwã w Pôłniowi Americe. Gardë Sucre i La Paz są stolëcami państwa, a nôwikszi gard to Santa Cruz de la Sierra. Tu sa wëszawë Andë i je stolemna rzeka Amazonka. Miono Bòliwii je od Simóna Bolívara, stolemnégò jenerôła. Bòliwiô ma 36 òficjalnëch jãzëków nôrodnich i ji oficjalne miono to "Estado Plurinacional de Bolivia", plurinôrodné państwò Bòliwii. |
Slëmiéń ("Anguis fragilis") – to je wieszczórka z rodzëznë slëmiéniowatëch ("Anguidae"). Òn żëje m. jin. na Kaszëbach i je tu òbjimniãti dzélową òchrónią. Ta wieszczórka je bez nogów. Òn je we wikszim dzélu Éuropë, jaż pò Afrikã i Azjã. Jegò nordowô grańca przebiégô w Szwecje. Ewòlucjô. Slëmiéń, jistno jak błotny żółw, je reliktową fòrmą, warającą òd trzecorzãdu. Tak jak wieszczórka żëwòródka, téż je jajeżëwòrodny. Bùdowa cała. Slëmiéń nie przënôlégô do wiôldżich wieszczórków, mierzi kòle 40-45 cm ë do 50 cm długòtë. Dwie trzecy ti wôrtnotë zajimò ògón. Z pòdrzątkù na swój sztôłt slëmiénia czãsto mają za żnijã i bezmëslnô zabijaja. A òd żniji apartni sã òn tim, że mô słabò zaznaczoną szëjã. Głowa wëzdrzi jak zrosłô ze srąbã. Mô téż pòwieczi i òkrãgłi zdrzél, a nié jak żnija knôdni. Në i ni mô cykcaka na krzebce. Równak wiedno lepi òpasowac, bò kòl niejednëch cemniészich żnijów, téż tegò cykcaka ni ma widzec. Tej nawetka czej jesmë gwës na 100%, że przed nama leżi slëmiéń, lepi trzëmac sã wskôzë: nigdë nie tikôj czegòs, co ni mô nogów. Òn nie je tak ùwinny jak chòc le wieszczórka żëwòródka, ale za to je wikszi. Òne sã ùznôwóné za nôdłëżi żëjãcé wieszczórczi. W nôtërze mògã żëc nawetka do 15 lat. Slëmiéń m.in. żëje w lasach i mòże zakòpac sã np. pòd mëchã, pòd pniama drzéw, pòd wietwiama, w lëstach. Jegò żëcé je dosc krëjamné. Slëmiéń rëchô sã dosc pòmału, òn nie je chùtczi. Mòże dochadac nawetka do pół metra, ale trôfiają sã jesz wikszé. Spòdlëczną farwą slëmiénia je bruny w rozmajitëch tãczënach, òd jasnokawòwégò do cemnobrunégò z kòprowim łiskã. Na krzebce mòże miec czôrné pòdłùgòwaté lënie, jaczé cygną sã òd głowë do ògòna. Pëszny je tpzw. turkùsowi slëmiéń, chtëren na cemnym spòdlim przédnégò dzélu cała mô mòdré pónktë. Czej ùzdrzimë taczégò nadzwëkòwégò slëmiénia, mòżemë bëc gwës, że mô òn trzë lata, bò taczé mòdré znaczi na skòrze pòjawiają sã dopiérze ù starszich gadzënów. Òkrãżé. Slëmiéń żëje w lasach. Zakòpiwô sã pòd mëchã, pòd pniama drzewów, pòd wietwiama i np. w lëstach. Jegò żëcé je dosc krëjamné. Je pòmalny w rëchach, nie je chùtczi ani skrãtny, a kò je òn rabùszny. Jak to je mòżno, że tak pòwólnô gadzëna cos schwôcy? To dlôte, że jachtëje na to, co je jesz barżi pòmalné jak òn: na wãdzëbôczi, smôrzcze, wije. Jé téż pajczi i pònarwë òwadów. Fizjologiô. Slëmiéń je niegroznym zwierzã. Nie mòże nawetka ùgrëzc. Jegò jedurną òbarną przed ùstëgòwnikama je òdrzucënié ògóna. Taczi ògón wãgòrzi sã i zmili téj séj przesladownika, a slëmiéń je w sztãdze w tim czasu ùcec. Slëmiénie sã ùznôwóné za nôdłëżi żëjãcé wieszczórczi. W nôtërze mògã żëc nawetka do 15 lat. W kòpenhasczim zoò òn żił jaż 54 lata. Zagrôżbë i òchróniô. Wszëtczé ôrtë gadzënòw w Pòlsce mają prawną òchróniã. To òznôczô, że nie je wòlno tëch zwierzãtów zabijac, renic ani trzëmac. Do chwôtaniégò tëch wieszczórków brëkòwnô je specjalnô zgòda z Regionalny Direkcji Òchronë Nôtërë. Slëmiéń, jak wszëtczé naje gadzënë, je ôrtã pòd akùrôtną òchrónią. Wcyg jesz wëstãpiwô dosc wielno. Gò mòże pòtkac w rozmajitëch òkrãżach. Zmianë, jaczé më, lëdzë, wprowadzywómë w najim òkrãżim, są dlô niegò zagrôżbą. Dlôte że je pòmalny i mało skrãtny, nie rozmieje samòstojno wińc z głãbszich wëkòpónëch dołów. Nie ùcékô téż (jak np. żnija) z drodżi przed jadącyma aùtołama. Groznô je tej dlô niegò corôz wikszô rësznota na drogach, téż tëch lasowëch, gruńtowëch. "Encyklopedijô Pòwszechnô", red. B. Dãbińskô, Pòznań 2011. "Gadë na Kaszëbach": dodôwk do „Pòmeranii”, Gdùńsk 2016. M. Młinarsczi "Płazë i gadë w Pòlscë", Warszawa 1966. |
Gbùrzëzna - to je gałąz gòspòdarczi i ùprawa roscënów, z chtërnich są produktë wëzwëskiwòné do ùtrzimaniô, a téż pòprôwianiô żëcëgò lëdzy, np. ùprawa pszéńcë, z chtërni je chléb. |
Round Lake Centre - to bëła wnożëna Kaszëbów w Kanadze. W tich stronach długò ùchòwôł sã kaszëbsczi jãzëk ë zwëczi. Tu w Round Lake Centre w szkòle dzece ùczałë sã òd séwnika 2010 rokù kaszëbsczégò jãzëka. Terô ta szkòła je zamkłi. Tu je krótkò jezora kòscół a w nim ksądz Ambrose Pick béł probòszczã w latach 1973 -1978. The proud inheritance : Ontario's Kaszuby / [editor Anna Zurakowska]. Ottawa : The Polish Heritage Institute-Kaszuby, 1991, s. 20. |
Hanka sę żeni - to je titel znónégò dokôzu òbëczajnégò ks. doktora Bernata Zëchtë. To je jegò wôżny dokôz, chtëren zagwësnił mù pòczestny môl w dzejach całi kaszëbsczi pismieniznë. "Hanka sę żeni : wesele kaszubskie : w pięciu aktach z muzyką i śpiewem" - Wejherowo : skład główny, Dom Książ̨ki Polskiej w Warszawie - w stôrim pisënkù ùkôzało sã w 1937 rokù. Tu je m.jin. napisóńé: "Do smiercë nie zabôczta, że wa jesta Kaszëbi! Nie wstidzta sã nigdë swego pòchòdzeniô, swich strón, starosjecczich strojów ji zwëkow, a ju nigdë, przenigdë nie wstidzta sã pò kaszëbskù gadac, chòcbë za to z waju smiôc sã ji weszczerzac miele. " F. Neureiter: Geschichte der kaschubischen Literatur : Versuch einer zusammenfassenden Darstellung, 2. verb. u. erw. Auflage, Sagner, München 1991, s. 223, ISBN 3876904889. VIAF |
Kôrtoszëno to je starô kaszëbskô wies w gminie Krokòwa. W 1284 rokù wòjewòda Dobiégniéw z Biôłogardë pòdarowôł tã wies klôsztorowi w Żarnówcu jak jegò córka Dobiésława tam wstąpiła. Dzys je tu wiele firmów. |
- Baron von Münchhausen, miemiecczi oficer i bajorz (ùr. 1720) 1875 - Jean-Baptiste Camille Corot, fransczi malorz (ùr. 1796) 1944 - Mlodze noleznice miemiecczego karna przecyw nazistom "Weiße Rose" zamordowane przez nazistow: Hans Scholl (ùr. 1918) Sophie Scholl (ùr. 1921) Christoph Probst (ùr. 1919) 1987 - Andy Warhol, amerikansczi malorz, grafik, kunsztler, runita (ùr. 1928) Jaczi chto do pôłnia, taczi pò pôłniu. |
Bòrëcëno (pòl. "Borucino") – to je kaszëbskô wies w Pòlsce, w òbéńdze Kaszëbsczégò Pòjezerzô, pòłożonô w pòmòrsczim wòjewództwie, w kartësczim krézu, w gminie Stãżëca w òbéńdze Kaszëbsczégò Krôjòbrazowégò Parkù. Wies je na szlachù wòjewódzczi dardżi . W òbéńdze szôłtëstwa pòłożoné je mniésza kòloniô: Kamianny Dół W 2011 we wsë mieszkało 337 lëdzy. Òficjalnô kaszëbskô pòzwã wsë w pòstacje „Borëcëno” òsta wprowadzónô 14 lëstopadnika 2007. W pòzwie ti je równak pisënkòwô fela (nieòznôczenié labializacji). |
Ëë Ë, ë — lëtra rozszerzonégò łacyńsczégò alfabétu, ùżiwónô w jãzëkach albańsczim, delawarsczim, kaszëbsczim i luksembùrsczim. W albańsczim je òna nôczãstszą lëtrą. Lëtra na mòże pòjawiac sã téż m.jin. w hòlendersczim, francësczim i jãzëkù afrikaans i òznôczô, że lëtra „e” mùszi bëc przeczëtónô òsóbno, to je nie twòrzi diftongù z sąsednim samòzwãkã, na przëmiôr fr. "Noël" (/nɔ.ɛl/) – ‘Gòdë’; hòlendersczé "koloniën" – ‘kòlonie’. W kaszëbsczim alfabéce je dzewiątą lëtrą. Òdpòwiôdô ji wëmòwa [ə]. |
Szaré pùjczi ("Trifolium arvense" L.) – są jednoroczną abò dwalatną roscëną z rodzëznë bòbòwatëch. Na Kaszëbach rosce jich dosc wiele. |
w Szwecji òficjalną lëstã jimienin wëdôwô Królewskô Szwedzkô Akademijô Ùczbów. Zwëkòwò mionowi dzéń je sparłãczeny z żeczbama szczescégò czë gratulacëjama a téż z przëpòdôwanim roczëznikòwëch dôrënkòw. |
Pamiãtnik – to je lëteracczi gatënk, relacjô pisónô prozą ò przëtrôfkach, chtërnych autor béł bëtnikiem abò òcznym swiôdkiem. |
Zastrzeżné zamkniãcé sprawë - insztitucjô pòlégającô na zastrzeżnym zatrzimanim òbsztrofòwóniô za zlecziństwò. Na prawnô insztitucjô zanôlégô na zastrzeżnym zwòlnienim sprôwcë òd sztrôfny òdpòwiedzalnotë retribùtiwnégò ôrtu. Òna parłãczi sã mët przëpisanim ùdanémù sprôwianégò zlecziństwa, leno no przepisanié mô czësto prowizorny karaktér. Je zastrzeżnym (próbnym) zwòlnienim òd òdebraniégò sztrôfë bez sprôwcã. To òznôczô jistno kòntrolowóną wòlnotã. Sztrôfné dzejanié procëm sprôwcë zatrzëmiwô sã ju w sztóce przëszëkùjącégò sprôwianiô, nigle przińdze do rozprawë ë òbsądzeniô. Zastrzeżné zamkniãcé sprawë je rozsądzywóné bez sąd òbczas zeńdzeniégò. Greńce brëkòwaniô. Je brëkòwóné procëm sprôwcë zlecziństwa zagrożonégò mët sztrôfã, chtërna nie je wikszô niż 5 lat zabiéru wòlnotë (art. 66 sztrôfnégò kòdeksu Pòlsczi Repùbliczi). Sprôwca nie béł rëchli za ùmëslné zlecziństwò òbsztrofòwóny. Wina ë spòleznowô szkòdlëwòta dzejaniégò nie je wiôlgô. Co do spòsobnosców negò zrobieniô ni mô niżódnëch wątplëwòtów. Ôrt bëcô sprôwcë niéòbsztrofòwónégò za ùmëslné zlecziństwò, jegò włôscëwòscë ë personowé znanczi ôs donëchczasowé żëcé do grëpë zaswiôdcziwają, że nimò zamkniãcégò sprawë mdze żëc w prawnym òrnągù, a òsoblëwie nie mdze w przindnocë robic niżódnégò zlecziństwa próbë. Cząd próbë. Cząd próbë warô òd jednégò rokù do trzech lat - czas nëkô òd sztótu nadaniô òsądzeniémù prawny mòcë. Òbrzeszenia òbsądzëwóné bez sąd (z nakazaniô). Bez zastrzeżné zamkniãcé sprawë sąd òbrzesziwô procëm ùdanémù nót całownégò abò partownégò zrëchtowaniégò szkòdë. Pòdlé mòżlëwòtów mòże téż bëc zasądzony òbrzeszk wënadgrodzeniô za skrziwdzenié, abò miast òbrzeszków rozsądzëwô sã przëszëkòwanié przëdôwkù. Dozérënk kùratorë abò personë wôrti dowiérnotë, stowôrë, insztitucji abò spòleznowi òrganizacji, do chtërny dzejaniów przenôlégò bôczënk ò wëchòwanié, niédopùscëwanié do znikwieniô mòralnote abò wëspòmaganié òbsądzonym. Sąd mòże òbrzeszëc do: regùlarnégò dôwaniô beszitu dlô sądu abò kùratorë ò rozwiju cządu próbë; przeproszeniô skrziwdzonégò; wëkònaniô òbrzeszkù dôwaniô dëtkòw na ùtrzëmiwanié skrziwdzonégò; wstrzëmiwaniô sã òd ùżëwaniô alkòhòlowëch napitków pònad miarã abò brëkòwaniô jinszëch narkòticznëch mitlów; wstrzëmiwaniô sã òd kòntaktowaniô sã mët skrziwdzonym abò jinszyma personama w dóny spòsòb abò zblëżiwaniô sã do skrziwdzonégò abò jinszëch personów ; Sąd mòże zasądzëc sztrôfné mitle w pòstacëji: dëtkòwégò swiôdczeniô abò przëdôwkù; zakazu karowaniô do 2 lat. Pòdjimniãcé sztrôfny sprawë (z nakazaniô). Nachôdô, czej sprôwcã òbczas cządu próbë zrobił ùmëslné zlecziństwò, za chtërné òstôł prawòmòcno òbsądzony. Pòdjimniãcé sztrôfny sprawë (pòdlé ùznaniô). Nachôdô, jeżlë: sprôwca òbczas cządu próbë pòdpôdająco narësziwô prawny òrnąg, òsoblëwie jeżlë zrobił jinszé (niże ùmëslné) zlecziństwò; wënëkiwô sã òd dozéru, wëkònaniô nakazanégò òbrzeszkù abò zasądzonégò sztrôfnégò mitla abò téż nie wëkònywô zacwierdzonégò mët skrziwdzonym dogôdënkù; sprôwca pò wëdanim zasądzeniô ò zastrzeżnym zamkniãcym sprawë, le przed zjiscënim jegò prawòmòcnotë, pòdpôdająco narësziwô prawny òrnąg, òsoblëwie jeżlë òb nen czas zrobi zlecziństwò. Czas pòdjimniãcô zastrzeżnié zamkniãti sprawë. Zastrzeżnié zamkniãtô sprôwa ni mòże òstac pòdjimniãtô pózni niże w cygù 6 ksãżëców òd zakùńczeniô próbë. Jablonsczi A.: "Namerkôny", Gdiniô 2013, s. 125-126. Zastrzeżné zamkniãcé sprawë - kòméńtér Articzel 66 sztrôfnégò kòdeksu |
Szkùdło - to je délëk robiony jakbë w klin, z chtërnégò są daczi. Na Kaszëbach daków z szkùdłów je mało, ale mòże gdzes jesz gôdają: "Szkùdła na naszim kòscele pòrôstają mechem" (Sychta, 1972). Szkùdło to nie je szundla. |
Mrocza (we zdrojach: "Mroscha" 1288, "civitate Mrocza" 1393, "Mrzotsza" 1470, "Mrocza" 1578; pòl. "Mrocza", miem. "Mrotschen", 1939–1942 "Schönhausen", 1942–1945 "Immenheim") - garc w naczelsczim krézu w kùjawskò-pòmòrsczim wòjewództwie Lëdztwò gardu: 4.219 (2007) Wiéchrzëzna gardu: 4,32 km2 |
Kòsobùdë - są kaszëbską wsą w pòmòrsczim wòjewództwie, w chònicczim krézu, w gminie Brusë. |
Mòstë - to je wies w gminie Kòsôkòwò, w pùcczim krézu pòmòrsczégò wòjewództwa. Tu w szkòle dzece ùczą sã kaszëbsczégò jãzëka. Mòstë to je kùlturowô pòzwa, a pisôł ò nich ju Swiãtopôłk II. 1.) (kasz. Mosté) i 2.) szkòła |
Midzënôrodnô Radzëzna dlô Môlowëch Strzodowiskòwëch Pòdjimiznów ("ICLEI - Local Governments for Sustainability") - to je stowôra, chtërna mô za cél bùdowanié òglowòswiatowi rësznotë môlowëch samòrządzënów dlô rozwiju òglowi pòliticzi òchrónë strzodowiska i zrównoważonégò rozwiju. Gduńsk je w ni òd 1991 rokù i bierze m.jin. ùdzél w swiatowi Kampani Miasta dlô Òchrónë Klimatu ("Cities for Climate Protection Campaign"), a téż Kampani Miastów i Miastków dlô Zrównoważonégò Rozwiju - Môlowô Agenda 21. |
Alabaster - to je zort gipsu. |
Franz Tetzner (ùr. 1863 rokù, - ùm. 1919 rokù) − to béł jãzëkòznajôrz. Òn pisôł m. jin. ò kaszëbiznie: "Die Slawen in Deutschland : Beiträge zur Volkskunde der Preussen, Litauer und Letten, der Masuren und Philipponen, der Tschechen, Mährer und Sorben, Polaben und Slowinzen, Kaschuben und Polen".1902, a téż "Die Slowinzen und Lebakaschuben". Bd. 8 - Berlin, 1899. Dzieje ziemi bytowskiej : praca zbiorowa / pod red. Stanisława Gierszewskiego. Poznań : Wydaw. Poznańskie, 1972, s. 207 VIAF |
Gòrãczëno (pl. "Goręczyno") – kaszëbskô wies w Pòlsce pòłożonô w pòmòrsczim wòjewództwie, w kartësczim krézu, w gminie Somònino. Gòrãczëno je pòłożoné nad rzéką Redunią, kòl 8km òd krézowégò gardu Kartuzë. Tu w szkòle miona "Kaszëbsczi Zemi" ("Ziemi Kaszubskiej") dzece ùczą sã kaszëbsczégò jãzëka . Tu ùrodzył sã Alfons Flisykowski. Dlô turistów tu je np. "Kaszubska strzecha". ò turistice |
Wiôldżi Pòst- to je w katolëcczim kòscele czas pòstnégò jestkù (np. bùlwë, sledze). Kòscół ùstanowił, że Jastrë przëpôdoją wiedno w niedzelã pò pierszi zymkòwi pôłni miesąca. Czas jastrowëch òbchòdów mòże tej trafiac midzë 22 strëmiannika a 25 łżëkwiata (5 niedzél). Temù tej Wiôldzi Pòst przëpôdô rôz chùtczi, rôz pózni, ale wiedno dérëje 40 dni. W tim czasu przëpôdô szesc niedzél, z chtërnëch ostatni (6) je Palmòwô. Pòpielnô Strzoda Wiôldżi Pòst rozpòczinô sã Pòpiélcową Strzodą. Ksądz sëpie na głowë lëdzy palmòwi pòpiół z łońsczégò rokù i gôdô: Pamiãtôj człowiekù, że pichã jes i w pich sã òbrócysz. Pòpielnô Strzoda - to je pierszi dzéń Wiôldżigò Pòstu przed Jastrama. Niedzela Palmòwô Szóstô niedzela Wiôldżégò Pòstu (Palmòwô) rozpòczinô Wiôldżi Tidzéń. Lëdze przënoszają do kòscoła palmë, chtërne pò pòswiãcenim bãdą zaktłé za swiãté òbrazë i kòl kropelniców, żebë chrónic chëczë òd złégò. Wiôldżi Czwiôrtk W Wiôldżi Czwiôrtk òdprôwiô sã òstatną przed Jastrama Mszã sw., pò ni Nôswiãtszi Sakrameńt je zaniosłi do cemnicë /co mô przëpòminac zamkniãcé Christusa w sôdzë/. Na wdôr tegò, że z Jezësa zjãlë ruchna, z wôłtôrza zjimô sã òbrësczi, lëchtôrze i krziże. Do Wiôldżi Sobòtë nie mdã téż grałë òrganë ani zwòniłë zwónë. Wiôldżi Piątk W Wiôldżi Piątk, jinaczi Płaczëbògã, ksądz naczinô ceremónie òd leżeniô krzyża, ni ma Mszë sw., na kùńc òbrzãdów Nôswiãtszi Sakrameńt przenôszô sã do Pańsczégò Grobù. W Płaczëbòga béł jadłé sëchi chléb i sëché bùlwë. Wiôgòpòstné nôbòżéństwa. Na Kaszëbach jaż do drëdżi swiatowi wòjnë lëdze pòscëlë baro òstro. Starkòwie pòwiôdelë, że panewczi na całé 40 dni pòstu bëłë wëszorowóné i zamkłé w kòmòrze. Nie jôdało sã miãsa, leno sledze. Òkróm tegò do zbawieniô dëszë przënôlégało téż rozdawac klëczné. Kromiagów bëło wiedno kòl kòscołów fùl, tej nie bëło z tim biédë. Wicy czasu przeznôczało sã na nôbòżéństwa i mòdlëtwë. We wiele dodómach do dzysô òdmôwiô sã kòrunkã, a w piątczi i niedzele chòdzy na pòstné nôbòżéństwa: Gòrzczé Żale i Krziżewą Drogã. Gòrzczé Żale òdprôwiô sã wiedno w niedzelã. Tak je ju òd kùńca XVII wiekù. Jich autorã je ks. Benik – misjónôrz z Warszawë. Drogã Krziżewą spiéwô sã òd pòczątkù XVIII stolecégò. Rzeczónka. "Żur i slédz, to są dwaji pòstny bracô. " |
Ekòlogòwô żëwnota – je bëlnô, nieskażony i niezmòdernizowóny, ale przë ùtrzimanim brzadnoscë zemi mòżlëwie nôtërnyma szëkama, jistno je ze zwierzãcą produkcją. Ta żëwnota je z ekòlogòwëch gbùrstwów, a òne mùszą spełniwac wësoką jakosc i miec pasowné certifikatë (co rok òdnôwióné). Produktama na Kaszëbach mògą bëc np. mlékò, bùlwë, jaja i miãso. Znónô je np. "Ecofarma" w Môłkòwie. Mòdło cechù ekòlogòwi żëwnotë je na stronie http://ec.europa.eu/agriculture/organic/eu-policy/logo_pl a prawò ò ni na stronie https://web.archive.org/web/20150419170620/http://www.minrol.gov.pl/pol/Jakosc-zywnosci/Rolnictwo-ekologiczne/Akty-prawne |
Szadô wika ("Vicia villosa") - to je roscëna z rodzëznë bòbòwatëch. Na Kaszëbach gbùrze ją selë z żëtã przed zëmã np. na zeloné dlô chòwë w przińdnym rokù. Zróżnicowanie florystyczne zachodniego obrzeża Zatoki Puckiej (północna Polska) s. 14 "Vicia villosa" |
25 stëcznika – Włodzimierz Wësocczi ("Владимир Высоцкий") 10 gromicznika - Aleksander Majkòwsczi - doktor, kaszëbsczi pisôrz i dzejôrz |
Môlnik (abò lokatiw; łac. "locativus") – jeden òd zanôleżnëch przëpôdków, nôpierszą fùnkcją chtërnégò je wërażenié znaczeniô jaczégòs placu dzejaniégò. Môlnik pòkazywô przede wszëtczim, gdze je (miescy sã, mô swój plac) jaczis przedmiot, wësłowiony z pòmòcą jistnika. Môlnik mòże pòkazywac plac przedmiotu równo w przestrzeni, jak i w czasu. Môlnik je m.jin. jednym òd sétmë przëpôdków kaszëbsczégò jãzëka. Wëstãpùje òn nie samòbëtno, a w składze przëmiónkòwëch wërażeniów (na przëmiôr: „"na" pòlu”, „"we" Gduńskù”). |
Alojs Andricki (ùr. 2 lëpińca 1914 rokù w Radworze - ùm. 3 gromicznika 1943 r. w Dachau) - to béł górnołużëcczi ksądz, błogòsławiony i dzejôrz procëm miemiecczim nazistã, chtërni gò zamòrdowalë w kòncentracëjnym lagrze Dachau. 30 lëpińca 1939 przëjimnął ksãżë swiãcenia i robił jakò wikary w katédrze w Drezdëne. 21 stecznika 1941 òstôł pòjmóny przez nazistow, chtërni 15 sewnika nego rokù wëwiozlë gò do lagrù, gdze dostôł nómer 27829 i na kùńc òstôł ùsmiercony strzikówką z fenolã w 1943 r. Jak ògłosył papież Benedikt XVI, òd 13 czerwińca 2011 ròkù ksądz Andricki je błogòsławionym Kòscoła rzimskò-katolëcczégò. Òn je pierszim błogòsławionym łużëcczim Serbem. Ksądz Andricki òstôł patronã pòlsczi spòdlëczni szkòłë w Rząsinach, jigo miono maja téż darżëce w Bùdzyszëne, Drezdëne i Radworze. Marja Kubašec: Alojs Andricki. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1999. Hermann Scheipers: Gratwanderungen. Priester unter zwei Diktaturen. St. Benno-Verlag, Lipsk 1997, ISBN 3-7462-1221-9. Alojs Andricki |
Editora je kòmpùtrową soft-wôrą brëkòwóną do zjinaczaniô dokôzu. Zwiksza mô sã równak na mëslë editorã tekstu. Barżi awansowóné editorë tesktu mianëje sã procesorama tekstu. |
Psotnik ("Euphorbia helioscopia" L.) – to je jednorocznô roscëna z rodzëznë psotnikòwatëch. To je zelëskò. "Euphorbia helioscopia" |
Rusczi jãzëk - jãzëk z pòrénkòwòsłowiańsczégò karna słowiańsczich jãzëków. To je rodnô mòwa dlô kòl 160 milionów lëdzy. Òglowô wielëna brëkòwników sygô kòl 280 milionów. Je ùrzãdnym jãzëkã w Rusczi Federacëji ë jednym z ùrzãdnëch jãzëków Biôłorësczi, Kazachstanu, Kirgistanu ë Òrganizacëji Ùjednónëch Nôrodów. Russian-Kashubian |
Stalaktit - to je kamnô pipa, chtërna mòże bëc w jómie. Stalagmit |
Pòlitika: w rokù 2020 bãdą welowòni nowi prezydentë w Tajwanie (11. stëcznika), w Dominikańsczi Repùblice (17. môja) i w USA (3. lëstopadnika). 27 rujana - Róman Skwiercz 11 lëstopadnika - Blanche Krbechek |
Słowiańsczé plemiona - karno wczasnostrzédnowiekòwich namôlnëch wnożnëch zrzesznic jistniejącëch na òbéńdze zamieszkiwanej òb Słowiónów. Lësta słowiańsczich plemion w alfabétowim ùkłôdze. Miona wëmienionëch niżi plemion ùchòwałë sã w historëcznëch zdrojach. Króm nich archeòlodzë wëapartniają téż jinsze plemiona, chtërnëch miona sã nié ùchòwałë. Bëtyńcë Bieżuńczanie Bòbrzanie Brzeżanie Bùdënowie Bulgarzë Bùżanie Chòrwacë Chùdzycë Chùtycë Chyżanie Czesi Czrezpenianie Deczanie Derewlanie Doleńcë Doszanie Dragòwicë Drzewiónie Dulebòwie Dziadoszanie Gadczanie Glënianie Glinianie Głomacze Głubczëce Gòlãszëcë Gòplanie Hawòlanie Hobòlanie Jezercë Kaszëbi Kòledzice Krëwicze Kùjawianie Lãdzanie Lemùzi Lesicë Lëcice Lëpianie Licicaviki Litomierzëcë Lubùszanie Lupiglaa Łãczëcanie Łuczanie Łużëczanie Mazowszanie Milczanie Milingòwie Moinvinidi Mòrawianie Mòrzëcë Mòrzëczanie |
Gotthelf Bronisch (ùr. 3 czerwińca 1868 rokù, ùm. 12 stëcznika 1937 rokù w Berlënie) − to béł jãzëkòznajôrz i łużëcczi Serb. Òn napisôł m. jin. ò kaszëbiznie: "Kaschubische Dialectstudien: Mit gütiger Subvention einer hohen Provinzial-Commission zur Verwaltung der westpreussischen Provinzial-Museen unternommen und hrsg. von Gotthelf Bronisch", Leipzig : O. Harrassowitz, 1898. |
Starzno (pl. "Starzno") – to je kaszëbskô wies w pòmòrsczim wòjewództwie, w gminie Kòczała. W 1712 rokù w tich stronach pszczélk mógł bëc człowiek widzałi, bò zemia tu je do gbùrzeniô lëchô. ò pszczélkach 1939r. "Starzno" |
Joanna Krupa (ùr. 1979 rokù) to je pòlskò-amerikańskô teatrownica. |
Grzëbë. Grzëbë Grzëbë – królestwo nôleżą do domenë jądrowców (Eucaryota). Jistniené grzëbów òbzérô sã we wszëtczich strefach klimatycznych, przede wszëtczim na lądach, rzôdko w wòdach. Do terô òpisónô ok. 120 tës.zortów grzëbów. Rok w rok charakterizeje sã ok. 1700 nowich zortów grzëbów. Budacëjô grzëba.. Grzib skłodô sã z kapelusza, nodzi i grzëbni pòdzemny. Żëwienié. Wedle spòsòbu odżywianiô westrzód grzëbów wyróżniwô sã: saprofitë pasożytë symbiontë Rozrôdzanié. Grzëbë rozrôstają sã: wegetatywno przez pòdzeleniô pãczkòwanie fragmentacjô plechë pëłcowo izogamiô anizogamiô oogamiô gametangiogamiô somatogamiô przez sporã "Grzëbë dzelą sã na": grzëbë kapeluszowi grzëbë jôdny grzëbë trëjący grzëbë cézożëwny grzëbë wòdny dodôwk do miãsów 'Wëzwëskiwani grzybów.' Grzëbë są ùżëwóny do wëróbkù żëwnote. Jiny grzëbë, jak Penicillium, są wëzwëskiwóny do wëróbkù leków. Grzëbë jôdny sã sëszi,zaprôwio sã i mrozy sã. Grzëbòwô jodô. grzëbòwô zupa prażnica z grzëbami grzëbòwi sós pizza z grzëbami Literatura:. W: Hans G Schlegel: Mikrobiologia ogólna. Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN, 2000 Hans. E. laus.: Atlas grzëbów jôdowich i trëjących. Wydaw. RM, 2008 |
Bargãdzëno - to je kòlonia w gminie Wickò, w lãbòrsczim krézu pòmòrsczégò wòjewództwa. |
Eùropejsczi Dzéń Jãzëków je swiãtowóny 26 séwnika òd 2001 rokù. Òn mô pòkôzôwac jãzëkòwą bòkadnosc w Eùropie. W sami Eùropejsczi Ùnii je wicy jak 60 môlowich pòspólnotów, chtërné ùżiwają jãzëków òbéńdowëch abò mniészëznowëch. Pòdług spisënkù z 2011 rokù wicy jak 106 tës. mieszkéńców Pòlsczi gôdô pò kaszëbskù. Do tegò trzeba dorechòwac wszëtczich, co wëjachelë bùten, ale wcyg nie zabëlë swòji mòwë. Eùropejsczi Dzéń Jãzëków mô m.jin. zôchãcywac do ùczbë jãzëków i to nié leno tëch nôbarżi znónëch jak np. anielsczi, ale prawie tëch miészëch, jak kaszëbsczi. Eùropejsczi Dzéń Jãzëków (pòlsczi) "O językach obcych z Danutą Stenką" |
Ùczba je całownotą ùsystematizowóny, lëdzczi wiedzbë, jakô mòże bëc wielerazowò empiriczno (dokôzama) werifikòwónô. Słowò "ùczba" mòże òznôczac téż òglową spòlëznã ùczałich ôs metodë, jaczima sã òni pòsługòwają przë dochôdanim do wiedzbë. Wedle przibioru badérowaniô nôczãscy wëapartniwóné je 5 wietwów ùczbë: dokładné ùczbë (matematika, logika, ëtd.) nôtërné ùczbë (biologijô, chemijô, geògrafijô, ëtd.) hùmanistné ùczbë (lingwistika, historëjô, ëtd.) spòlëznowé ùczbë (ekònomijô, psychòlogijô, ëtd.) ùżiwóné (abò: stosowóné) ùczbë (infòrmatika, medicëna, ëtd.) |
Mòkszónie (mòkszóńsczi jãzëk: "Мокшет") są ùgrofińsczim etnicznym karnã, aùtochtónicznym lëdztwã òbéńdë strzédny Wòłdżi, chtërnô mieszkô w Mòrdowsczi (Ruskô), leno môłé skùpiska żëją téż w Kirgistanie, Ùzbekistanie, Turkmenistanie ë Kazachstanie. Czësto Mòkszónów je kòl 296 900. Mòkszónie ë Erzjónie są nazëwône Mòrdwinama, leno taczé miono je baro kòntrowersëjné. |
Strzébro (łac. "argentum") – to je chemiczny pierwiôstk, metal. Symbòl: Ag Lëczba atomòwô: 47 Temperatura topnieniô: 961,78 °C Atomòwô masa 107,8682 Jerzi Nacel (pòl. Jerzy Nacel): Chemiô òglowô i òrganicznô, Gduńsk 2013 |
James Caviezel (ùr. 26 séwnika 1968) - je amerikańsczim teatrownikã. |
Strzépcz (pl. "Strzepcz") – wies szôłtëskô szôłtëstwa Strzépcz, do chternégò wchôdô jesz Dargòlewò, Głodnica ë Zelony Dwórk. Drëgô żle jidze ò wiôlgòsc wies w gminie Lëniô, jakô je kòle skrziżowaniô drogów do Wejrowa, Lãbòrga ë Kartuz. Przed wòjną wies, jakô bëła sedzbą wójtostwa (do 1975 rokù) mia charakter môłégò gardu. Pòzwa wsë, pierwòszno brzëmiącô "Trzebsk", pòchôdô òd czasnika "trzebic". Historëjô. Pierszé wiadło ò Strzépczu bëło zapisané w 1314 rokù, ale parafia na gwës pòwsta tu rëchli - na przełómaniu 12. ë 13. stalatégò. Wies ne czasu słëcha do chmielińsczi kasztelanii. Òd 1318 rokù Strzépcz béł w wójtostwie, a pózni w mirochòwsczim starostwie. W 18. stalatim bëło tu 10 gbùrów i karczma, a wies znónô téż bëła z produkcji grónków a téż òdbiwającëch sã tuwò sejmików szlachtë mirochòwsczégò starostwa. Ò znaczenim Strzépcza mòże swiôdczëc to, że starą familie Przebendowsczich tu kòle kòscoła w 1757 rokù béł wëbùdowóny szpëtôl dlô biédnëch. Rozwij Strzépcza béł na przełómaniu 19. ë 20. stalatégò, czej wies bëła sedzbą wëszëznów gminë. W kùńcu 19. stalatégò w Strzépczu mieszkało wicy jak 500 lëdzy, a do òbéńdë wsë rëchòwóné bëłë téż pùstczi z òkòlégò - m. jin. Głodnica ë Zelony Dwórk. Pò II swiatowi wòjnie w môlu stôrégò, w dzélu ùszkòdzonégò w 1945 rokù kòscoła, béł wëbùdowóny mùrowóny, jistniejący do dzysô kòscół sw. Marii Magdalenë. W latach 80. i 90. XX w. nastôł dalszi rozwij Strzépcza. Òd 2000 rokù dzejô tuwò jedurnô w gminie strzédnô szkòła - Kaszëbsczé Òglowòsztôłcącé Liceum. Tu młodzëzna ùczi sã kaszëbsczégò jãzëka. Czekawinczi. Na smãtôrzu w Strzépczu je môl smiercé 80 lagrowëch z lagru Stutthof - z 1945 rokù, chtërni szlë bez Strzépcz w Marszu Smierce, ë spale w môlowim kòscele. Na nym samym smãtôrzu je grób Aleksandra Labùdë, kaszëbsczégò spolëznowégò dzejôrza ë ùtwórcë. Nad rozległim Strzepsczim Jezorã òd 2009 rokù je zelonô plaża i rekreacyjnô jinfrastrunturô. We wsë wôrt zazdrzec do kòscoła, jaczégò òbstrój pòchôdô w dzélu z rëchlészi póznobarokòwi swiątnicë, jakô sta tuwò do 1946 rokù. Malowniczoscą czarzą leżącé na zôpôd òd wsë wëbùdowaniô Zelonégò Dwòrkù, nad Łebą kòle drodżi do Tłuczewa, z tradicyjną szachùlcową bùdacëją a téż leżącé na grzëpach na pôłnié òd Zelonégò Dwòrkù pùstczi Głodnica, dze òd 1991 rokù fùnkcjonëje piérszô Kaszëbskô Spòdlëcznô Szkòła na Kaszëbach. We strzépsczim kòscele je figùrenka Matczi Bòsczi Strzépsczi, chtërna mòże bëc stôrszô òd figùrenczi Matczi Bòsczi Swiónowsczi, Królëwi Kaszëb. Stôrodôwnotą są téż figùrenczi sw. Piotra ë Pawła. We Strzépczu, kòl Kaszëbsczégò Òglowòsztôłcącégò Liceum stoji szlachòta Grzenié - Dëcha ze szlachù "Pòczuj Kaszëbsczégò Dëcha" w gminie Lëniô. Strzépcz w lëteraturze. Ò Strzépczù pisôł w swòjim pòémace "Ò Panu Czôrlińsczim co do Pùcka pò sécë jachôł" Heronim Derdowsczi: "(...)Mòże żesta ò ni dotąd wiele jesz nie czulë/A to wies je nôznoczniészô z całi zemsczi kùlë(...)" ë téż "(...) Òna zawdë dlô całégò kréjsu bãdze wzorã/Bò szôłtësów syn ze Strzépcza òstôł profesorã(...) ". W Strzépczu rok kòle rokù zatrzimôwô sã pielgrzimka z Kòscérznë do Wejrowa. Pisôł ò tim Aleksander Majkòwsczi w swòjim dokazu "Żecé ë przigòdë Remùsa". To tuwò téż nocowôł Remùs òb czas ti pielgrzimczi. 1880 |
Jagelonowie (lët. "Jogailaičiai") – wietew lëtewsczi dinastie Gedëminowiczów, jakô wëwòdzy sã òd Władisława II Jagełłë. Je to trzecô dinastiô, chtërna rządzëła w Pòlsce (w latach 1386-1572). Jagelonowie rzãdzëlë téż w Lëtewsczi (w latach 1377-1401 i 1440-1572), Czechach (w latach 1471-1526) i w Madżarsczi (w latach 1440-1444 i 1490-1526). T. Biber, M. Leszczyński, "Poczet władców Polski", Poznań 1997. |
Wejrowò (téż: Nowé Miasto, Miasto, we zdrojach: "Nova colonia" 1643, "Nowe Miasto" 1646, "Weyheropolim" 1650, "Wejerowo" 1650, "Weyhersfrey" 1650, "Wejerowska wola" 1650, "Wejherau" 1650, "Wejherstadt" 1650, "Wejheropolis civitas" 1651, "Weichersfrei" 1659, "z Miasta Weyhrowa" 1684, "Nowomiasto" 1772, "Neustadt" 1796, "Vejrowo" 1866, "Wejherowo" 1866, "Vejrowo" (Cenôwa), "Vejherowo", "Novè-mjasto" (Cenôwa), "Vejrowo/Vajrowo" (Lorentz); pòl. "Wejherowo", miem. "Neustadt") je krézewi c w Pòrenkòwi Pòmòrsce, na Kaszëbach, nad rzéką Rédą. Tu je Państwòwô Mùzycznô Szkòła, jakô ùczi ùsôdzków sparłãczonëch z kaszëbską tradicëją, a też Kaszëbskô Filharmóniô. Pòłożenié. Geògrafné kòòrdinatë: szérzô - 54°36' N, dôłgòta - 18°15' E. Wejrowò je stolëcą wejrowsczégò krézu w pòmòrsczim wòjewództwie. Wejrowò mô apartné ùrzãdë dlô gardu ë wsowi gminë. Pòdôwczi. Gard. Bùdżetowé wzątczi gardu (2004 plan): mln zł Bùdżetowé wëdôwczi gardu (2004 plan): mln zł Gmina. Lëdztwò gminë: 12 700 mieszkeńców Wiéchrzëzna gminë: 194 km2 Bùdżetowé wzątczi gminë (2006): mln zł Bùdżetowé wëdôwczi gminë (2006): mln zł séwnik 1939 - wzãcé gardu przez Miemców 12 strëmiannika 1945 - wëzwòlenié gardu W 1946 rokù béł tu Kaszëbsczi Kòngres 1 séwnika 1968 rokù pòwstało Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë ë Mùzyczi Òd 19 séwnika 2016 rokù je tu Diskùsjowi Klub Kaszëbsczi Ksążczi Historëjô. Midzë 25 zélnika a 2 rujana 2017 w gardze dérowałë spòlëznowé kònsultacje w sprawie ùstaleniô – kòle ùrzãdowi pòzwë w pòlsczim jãzëkù – dodôwny kaszëbsczi pòzwë Wejrowa, co dôwô mòżlëwòtã wprowadzeniô téż debëltjãzëkòwëch, pòlskò-kaszëbsczich, tôflów przë wjazdach do gardu. Anketã w ti sprawie wejrowsczi Ùrząd Gardu przeprowadzył na wniosk Stowôrë Lëdzy Kaszëbsczi Nôrodnoscë „Kaszëbskô Jednota” i Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. 86 proceńt anketowónëch (632 wôżné głosë) pòdtrzimało ùdbã. 19 gòdnika 2017 pasowny ùchwôlënk jednogłosno przëjãto na sesje Radzëznë Gardu. Dorota Masłowska Jan Trepczik Wejrowskô Kalwarëjô Klôsztór Pałac familëji Keyserlingków ë Przebendowsczich (dzysô Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Runitwë ë Mùzyczi) Fara Wiązarkòwi szpëtôl (ùtulk) z XVIII wiekù Helmstedt - internetowô starna gardu Rouen - internetowô starna gardu Tyreso - internetowô starna gardu Historia Wejherowa / pod red. Józefa Borzyszkowskiego ; [aut. Klemens Bruski et al.] , Wejherowo : Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej, 1998. K. Kościński: Kaszubi giną. Wiązanka wiadomości historycznych i statystycznych. Poznań 1905, s. 53 Kategòrëjô Wejrowò w Open Directory Project (pòlskòjãzëkòwi dzél) |
Latowiszcze – to je wëpòczinkòwi môl, chtëren je atrakcjowi turistno. Wiele razy òno je nad mòrzã, w lese abò nad jeziorã. |
Chòchla - to je długô żerdza do pòpichaniô secé przë łowieniô rëbów pòd lodem. Ernst Seefried-Gulgowski, Von einem unbekannten Volke in Deutschland. Ein Beitrag zur Volks- und Landeskunde der Kaschubei /Izydor Gulgowski, O nieznanym ludzie w Niemczech. Przyczynek do ludoznawstwa i krajoznawstwa Kaszub, przekład M. Darska-Łogin, red. naukowa i wstęp J. Borzyszkowski, Berlin 1911 - Gdańsk 2012, s. 93 i 97. Bernard Zëchta. |
Piwò (arch. "bërsz") to alkòholowi napitk ò nisczi zamkłoscë alkòholu (zwiksza do 6%), zwëskóny bez destilacjã òb alkòholową fermentacjã piwną soczëznie, chtërna je dostónô ze zbòżégò (nòbarzi jãczmienia). Historëjô. Wszëtczé zbòża, chtërné mają w se cëczer mògą pòddac sã ùrmòwi fermentacëje dzãka dzëczim młodzóm w lëfce. Wic czej znóné bëłë ju zbòża, piwò mògło samòstójno pòwstac w rozmajitëch kùlturach na swiece. Nôstarszé szlache browarzeniô mają nie przëmiérzającë sétme tësąców lat, co je wiedzec z chemicznëch testów dôwnëch grónków z dzysdniowégò môlu Jiranu. Antropòloga Alan Eamesje dbë, że "piwò bëło ną mòcą, chtërna naczerowa plemiã Nomadów do żëcô we wsach..." Je wiedzec, że w kraju Sumerów, Mezopòtamie, chtëren béł midzë Tigrisã a Eùfratã, warzëlë nen napitk, le nie je wiedzec na jaczi spòsób Sumerowie ùsadzële receptë. Sumerowie baro wenerowale piwò. Przódëczasny tekst, znóny jakno "Himn do Nikasi" (Nikasi béła bóżëną piwa) mô w se receptã na wërobk negò napitkù. Ninkasi, të jes tą, chtërna piecze "bappir" w wiôldżim piekarkã, Wkłôda w szëkù górë łëzganych zôren, Të jes tą, chtërna mòkrzë malc ùstôwiony na zemi... Të jest tą, chtërna trzëma w rãkach baro słodkã soczëznã... Ninkasi, të jes tą, chtërna wëlewa przefiltrowane piwò z browarni bùte, To je [jakno] nacercé Tigrisu ë Eùfratu. Z niegò wiéme, że to nôstarszé piwò zwëskiwóné bëło z chleba fermeńtowónégò w wòdze. Wic mòże bëc, że no piwò szlachòwało barżi za chlébòwim kwasã. Czej krôj Sumerów ùpôdł, jich spòsobiôrzë, Babilończicë, rozwinelë warzenié piwa. W epòpeje "Gilgamesz", czëtómë, że "Enkidu", primitiwny stwór, półczłowiek-półzwiérz, pò wëpicém sétmë grónuszków piwa stôł sã człowiekã. Babilończicë rozmielë warzëc 20 zortów piwa. Wëwòżelë je nawetka do Egiptu. Babilońsczi król Hammùrabi, w swòji zbérnice praw miôł téż ùstawë tikające sã piwa. Midzë jinszima, jegò pòddóny mielë do wëpicégò wedle sztatusu, òd 2 do 5 litròw negò napitkù òb dzéń ë piwòwarë mielë nakôzóne, żëbë nie falszowac piwa (np. nié dolewac do niegò wòdë). Białczi piłë piwò z miodã czë jinszima lëbiodczima (daktëlama czë miodnyma jagòdama). Technologiã prodùkòwaniô piwa rozwijalë téż Egipcjanowie, chtërny naczãle rozmajitima dodôwkama pòprôwiac jegò szmakã. Piwò bëło dlô nich na tëli wôżné, że ùsadzële apartną heroglifã na jegò òznaczenié. Rzëmianowie ë Grekòwie są znóny colemało z robieniô wina. Leno òni téż, nigle wino sã nié rozkòscerzëło, pilë piwò. W Rzimsczim Jimperium piwò bëło wszãdze tam, dze bëłë jiwrë w dostanim wina. Równak Rzëmianowie trzimële je za napitk barbarzińców. Wiele nôrodów robiło swòje piwò. Ò rozlubianiu sã Germanów do negò napitkù pisze, z gwësnym lëchim wseczëcim, Tacët (Germania 23,1: "potui humor ex hordeo aut frumento, in quandam similitudinem vini corruptus", co nie przëmiérzającë òznôcza "do picégò mają sczënioną z jiczmã czë pszenicã, skażonã ceklënã, chtërna ùdaje wino"). Dzysdniowi Miemce znają piwò òb nômni 800 rokù przed nają erą. Samòbëtno, techologijô wërobkù piwa pòwstała téż na jinszëch kòntinentach. W Americe òd òkolim IX stalata p.n.e. robi sã m.jn. kùkùridzane piwò "chibche", chtërne brało sã ze zwëkòwi fermentacëji kùkùridzanej soczëznë z dodôwkã ptialinë. Napitk nen miôł wiôldżą rolã na nordze Eùropë. Fińskô pòéma "Kalewala" pòswiãcô jemù jaż 400 réżków, czej stwòrzeniu swiata blós ò połowã mni. W nordicczim epòse "Edda" je mòżna przeczëtac, że wino to je napitk nieùmiérnych bògów a piwò słëchającë je do swiata smiertelnych. W przódeczasnym swiece warzniém piwa zajëmiwałe sã białczi. W prawach wielu nôrodów bëło, że statczi do warzeniégò piwa nôleżą do białków. Stojizna na naczãła sã zmieniwac w strzédnych stalatach, czej warzeniém zajãłe sã klôsztornicë. Do swòji biédni, òsoblëwi w pòsce, dietë brëkòwale òni lubnegò w szmakù, ful bògatégò w witaminë ë mineralne dzélëczi napitkù. Prawa tikające sã pòstu nié tikałe piwa, tedë òno mògło bëc pite òb całi rok. W niechtërnëch klôsztorach klôsztornikom przëpôdało nawetka 5 litrów negò napitkù òb dzéń. Z czasã klôsztorë robilë wiãcy piwa niż gò brëkòwelë, tedë naczãlë je przedôwac. Ùlepszalë przë tim technologijã ë ùsadzalë nowe receptë. Niechtërne klôsztorë dzãka warzeniu piwa zebrałë zacht wiôldżi kapitał. stout - cemne, bez mała czôrnë piwò, chtërne je zwëskóne ze scëkrzënégò malcu z dôdówkã pszenicznégò malcu, ò cãżczim, słodkò-gòrzczim szmakù. Nôsłôwniészim piwem negò zortu je Guinness. ale - cemnobrune abò jasnobrune piwa zwëskóne z kaszpùtu (miészónczi) strzédnégò ë scëkrzënégò malcu, ò szmakach ód gòrzczégò do słodkòwégò. bitter - szlach piwa ale ò cemnojantarowi farwe ë gòrzczim a bez słodczégò szmakù, je zwëkòwi piwã w anielsczich pùbach. porter - zwëkòwi kaszpùt piw "ale", "bittera" ë "stouta" z dôdówkã szpirtusu ë przëprawë. piwò trapistów - klôsztorne piwò, zwëskòne z cemnegò malcu, baro mòcno chmielóne. Terô warzone blós w piãcu browarniach w Beldżji ë jedny w Holandji. czerwòne piwò - widzałë piwò w Beldżji, Australëji ë Frańcëji, letkò słodczé piwò z niescëkrzënégò malcu le zwëskóne metodama wiérzchni fermentacëji. weizen - jasne, mòckò szëmùjące piwò, përznã chmielóne, pôch bananowò-granôtczi. Mô przenômni 50% pszenégò malcu, pòchodzi z Bawarskô. Jegò przedstôwcë to: Paulaner, Franziskaner, Schneider pilsner (pils) - zwëkòwe piwò, zwëskóne z jiczmòwégò malcu, chmélu, wòdë ë młodze. Pilsner to gòrzczé piwò ò jasnojantarowé farwë, szmaka òstrô a pòznôwnô. Miôno pòchodzi òd gardu w Czeskô, Pilzno. Gwësny przëkłôd to Pilsner Urquell (Plzensky Prazdroj). lager - piwò zwëskone tak jak pilsner, leno z dôdówkã cëkru ë czasã pszenégò ë kùkùridzowégò malcu. Gwësny przëkłôd to amerikańsczi Budweiser. Ice lager - piwò fermentowane ë filtrowane w baro môłich temperaturach z môłim dôdówkã chmélu. Piwò baro przezérne, chtërne trzëmac mòżna w biôłich sklónkach. Piwa te sã bez mała bez szmaka. Baro widzałë w USA ë Meksykù. Gwësny przëkłôd to Corona ë Ice Bud. lambic gueuze faro kriek Zortë dzysdniowégò piwa. Warzenié dzysdniowégò piwa. Dzysdniowò warzenie piwa òdbiwô sã w apartnych ùstôwach - browaniach. Mòżna téż warzec piwo domôwama spòsobama (domôce browarzenie). Na proces robieniô piwa skłôda sã: produkcëjô malcu, przësztelowanié soczëznë, fermentacë soczëznë, léganié piwa, filtracjëjô, òbcëg pòszëkòwanégò piwa |
Radela ("Ornithopus sativus") - to je roscëna z rodzëznë bòbòwatëch. Na Kaszëbach rosło na pòlach dosc wiele radeli. |
Britney Jean Spears, (ùr. 2 gòdnika 1981) je amerikańską spiéwôrką. ... Baby One More Time (1999) Oops!...I Did It Again (2000) Britney (2001) In the Zone (2003) (2004) B in the mix - The remixes (2005) Blackout (2007) Circus (2008) Femme Fatale (2009) Britney Jean (2013) |
Strëmiannik. Balearscze Òstrowë: Swiãto Balearów Bòsniô i Hercegòwina: Swiãto Samòstójnotë Bùlgarskô: Martenica (pierszi dzéń zymkù i swiãto Baby Marty (Nenka Marta), bòżëny zëme i zymkù). Marshalla Òstrowë: Dzéń Ofiar Bomby Atomòwôj Rumùńskô i Mòłdawiô: Mărțișor, pierwszi dzen zymkù. Walijô: Dzéń sw. Dawida, patrona Waliji Stôrożëtnë Rzim: Matronalia, swiãto bòżëny Junone, rzimsczich białek i mëmek; pierszi dzéń Nowégò Rokù; pierszi dzéń miesąca rzimsczego boga wòjnë i gburzenia Marsa, od chternego usadzono miono stremiannika "Martius", marc w jinszech jazekach. 45 p.n.e. - Juliusz Czezer wprowodza julijansczi kalãdôrz w czezerstwe rzimsczem. Nen kalãdôrz spózdzał sã 1 dzéń na 128 lat w òdnieseniu do zwrotnikòwégò rokù. 1863 - W USA je to oficjalny kùńc niewolnictwa, le rasizm procëm Afroamerikanom dali baro stolemny w prawie i zwëkach jako rasowo segregacëjô do 1960ech let. 1872 - Park Nôrodny Yellowstone ùsadzony w USA. 1896 - W biotcze przy Adowa w Africe Etiopëjô zweceża Italsko i obarna samòstójnotë. 1982 – Premiera polscziego filmu "Vabank", reżiserowanego przez Juliusza Machulscziego. 1445 - Sandro Botticelli, italsczi malôrz (ùm. 1510) 1927 - Harry Belafonte, amerikańsczi spiewôrz, teatrownik, dzejôrz afroamerikańsczi 589 - sw. Dawid z Menewiji, walijsczi biskùp, patron Waliji (ùr. 500) 1877 - Antoni Patek, polsczi zedżërmester, werobnik i ùsadzca zedżërkow, dzejôrz emigracëjny (ùr. 1812) 1912 - Emma Ostaszewskô, polskô pianistka, dzejôrka (ùr. 1831) 1943 - Stefania Adamaszkównô, polskô dzejôrka antihitlerowskô (ur. 1914) 1943 - Alexandre Yersin, francësczi bakteriolog, odkrewca bakterëji dżumë, z mionã od jigo nozwestka "Yersinii pestis"(ur. 1863) Marc mówi do gromicznika: czej bë jô miôł tã mòc, co të môsz, to bë jô w krowie celã ùmrozył, taczi jô móm nierôz górz. |
Kòsznajderiô abò Kòsznéderiô (miem. "Koschneiderei") - to bëłë zemie na pôłnié òd Chònic gdze òd XIV stalata do 1945 rokù mieszkelë Miemcë. Czedës ti miészëznë bëło tam wiele we wsach np. w Òstrowitim, ale to sã zmiéniało po II swiatowi wòjnie. W rãkach tich Miemców bëło dzél gbùrsczi zemi. Pò 1945 rokù ò Kòsznajdrach jesz piszą, a niejedny z nich są wierã pò dłudżëch latach Kaszëbama. Kosznajderia |
Kònarzënczi - są kaszëbską wsą w pòmòrsczim wòjewództwie, w chònicczim krézu, w gminie Kònôrzënë. Tu ùrodzył sã Wòjcech Lemańczik. |
Kaszket – to je czôpka z nëbą dlô chłopów. |
Maciej Płażyński (ùr. 10 gromicznika 1958 w Młynarach, ùm. 10 łżëkwiata 2010 w Smoleńsku) - pòlsczi jurista ë politikôrz. Wòjewoda gduńsczi (1990-1996), marszôłk Sejmu (1997-2001), jeden z liderów Akcji Wëborczéj Solidarnota (pòl. "Akcji Wyborczej Solidarność"), współùsôdzownik Naszińsczéj Platformë (pòl. "Platformy Obywatelskiej", PO), poseł na Sejm III, IV ë V kadencji, senator ë vicemarszôłk Senatu VI kadencji (2005-2007). Òdszédł z PO w 2003, a w 2007 dołączëł do PiS. Bòdôj pòd kùńc łżëkiwiata 2010 miał ògłosic start w wëbòrach prezidencczich 2010. Zginôł 10 łżëkwiata 2010 w smoleńscziéj katastrofié. Priwatné żëce. Miół białkã Elżbietã ë troje dzecë Jakuba, Katarzynã ë Kacpra (pòlitkiôrza). Ùpamiãtnienié. Je honoriwim nasziznianã gardów Młynary, Pùck, Pionek, Lidzbark Warmińsczi. W Spòcé òd 16 łżëkwiata 2010 rondo przi ùlëcach "Bitwy Pod Płowcami" ë "Polnej" mó miono M. Płażyńskiego. Miona M. Płażyńsczégò moją téż: rondo w Rëmji, Brësach, Pùckù, Nowim Dwórzé, Białéj Pòdlascziéj, wiadukt 800-lecô Dërszéwa ë aléjã we Gduńskù. W 2011 Maciej Płażyński òstôł patronã tramwaju Pesa Swing 120NaG SWING Gduńsczich Autobusów ë Tramwajów ò numerã 1041. W 2018 na Gduńsczim Ùniwersytecé pòwstół EkoPark miona Macieja Płażyńskiego w ktrërim je jégò pomnjik. |
Służebnô pòzwa – tikô sã pòzwów, chtërne òznôczałë czedës wark lëdzy np. rëbôków we wsë Rëbôczi, chtërni tam mieszkelë. Téż Tokarë mògą bëc taką pòzwą. Biuletin Radzëznë Kaszëbszégò Jãzëka 2010, K-PZ Gduńsk 2010, s. 43 |
Plachcowi dërdest ("Polygonum persicaria" L.) - to je ôrt roscënë z rodzëznë dërdestowatëch ("Polygonaceae"). To je zelé. Na Kaszëbach rosce ten dërdest. |
Wëżëwienié rzéczi - je to dotëgówanié wòdë do rzéczi przez zdroje gruńtowich wòdów, a téż wiéchrzëznianich zleniem wòdë z rozceków ë wiodrowëch przekropnosców. |
Killaloe (Ontario) - to je wnożëna w Kanadze. Tu długò ùchòwôł sã kaszëbsczi jãzëk ë zwëczi. Czëdes bëłë tu lasë i piłë. Tu jeden chłop jak napisôł dr Jan Drzéżdżón (1974) gôdôł: "... to są Kaszuby skąd moi ojcowie przëszlë". |
Érazm von Manteuffel ("Erasmus Manteuffel-Arnhausen") - ùr. kòl 1480 rokù - ùm. 27 stëcznika 1544 rokù. Òd 1521 rokù béł biskùpã diecezji z sedzbą w Kamiéniu. Ksyżã Bògùsłôw X wespòłdzejôł z nim. Jón Bùgenhagen béł jednym z przédnëch refòrmatorów, nie leno Pòmòrza, a robił pò swoỉmù i tak jak Érazm von Manteuffel béł tam biskùpã przëszłë czasë szerzwieniô lëtërstwa. Òn ùmarł w 1544 rokù, a jegò grób béł w Pôłczënie. Za żëcégò òn miôł sobie cãżkò, bò czej szło ò wiarã stojôł mòckò za prôwdzëwą nôùką Kòscoła. Pò nim dłudzé lata tu nie bëło biskùpa Katolëcczégò Kòscóła. krótczi biogram VIAF Òbaczë téż. Pôłczëno |
Myślibórz (we zdrojach: "Soldin" 1298, "Soldine" 1309, "Soldyn" 1575 (1579), "Soldijn" 1577 (Stefano Bonsignori), miem. "Soldin") – krézewi gard w zôpadnopòmòrsczim wòjewództwie. Nadanié gardzczich prôw: 1270 Lëdztwò gardu: 11.700 (2008) Wiéchrzëzna gardu: 15,04 km2 Ò mionie gardu |
Barnim - kaszëbszczé miono chłopsczégò ôrtu. Mòżlëwé zdrobnienié je Barnimk. |
Pòlarny lës ("Vulpes lagopus") - to je ôrt suska z rodzëznë psowatëch ("Canidae"). Òn żëje na arktikòwich terenach, ale na ògle tu je mało zwierzów. |
Jeséń to je jeden z przédnich cządów rokù. Kalãdôrzowô jeséń zaczinô sã na Kaszëbach kòl 23 séwnika. Za klimatową jeséń ùwôżo sã czas, w chtërnym strzédny temperatura òb całi dzéń je òd 15 do 5 gradów cepła. Jeséń jidze wprzódk przed zëmą. Astronomòwô jeséń kùńczi sã w nôkrótszim dniu rokù - kòl 22 gòdnika. Colemało na pòczątkù jeseni z ògródka trzeba zebrac banią i òrzechë. W lasu mògą bëc grzëbë np. peperlëszczi i gromadniczi. Biwô, że òb jeséń na Kaszëbach padô sniég np. w gòdnikù. |
Ablacëjô, tajanié - zjinaka zmieszania sã grëpë sniégù ë lodu lodofôłtów, płiwającégò lodu czë sniégòwégò przëkriwkù òb tajanie, sublimacëje czë mechaniczne erozëje, ùsadzone m. jin. przez: jinsolacëje (dosłuńcowunie) dzéjania cepłich lëftowich grëp wiodrowe przekropnosce òddôwanie cepła òb kamiste spichë dzéjanie lodofôłtiwëch wòd Ablacëjô mòże bëc przërëchlowóna na wiéchrzëznie lodofôłtu przez òddôwanie cepła òb kamiste spichë ë pichë, chtërne zmiészëwają wësoczé albedo lodu. |
Môłô Wies (pl "Mała Wieś") - to są pùstczi kòl Wiôldżégò Pòmëska w pòmòrsczim wòjewództwie, w bëtowsczim krézu, w gminie Bëtowò. |
Hanja (한자, 漢字; "znaczi Han") to kòrejańsczé miono dlô chińsczich znaków (hanzi). Dokładnie, miono to tikô sã blós tëch znaków, chtërne òsta zapòżëczony do kòrejańsczégò jãzëka a jich wëmòwô dopasowónô do kòrejańsczi. W procëmnoce do japòńsczich znaków kanji, hanja nie òsta ùprosconô ë ùtrzimô wëzdrzatk taczi jakno mają zwëkòwe chińsczé znaczi. "Hanja-mal" abò "hanja-eo" òznôczô słowa, chtërne mògą bëc zapisóne znakama hanja a "hanmun" òznôczô klasykòwe chińsczé pismiono, leno dzysdniowò słowò "hanja" czãsto tikô sã òbuch znaczeniów. |
Jeremy Renner, (ùr. 7 stëcznika 1971), je amerikańsczim teatrownikã. |
Kùjawë (pòl. "Kujawy") je to historëcznô krôjna ë etnograficzny region we westrzédni Pòlsczi, na Wiôlgòpòlsczëm Pòjezerzu, w dorzécznicë dólni Wisłë ë górni Niecë. Kùjawiacë są główną etnograficzną grupą ti òbéńdë. Kùjawë leżą wnetk całowno w kùjawskò-pòmòrsczëm wòjewództwie. Pôłniowé ùbrzédżi są we wiôlgòpòlsczëm wòjewództwie, w koninsczim ë kolsczim krezie. Wiôldżé plachcie westrzédnëch Kùjaw zajimają czôrné zemie, chtërné słëchają do nôbarżi òbrodnëch zemiów w Pòlsczi. Do nôtëralnëch bògactwów krôjnë słëchô téż kamiannô sól, jaką wëczëchli sã w òkolim Inowrocławia ë Ciechocinka. Niéchtërné zdrzódła ùznają Włocławek za kùjawską stolëcã. Zwëkòwò rozdzélô sã etnograficzné Kùjawë na pòrénkòwé ze stolëcã we Włocławku ë zôpadné ze stolëcã w Inowrocławiu. Grańce. Kùjawë rozmiané jakò historëcznô krôjna grańczą na nordze z Pòrénkòwą Pòmòrską, na zôpadze z Wiôlgòpòlską (na nordze z Krajną, Pòznanskim ë na pôłniu z Kalisczim), na pòrénkù z Mazowszem. Kùjawskô grańca nëkô pò lewim brzégù Wisłë òd ùscégò Skrwë na pôłniu do ùscégò Wdë na nordze, rozcëgô sã kù zôpadowi do Kòrónowa ë Nakła òb Pakość do Niecë. Dali skrącô na zôpôd òd rzéczi, przecënô Jezoro Trląg ë strzelensczé lasë, dochôdaje dò Skulsczégò Jezora, zajimô Brdowsczé Jezoro, Chodecz ë Lubień Kujawski cobë dochadac przez Skrwã do Wisłë. Historëczné Kùjawë zajimają dwa gardë na prawach krezu: Bëdgòszczã ë Włocławek, ë téż krezë: aleksandrowsczi, bëdgòsczi (bez gminë Dąbrowa Chełmińska ë czãscë gminë Kòrónowò), inowrocławsczi (bez òbéńdów na zôpôd òd pakosczëch jezerów), radziejowsczi ë włocławsczi. Cządë Kùjawów są téż w krezach: kolsczim, koninsczim, mogilensczim, płocczim, torunsczim ë żninsczim. Téż lewobrzégòwi cząd Torënia leżi w òbéńdze historëcznëch Kùjawów. |
Kaszëbsczé Karno Piesni i Tuńca "Serôkòjce" (pòl. Kaszubski Zespół Pieśni i Tańca „Sierakowice”) – je amatorsczim karnã założonym w 1980 r. Do dzysô òni są propagatorã bòkadnégò kaszëbsczégò fòlkloru na rozmajitëch jimprezach, akademiach i ùroczëznach w kraju, jak téż za grëńcą. Na repertuar karna skłôdają sã kaszëbsczé: piosenczi, melodie i tuńce. To Karno bëło m. jin. w: Belgijsce, Francji i Italsce, wëstãpiwało w programach radia ë telewizje. Karno za swòje artisticzné dobëca dostało régã nôdgrodów, wëprzédnieniów, diplomów i òdznaczeniów, m.jin. Medal Stolema (1992). Dzieje gminy Sierakowice : oprac. zbiorowe / pod red. Andrzeja Grotha ; oprac. Józef Borzyszkowski [et al.].Gdańsk : Wydawnictwo "Marpress", 2008, str. 412-413 Kaszubski Zespół Pieśni i Tańca, 1994 nôdgrodã m. Òskara Kòlberga (pò pòlskù) |
Zôdëszny Dzéń - je 2 lëstopadnika , a na ten Dzéń są ùstrojoné grobë znitama i wiele razy chrizantemama. Czedës na Kaszëbach bëłë robioné wińce ze słomë, okrëté z wiérzchù strzébrznym mechã. Dzys na grobach pôli sã wiele znitów na wdôr tich, chtërny òdeszlë z tegò swiata. |
Krowa (archajicznô fòrma: karwa) – samnica bëdła domòwégò, chtërna je głównym zdrzódłã mléka, jak téż wòlégò miãsa. Krowë przënôlégają do roscënożérców, żwôczów. Nôrodné kaszëbsczé pòzwë krowë to m.jin. "knaga", "mùczka", "mùża", "krusza". Kùlt. W Indiach krowë są ùwôżóné za swiãté. Krowa je téż swiãtim zwierzãcã egipsczi bòginie Izydë. |
Amaya je rozwijónym ju òd 1996 rokù przez W3C eksperimentalnym ë ôpen-zdrojowim sparłãczenim przezérnika z editorą starn (w Amaya jidze nie le blós przezerac internetowé starnë, le je téż równoczasno editowac). Amaya integrëje wiele sztandardów, czegò rozkòscérzóné przezérniczi czãsto nie robią. Takno wspiérô òna XHTML, MathML,CSS 1 ë 2 czë SVG ë.w.w. Przez taczé wspiarcé dlô sztandardów, je òna czãsto brëkòwónô do wszelejaczich demònstracëjów. Amaya je dostãpnô dlô Microsoft Windows, Unixa ë òdprowôdnëch ë Mac OS X. Amaya przë WWW Consortium (W3C) |
Konqueror to internetowi przezérnik ë menedżera lopków, jaczi je dzélã KDE. Je òn baro rozkòsczerzony westrzód programów brëkòwónëch pòd Linuksã. Miono ti programë, jak ë wiele jinszëch z òkrãża KDE, naczinô sã na lëterã K. Na zôczątkù Konqueror miôł miono KFM (KDE File Manager) ë bëł brëkòwóny blós do przezéraniô lopków ë sprôwianiô nima. Pózdni przëdónô òstała fùnkcëjô przezéraniô sécë, wëskrzeniéwanié HTML (òpiarté na nëkù KHTML, òstałó òno pózdni zaadaptowóné téż w przezérnikù Safari dlô firmë Apple), aż w kùńcu menedżera lopków stała sã fùlwôrtnëm przezérnikã (zjinaczonô òstôło téż miono na Konqueror). Dzãka dodôwnëm do programë plug-insom jakno ë w òparcem KDE o systemã kòmpònentów przistãpnëch je wiele òptacëjów, jak np. przezéranié lopków PDF ë Postscript, sprôwianié CVS czr òbzéranié filmów. Konqueror òbsługiwô téż plug-insë z Netscape'a ë Javã. |
Mrzeżyno (pòlskô wëmòwa: [mʐɛˈʐɨnɔ]) je osada nad Bôłtã, w Pòlsce, w zôpadnopòmòrsczim wòjewództwie, w gminie Trzebiatów, leżącô nad rzéką Regą. |
Marlon Brando Jr. (ùr. 3 łżëkwiata 1924 w Omaha, ùm. 1 lëpińca 2004 w Los Angeles) – amerikańsczi aktór pòchòdzeniô niemiecczégò, hòlendersczégò, anielsczégò i irlandzczégò, jigrôł w taczich filmach jak "A Streetcar Named Desire", "On the Waterfront", "The Wild One", "The Godfather" czy "Apocalypse Now". Béł téż reżiserã westernu "One-Eyed Jacks", w chtërnym sóm zagrôł. Dostôł wiele nôdgród, m.in. dwa Òscarë (òprócz tegò dostôł jesz szesc nominacjów) – za "The Godfather" i "On the Waterfront". Wëprôcowôł swòj sztil aktórsczi jigrë, òpiarti na systemie Stanisławsczégò. Dlôte baro niechãtno ùcził sã ról. Temù òbczas krãcenia jegò scen, plan filmòwi bëł òbwieszóny kôrtkama z jegò kwestiama . Jegò sztil aktórsczi miôł cësk na taczich aktorów jak James Dean, Paul Newman, Robert De Niro czë Elvis Presley. Biografiô. Dzectwò i ùczba. Ùrodzył sã w Omaha w stanie Nebraska jakno syn Dorothy Julia (z dodomu Pennebaker; 1897–1954) i Marlona Brando, Sr. (1895–1965), fabrëkańca paszë. Miôł dwie starszé sostry: Jocelyn Brando (1919–2005) i Frances (1922–1994). Wychòwôł się w wiérze Stowarzëszeniô Chrzescyjańsczi Ùczbë. Czëde miôł 11 lat, z rodzëzną wëjachał do Evanston. W 1937, òn i rodzëzna wëjachelë do Libertyville w Illinois, gdze Brando zaczął ùczbã w Libertyville High School. Pózni ùcził sã w Shattuck Military Academy w Faribault w stanie Minnesota. Kariera. W 1944 rokù pierszi rôz pòkôzôł sã na Broadwayu w Music Box Theatre jakno Nels w dramace "I Remember Mama" ù bòkù Oskara Homolczi. W 1947 rokù w Ethel Barrymore Theatre wëstãpił janko Stanley Kowalski w pòkôzkù Tennessee Williamsa "A Streetcar Named Desire". Pierszi rôz pòkôzôł sa na wiôldżim ekranié w roli Kena Wiloceka w dramace Freda Zinnemanna "The Men"(1950) z Teresą Wright, Everett Sloane i Dorothy Tree. Kreacjô Stanleya Kowalski w dramace Elii Kazana "A Streetcar Named Desire" (1951) dała mù nominacjã do Òscara dlô nôlepszégò aktóra i nôdgrodã nowòjorsczich kritików. Za pòstac meksykańsczégò rewolucjonisty Emiliano Zapatë w dramace historicznym Elii Kazana "Viva Zapata!" (1952) pò rôz drëdżi béł nominowóny do Òscara dlô nôlepszégò aktóra i téż òtrzimôł nôdgródã BAFTA w kategórie nôlepszi aktór pierszoplanówi i Złotą Palmã na Festiwalu w Cannes. Jakno Terry Malloy w melodramace kryminalnym "On the Waterfront", (1954) òstôł uhonorowany Oscarã, Złotim Globã i nôdgrodą BAFTA dlô nôlepszégò pierwszoplanowégò aktora. W 1973 rokù nie przëjął Òscara za rolã Don Vito Corleone w filmie Francisa Forda Coppoli "The Godfather" (1972), protestującë procëm diskriminacji Indian. Sprawë priwatné. W 1957 rokù òstał chłópã Annë Kashfi. Mielë syna Christiana Devi (ur. 11 maja 1958; w 1990 òstał skazóny za zabójstwò drëcha swòji sostry, ùm. 26 stecznika 2008). Miôł jesz dwie biôłczi, 10 dzecy, 3 wzãté za swòje. Ùmarł 1 lëpińca 2004 rokù w Westwood. Miôł 80 lat |