Datasets:

leks-forever

/

lez_wiki_20240920

like 1

Follow

Lezghian Community 8

«Цнал» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Хив райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь ва сад тир хуьр — Цнал хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Хив райондин кьибле пата, райондин юкь тир Хив хуьрелай 29 км яргъал ала. ==Агьалияр== 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 652 касди уьмуьр гьалзавай 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.. 2012 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьнсоветдин агьалияр 661 кас тир Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматриз килигна, хуьруьнсоветдин агьалияр 700 кас тир Хив район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Цнал Категория:Хив райондин хуьруьнсоветар

Цнал хуьруьнсовет

Привольный — Дагъустан республикадин Тарумовка районда авай хуьр. Юрковка хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Тарумовка райондин рагъэкъечӀдай пата, Тарумовка хуьрелай 10 км яргъал ала. ==Тарих== Хуьруьн бине «Пролетарий» совхоздин чилерал кутунай. ==Агьалияр== 2002 йисуз хуьруьн агьалияр 443 кас тир Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица 02c. М.: Федеральная служба государственной статистики, 2004. . 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 451 кас яшамиш жезвай . Алай чӀавуз хуьре 63 % — даргияр ва мсб. яшамиш жезва. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официальный сайт администрации МО «Тарумовский район» Категория:Тарумовка райондин хуьрер Категория:Дарги хуьрер

Привольный (Дагъустан)

Чжэн Хэ — Мин империядин легендадин адмирал, сиягьатчи, флотдин кьил ва дипломат тир. Миллетдай хуэйцзу тир. Мусурман тирНовая наука — Чжэн Хэ (1371-1435), великий китайский исследователь. == Уьмуьрдин рехъ == Ада Мин императорри Индокитайдин, Индостандин, Аравиядин зуростровдин ва РагъэкъечӀдай патан Африкадин уьлквейриз ракъурнавай ирид масштабар ири гьуьлуьн дявединни алишверишдин экспедиция тешкилатна ва абурун кьилел акъвазна. Са бязи версиядиз килигна, адан тешкилат авур экспедицияр Америкадин ва Австралиядин къерехрив агакьзавай тирSeaPeace.ru — Чжен Хэ. Сун империядин авай чӀаварилай гатӀумна кьилдин Китайдин савдагаррин гимияр Кьибледин Китайдин ва Кьиблединни РагъэкъечӀдай патан Азиядин арада саки акъваз тежез физ-хквез авай тир, Юань монголрин империя тирла РагъэкъечӀдай патан Азиядин ва гьатта Шри-Ланкадиз дявединни дипломатиядин экспедицияр тухузвай тир. Амма Чжэн Хэди тешкилатнавай эспедицийрин масштабар ва Чжу Ди императордин абуруз гузвай еке мана прецедент авачирбур тир. И экспедийри, формально ва тӀимил вахтуна (са шумуд цӀуд йис) ятӀани, Малай зуростровдин, Индонезиядин, Шри-Ланкадин ва Кьибледин Индиядин гзаф кьадардин пачагьвилерикай Мин империядин вассалар авуна. Абурун куьмекдалди Индиядин океандин къерехрал яшамишзавай халкьарикай цӀийи малуматар Китайдиз гъана. Бязи фикирралди, Китайдин флотдин экспедицийри Малай зуростровдин, Суматрадин ва Явадин тарихдин вилик ракъуруниз пара таъсир авуна. Вучиз лагьайтӀа абурукай и райондиз китайвирин эмиграциядиз ва гьанал Китайдин меденият артух хьуниз себеб хьана. Гьатта Чжэн Хэдин кьилин покровитель (Чжу Ди император) авай вахтундани Чжэн Хэдин экспедицияр Китайдин Конфуцийвилин элитадин критика авуна кукӀварзвай тир. Абурун фикирдалди, ибур герек тушир ва багьа императордин машгъулатар тир. Чжэн Хэ ва император Чжу Чжэньцзи (Чжу Дидин хтул) кьейидалай кьулухъ ихьтин изоляционизмдин фикирар миндин Китайдин гьакиматда вири дережайрал агъавал авуна. Идан нетижада гьукуматдин гьуьлуьн экспедицияр акъвазарна, Чжэн Хэдин флотдикай техникадин информациядин чӀехи пай терг ва квадар авуна. XVII—XVIII вий йисариз туькӀуьрнавай официал «Миндин тарих» адан гьуьлерал къекъуьникай лап критикадин къайдада лагьана, амма Китайда авай гзаф агьалийри, иллаки Кьиблединни РагъэкъечӀдай патан Азияда арадал гъанвай жемятдин уртахри, хеси авунвай флотдин кьил халкьдин игит хьиз гьисабзавай тир. XX виш йисан эвелдиз, Китай чара уьлквейрин аслувиликай хкудунин гьерекат хкаж хьайила, Чжэн Хэдин образ мад машгьурди хьана. Гилан Китайдин Халкьдин Республикада Чжэн Хэ уьлкведин тарихдин къене виридалайни кьетӀен чӀехи ксарикай сад яз гьисабзава, адан гьуьлерал къекъуьнар (адетдалди абур къунши уьлквейрихъ галаз Китайдин ислагьвилин политикадин чешне хьиз гьисабзава) XVI—XIX виш йисариз Европадай тир колонизаторри дяведалди кьунин экспедицийриз аксина эцигзава . == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Китайдин дипломатар Категория:Китайдин флотдин кьилер Категория:Юнаньда дидедиз хьанвайбур

Чжэн Хэ

Ибрагьимов Имирали — лезги шаир. 1922 йисуз Мегьарамдхуьре дидедиз хьана. Хуьруьн мектеб ва Дербентдин педтехникум куьтягьна, ада пенсиядиз фидалди хайи хуьре муаллимвал авуна. И. Ибрагьимован шиирар Мегьарамдхуьруьн райондин ва республикадин газетризни ва журналриз акъатна, кӀелзавайбурув кьилдин ктаб яз агакьна. Зари 1989 йисуз рагьметдиз фена. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр» Категория:Лезги шаирар

Ибрагьимов Имирали

Литература (лат. lit(t)eratura, — кхьенвай, lit(t)era — гьарф; урус. Литература) — гафунин гегьенш манада кхьенвай гьар са текстрин вири кӀватӀал. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Лезги Литературадин чӀехи сайт * Полезные материалы по литературе и литературоведению * Государственный рубрикатор научно-технической информации (ГРНТИ) (по состоянию на 2001 год): 17 Литература. Литературоведение. Устное народное творчество

Литература

Непал, Федератив Демократиядин Республика Непал (непал. नेपाल ) — Азиядин кьибле пата авай гьукумат. == Шикилар == Файл:Kathmandu-Basantapur Chowk-34-Palast-2013-gje.jpg|Катманду Файл:Pashupatinath-Votivstupas-38-2013-gje.jpg|Пашупатинатх Файл:Bhaktapur- Yaksheshvara-330-erotische Schnitzerei-gje.jpg|Бхактапур Файл:Changu Narayan- Garuda Narayana-46-Schnitzerei-2013-gje.jpg|Чангу Нараян Файл:Patan- Narsimha-04-Degutale-2014-gje.jpg|Лалитпур (Патан) Файл:Dzongla to Lobuche-45-Pflanze mit Rauhreif-2007-gje.jpg|Гьималаяр Файл:Gokyo surroundings-54-Ngozumpa-Gletscher-Berge-2007-gje.jpg|Гьималаяр Файл:Mustang- Ghami to Lo Gekar-66-Mui La-2015-gje.jpg|Мустанг Файл:Mustang-Lo Manthang to Tibetan border-34-2015-gje.jpg|Мустанг == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Permanent Mission of Nepal to the United Nations Категория:Азиядин гьукуматар

Непал

Валерий Яковлевич Леонтьев (дидедиз хьана ) — урусатдин манидар. Урусатдин халкьдин артист. == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Урусатдин маничияр

Валерий Яковлевич Леонтьев

Калук () — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай хуьр. «Калукрин» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Ахцегь райондин юкьван пата, райондин администрациядин юкь тир Ахцегь хуьрелай 5 км яргъал ала. Самур ва ГелмецӀ-Ахцегь цӀиргъерин арада, Мегьарамдхуьр-Ахцегь-Рутул трассадал чка кьунва. Къутунхъ кӀаму хуьр кьве пайзава. Тарихдал гьалтайла хуьр гуьгъуьнин мягьлейриз чара жезва: Кал, Агъа мягьле, КӀварар, ЛатарМуниципальное образование «Село Калук» | Сайт Администрации Ахтынского района. Хуьруьн мукьув гвай тӀебии сергьятар: Эрех кӀам, Балха, Тартар, Нажмудинан къурухар, ГъвечӀи йогъв, ЧӀехи йогъв, ЧӀуру хуьр. == Тарих == Хуьруьн тӀвар Калук, чӀур мана гузвай дегь чӀаван Кал гафуникай арадал атанвайди я. Хуьруьн бине 300 йис идалай вилик Ахцегьрин «МакӀатар» сихилдин векилри кутунай. Алай чӀавузни хуьруьн агьалидин 70 — 80 % гьа и сихилдин несилдикайбур я. Гьатта са тӀимил вилик вахтара калуквийри купӀар Ахцегь хуьруьн жуьме мискӀинда ийизвай ва кьейибур Ахцегьрин сурара кучукзавай. 1929 йисуз хуьре садлагьай мектеб кардик кутунай. Анин садлагьай муаллимар Мурадрин Чергес ва Макатрин Тажидин тир. 1936 йисуз «Калукрин» колхоздин бине эцигнай. А колхоздин садлагьай председатель Шихзадайрин Шихзада хьанвай. 1961 йисуз и колхоз Мукьтедиран тӀварунихъ галай колхоздихъ галаз сад авунай, ва жемятдин умуми майишатдихъ 131 карч алай чӀехи малар, 1066 лапагар, 152 гектар къуьл цанвай чилер, 89 гектар багъар квай. Хуьруьн садлагьай администрация 1990 йисуз тешкилнай ва адан садлагьай председатель Сейидрин Сафидин тир. 2003 йисуз адан чкадал Макатрин Исамудин атанай. Алай чӀавуз хуьруьн регьбервал Самедрин Абдулкагьир Абдуселиман хцин гъилик ква. Хуьруьнвийрин асул кӀвалахар малдарвал ва лежбервал я. == Агьалияр == Йисариз килигна Калук хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2002 2010 2015 Агьалияр 1 133Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 1 22633\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 1 26733\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 1 267 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я. Тарихдал гьалтайла Калуквияр агъадихъ галай сихилриз пай жезва: МакӀатар, Айдемирар, Гьезрединар, Мердалияр, Велиханар, Дустабур, Лялияр, Керемар, Ушурар. == Инфраструктура == Хуьре юкьван мектеб кардик ква. == ТӀвар-ван авай ксар == * Атлуханрин Мегьамеджериф эфенди — араб илимдин алим. Ахцегьрин жуьме мискӀиндин имам тир. * Абдулкеримви Хайир — медицинадин илимрин кандидат. * Асваррин Назир — бизнесмен, хуьре Машгьурвилин обелиск эцигай кас. * Гьабибуллайрин Азад — бизнесмен, вичин такьатралди хуьре мискӀни эцигнай. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Ахцегь райондин сайт * Ахцегь райондин сайтуна Калукрин хуьруьнсоветдикай малуматар Категория:Ахцегь райондин хуьрер

Калук

Нурмугьамадов Гьабиб Абдулманапович — Урусатдин пешекар спортсмен, акахьай ягъунрин стильдин женгчи, кьезил категорияда экъечӀзава. UFC-дин виридалайни хъсан женгчийрин рейтингдин сиягьда 2017 йисуз 13-й чкадал ала. Миллетдай авар я. Гьабиб Нурмугьамадов 1988 йисан 20 сентябрьдиз Дагъустандин ЦӀумада райондин Сильди хуьре дидедиз хьанай. Спортдин рекье сифте чирвилер вичин буба Нурмугьамадов Абдулманапавай къачузвай. == ЭлячӀунар == * Статистика боёв на sherdog.com * Статистика боёв на fighttime.ru * Статистика боёв на mixfight.ru * Профиль на ufc.com Категория:Дагъустандин спортсменар

Нурмугьамадов Гьабиб Абдулманапович

Абре́кI гьакIани ГъабрикI — Кавказда дяве авай чIавуз пачагьдин кьушунрихъ галаз партизанвилелди женг тухузвай кас. == Лезгийрин гъабрикIар == * КIири Буба * Хьил Али * Яргун Хьасан == Эдебият == * Малая Советская Энциклопедия. Том первый. Аа—Ваниль. — М.: Акционерное об-во «Советская Энциклопедия», 1928.— 960 c. * Дунюшкин И. Е. Феномен абречества и уроки борьбы с ним на северо-восточном Кавказе. // Проблемы истории, филологии, культуры. № 4(26), 2009. С. 61-70. * Архивная копия от 21 июня 2013 на Wayback Machine * *

АбрекI

I-ди Павел, Романов Павел Петрович (1754—1801) — Урусатдин император (1796—1801), Шлезвиг-Гьольштайндин герцог (1762—1773), Ольденбургдин граф (1773), Мальта ордендин гроссмейстер (1799—1801). Император III-й Пётрдинни императрица II-й Екатеринадин хва я. Ам I-й Александр ва I-й Николай императоррин буба. Урусатдин империядин пачагьрикай виридалайни чӀехи яша аваз (42 йис) тахт къачунвайди тир. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Урусатдин императорар Категория:Санкт-Петербургда дидедиз хьанвайбур Категория:Санкт-Петербургда кьенвайбур

I Павел

Гьажи Муртуз Агъа — имама Шамил есирда кьурдалай гуьгъуьниз Куьредин ва Къубадин лезгийриз регьбервал гана урус чапхунчийрин аксина жигьаддиз къарагъарай, 10000 лезги кьушундин кьилеваз урус пачагьдин 30 000 кьушундихъ галаз 5 йисуз ара дат|ана женг ч!угур къагьриман.Г.Асланханова «ЧӀехи Лезги» == Баянар == Категория:Лезгияр Категория:Лезгийрин тарих

Гьажи Муртуз Агъа

Католицизм — христианвал диндин виридалайни чӀехи хилерикай сад. 2012 йисан малуматриз килигна, и диндиз ибадат ийизвайбурун кьадар 1 миллиардни 214 миллион кас тир. Католик гаф грек чӀалай атанвайди я, «вири кьадайди» мана аваз. Гьа саягъ а гаф Аристотеляни Полибия хашперес кхьирагриз лугьузвай. «Католикрин дин» сифте сеферда кардик кутунвайди Игнатий Антиохви тир, 110 йисуз, а инсанрин гъвечӀи кӀеретӀар фикирда кьун патал. Европада Католиквалди цивилизация эцигзавай Протестантизмдихъ пара агъазвайбур авачир гьукуматра, дахьайтӀа Контрреформациядин береда Католиквалдик кьулухъ гъанвайбур — Италияда, Испанияда, Португалиядани Францияда. Германияда ам чӀехи пай рагъакӀидайни кефер патара авайди я, Австрияни галаз. Ирландиядани Польшада милли руьгь католик диндик пара мукьуг гва. Мадни чӀехи къуват Католик диндихъ Латин Америкада ава. == Тарих == Къенин Католик церковди вири Церковдин тарих, 1054 йисан пайхьунилай тухузава. Хашпересвал Иисус Христосан чирвилерал эцигнавайди я, ам I вишйиса яшамиш жезвайди тир. Чи эрадин кьиле хашпересвал Рим империяда гегьеншар хьана, пара четинвилер авайтӀани. Император Константина хашпересвал 313 йисуз ихтияр авай дин хьиз эцигна, 380 йисуз адакай гьукуматдин диндаказ кьабул хьана. Империядин чилер къачузвай варварари 5ни 6 вишйисара абурукай парабуру арианвилин хашпересвал кьабулнавай, эхирда абурукай католикар хьана. Къенин Рим-Католиквилин церковди Хашпересвилин тарих вири 1054 йисалди вичин тарихдиз хьиз килигзава. == Маса хашперес динрихъ галаз рафтарвал == Католик клисади маса хашперес клисайрихъни тешкилатрихъ галаз алакъа кьазва. Экуменик рахун Пападин хашперес садвалдин консилиумди тухузва. Гьа рахунрин акъатунрикай сад хьана 1993 йисуз хьайи православ клисайрин векъилрихъ галаз къулар чӀугвур Баламанддин разивал тирБаламанддин разивал тир. 1999 йиса къулар чӀугвунвай Виридуьньядин Лютеран Федерацидихъ галаз Санал туькӀуьрнавай пад кьазвай декларация тир. 1964 йиса Иерусалимда гьалтун хьана, Вселен Патриарх Афинагорни Константинопольдин ЧӀехидхъ галаз Римдин папа Павел VI ди. Гьа гьалтунин эхирда кьве хашперес клисайри чпи чпел эцигнавай анафемаяр алуднай1965 год: Декларация о снятии анафем. === Католиквал Австрияда === Йозефинизм паталди Австриядин католиквал гьамиша гьукуматдиг мукьвуг тир. Австрофашизмдин берейра (1933-1938) Австрия консерватив католикриз лап хъсан гьукумат хьиз аквазвай. Австриядин епископар пара хуш тир Германиядин епископрилай, Австрия 1938 йисуз ЧӀехигерманиядин Рейхдик галкӀурнавайла. Гьа кар хьайивиляй Епископатди вич либералвилин рекьяй фида лагьана, ятӀани 1990 йисарилай эгечӀна ада вич консервативдаказ тухузвай. === Католиквал Швейцарияда === Швейцарияда католиквилин клисадин гьал гьадалайни четиндаказ я, вучиз лагьайтӀа гьар кантондин конфессиядинни гьукуматдин къанунар фикирда кьуна кӀанзава. == Папа == Рим-католик диндин фикирдин мана иерархи я, Папа чӀехи епископ хьиз. «Петрдин принципдай» эцигнавай епископдин везифади ам амайбурукай кӀевиз хкудзава. Петр Апостолдин чкадал алайди хьиз рим-католик динда папа чилел Христосдин векил хьиз ава. Папа лап пара политикадик ква лагьана шикаятрал диндинхъ вичин жаваб ава — хашперес дин политикадинни жемятдин крарилай вине ава. Петрдин приципди динвилин интернационализмдиз вири дуьньядин мана туькӀуьрзава. И кар католик гафунин манадиз элячӀзава — «вири кьадайди». Гьа манадин кьатӀ хьиз, дин политикадилайни жемятдилай вине яз, Пак престол гьукуматдин пачагьрилай вич вине эцигзава. Чпин вишйисарин дипломатиядалди папайрихъ пара еке агалкьунар хьана. Исятда Папавал (Кьилди са Ватикан гьукумат ваъ) дуьньядин вири гьукуматри дуьньядин ихтиярдай кьабулнава. == Католицизмди вич политикадихъни жемятдихъ галаз тухузвай саягъ == Папа Пий IXди 1870 йисуз Пападин гунагь авачирвал чирвилерин арада туна. Гьа католицизмдин хайи лишан, михьидаказ теологиядин проблемадай акъатна, Папавал диндин крарик акатна. Гуьгъуьна хьайи пападин клиса-гьукуматдикай элкъуьруни папа Лео XIIдилай Грегор XVIдалди арада авай разивал авачирвал алудна. Гьадахъ галаз эцигнавай пападин интернационалвал папа Лео XIIIдиз, католиквилин жемятдин цӀийи чирвалди адаз чӀехи тӀвар-ван гана. Дуьньядин Католиквилин кӀвалахдин рехъ 1980 йисарилай эгечӀна Латин Америкадиз, Африкадизни Азиядиз фена. Сахарадилай кьибле патахъ галай Африкада Хашпересвал кӀеви жезвай. Рим-Католиквилин клиса латин Америкада Европадихъ галаз пара яргъи чӀавуз авайвили исятда вичин жуьре четинвилерихъ гала. Англо-америкадин культурадин арада Рим-католиквилин клиса 19 вишйисалай эгечӀна къвез-къвез пара разивал къачузвайтӀани, ятӀани диндин рекьяй гъвечӀи пай кьазва. 21 вишйисан кьилелди католиквилихъ везифа ава, Кьведлагьай Ватикандин Шурада кьабулнавайвал, диндин адет хуьз, амай арайра авай культурадин гьалунихъ галаз разивиле амукь авун. Папа Иоанн Павел IIди вичин Понтификатдин чӀавуз Католиквилин везифа вири дуьньяда гегьеншарзавай. Дуьньядин гьар жуьре чкайриз физ ада халкьарихъ галаз рахазвай, жемятриз вичин фикирар ахъайзавай. Къенин дуьньяда Католиквилихъ гьукуматдин низамда мад чка амач. 1984 йисуз Италиядини Папади разивала кутӀуна, Католиквал мад Италиядин гьукуматдин дин туширди. == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Ватикандин официал сайт * Категория:Хашпара дин

Католицизм

Гейлард Джеймс Су́нис (; ; Эдинбург, Шотландия) — шотландиядин футболхъанни тренер я. зур-хуьдайдан позициядал къугъвазавай тир, 1980-лагьай йисаррин эвел кьиляй ам «Ливерпулдин» капитан тир. ГьакӀни 1980-лагьай йисаррин эхирда ам «Рейнджерсдин» къугъвадайдини тренер тир, ва гьакӀни Футболдай Шотландиядин миллетдин кӀеретӀдин капитан тир. ГьакӀни «Тоттенхэм Хотспур», «Мидлсбро» ва Сампдория клубрин патахъай экъечӀзавай тир. Са кьадар вахтунилай ада «Рейнджерс», «Ливерпуль», «Галатасарай», «Саутгемптон», «Бенфику», «Блекберн Роверс» ва «Ньюкасл Юнайтед» вердишарзавай тир. Грем Сунесс вири футболдин тарихдин къене квайни квай агалтдай зур-хуьдайбурукай сад яз гьисабзава.rankopedia.com — Best Defensive Midfielder Player Ever (1930—2009)The Greatest Central Midfielders of All-TimeBleacher Report, Inc. — Greatest Ever: Football’s Top 10 Defensive Midfielders of All Time Алай чӀаван футболдин тарихда Грем Сунесс виридалайни кӀеви, векъи, кичӀевал тийиджир къугъвадайбурукай сад яз гьисабзава.The Guardian — The Joy of Six: Rob Smyth on football’s hard menfootandball.net — Eleven hardest players of the modern era Golden Years: Bite Yer Legs and Chopper, a bloodied Butcher and the defender they called Psycho… Sportsmail’s nostalgic series focuses this week on some of the game’s hard men Гила ТВ-дин аналитик яз RTÉ, ESPN, Sky Sports ва Al Jazeera Sports каналрал кӀвалахзава. == Агалкьунар == === Къугъвадайди яз === ; Тоттенхэм Хотспур * Англиядин жегьилрин кубок: 1969 ; Мидлсбро * Кьведлагьай дивизиондин гъалибхъан: 1974 ; Ливерпуль * Англиядин чемпион: 1979, 1980, 1982, 1983, 1984 * Лигадин кубок: 1981, 1982, 1983, 1984 * Англиядин суперкубок: 1979, 1980, 1982 * УЕФА-дин Европадин чемпионрин кубок: 1978, 1981, 1984 ; Сампдория * Италиядин кубок: 1985 ; Рейнджерс * Шотландиядин чемпион: 1987 * Лигадин кубок: 1987, 1988 === Тренер яз === ; Рейнджерс * Шотландиядин чемпион: 1987, 1989, 1990, 1991 * Кубок Лиги: 1987, 1988, 1989, 1991 ; Ливерпуль * Англиядин кубок: 1992 ; Галатасарай * Туьркиядин кубок: 1995 * Туьркиядин суперкубок: 1996 ; Блэкбёрн Роверс * Лигадин кубок: 2002 === Кьилдинбур === * Футболдин журналистрин Шотландиядин ассоциациядин версиядай йисан квайни квай тренер: 1987 * 1988-лагьай йисуз ам Футболдай Шотландиядин миллетдин кӀеретӀдин къугъвадайбурун гьуьрметдин сиягьдик кутунва. * 1998-лагьай йисуз ам «Футболдин лигадин виш легенда» лугьудай сиягьдик кутунва.BBC Sport — Football Legends list in full * Ливерпулдин 110 агъзур фанатдин арада хабар кьунин нетижайрив кьурвал туькӀуьрнавай «Kop-диз кӀевиз таъсир ганвай 100 къугъвадайди» лугьудай сиягьда ада кӀуьдлагьай мукь (чка) кьунва.Сообщение на сайте liverpoolfc.tv * 2004-лагьай йисуз ам Шотландиядин футболдин баркаллувилин залдик кутунва.Scottish Football Hall of Fame — Graeme Souness * Къугъуник кутунвай чӀехи метлеб авай кьилдин кардин патахъай 2007-лагьай йисуз ам Англиядин футболдин баркаллувилин залдик кутунва. * «Рейнджерсдин» баркаллувилин залдик кутунва.Rangers FC: Hall of Fame — GRAEME SOUNESS == Баянар == == ЭлячӀунар == * LFChistory.net сайтдал алай къугъвадайдан профиль * Liverbird.ru сайтдал алай къугъвадайдан профиль * Liverbird.ru сайтдал алай менеджердин профиль Категория:Шотландиядин футболхъанар Категория:«Тоттенхэм Хотспур» ФК-дин къугъвадайбур Категория:«Мидлсбро» ФК-дин къугъвадайбур Категория:«Ливерпуль» ФК-дин къугъвадайбур Категория:«Сампдория» ФК-дин къугъвадайбур Категория:«Рейнджерс» ФК-дин къугъвадайбур Категория:Футболдай Шотландиядин миллетдин кӀеретӀдин къугъвадайбур Категория:«Рейнджерс» ФК-дин тренерар Категория:«Ливерпуль» ФК-дин тренерар Категория:«Галатасарай» ФК-дин тренерар Категория:«Саутгемптон» ФК-дин тренерар Категория:«Торино» ФК-дин тренерар Категория:«Бенфика» ФК-дин тренерар Категория:«Блэкберн Роверс» ФК-дин тренерар Категория:«Ньюкасл Юнайтед» ФК-дин тренерар Категория:Шотландиядин футболдин тренерар Категория:Ингилис Футболдин баркаллувилин залдин членар Категория:Шотландиядин Футболдин баркаллувилин залдин членар

Грем Сунесс

Бразилиа () — 1960 йисан 21 апрельдилай Бразилиядин кьилин шегьер. == Чилинмикит == === Алай чка === Шьегьер гьукуматдин юкьва, гуьлелай 1500—2000 м кьакьанвалда, Прету ва Дешкоберту вацӀарин арада чка кьунва. Ин чка махсус, республикадин политикадин юкьварикай Рио-де-Жанейро ва Сан-Паулу шегьеррай яргъала хкягънай. === Гьава === Тропикрин континенталвилин гьава, ламувални марфар квай гад (гьа чӀавуз кефер пата кьуьд жезва) ва къурувал квай ракьинин кьуьд (майдин юкьвалай октябрьдин юкьвал кьван). Юкьван гьисабдалди йисан температура 21 °C, йисан финифда сезонра 15—30 °C арара юзурзава. Виридалай чими варз сентябрь я. Гьавадин ламувал 30 % — дилай пара жезвач, хъуьтӀуьзни 10 % кьван агъуз жезва. == Ксарин сан == Яз Бразилиада гьамиша 200 000 кас амукьзава. Шегьердин къерехар галаз 2,5 миллион касдилай гзаф я. Идалайни гъери, виликамаз шегьер 500 000 кас кьун паталай планарна эцигнавай. Гьавиляй гила шегьерда машинар кьадардилай гзаф ава. Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8) ImageSize = width:500 height:350 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:2700 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:300 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1960 text:1960 bar:1970 text:1970 bar:1980 text:1980 bar:1991 text:1991 bar:2000 text:2000 bar:2010 text:2010 PlotData= color:barra width:35 align:center bar:1960 from:0 till: 140 bar:1970 from:0 till: 537 bar:1980 from:0 till: 1177 bar:1991 from:0 till: 1601 bar:2000 from:0 till: 2051 bar:2010 from:0 till: 2563 PlotData= bar:1960 at: 140 fontsize:S text: 140 shift:(0,5) bar:1970 at: 537 fontsize:S text: 537 shift:(0,5) bar:1980 at: 1177 fontsize:S text: 1177 shift:(0,5) bar:1991 at: 1601 fontsize:S text: 1601 shift:(0,5) bar:2000 at: 2051 fontsize:S text: 2051 shift:(0,5) bar:2010 at: 2563 fontsize:S text: 2563 shift:(0,5) TextData= fontsize:S pos:(120,30) text:Бразилиядин агьалийрин динамика (тыс. кас.) == Архитектурадин кьетӀенвилер == == Стхавилин шегьерар == * Абержеман-ла-РонсDB-City.com Brasília Twin towns, Sister cities * Абуджа * Амстердам * Берлин * Богота * Бостон * Вена * Буэнос-Айрес * Канберра * Чаоян, Пекиндин округ * Диамантина * Догьа * Гвадалахара * ЛимаAche Tudo e Região Лима, Перу * Лиссабон * Луксор * Монтевидео * Рим * Сантьяго * Вашингтон * Сиань == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Кьиблепатан Америкадин уьлквейрин кьилин шегьерар Категория:Бразилиядин шегьерар

Бразилиа

Польша (, Польшадин Республика () — Юкьван Европада гьукумат. == ЭлячӀунар == * Польское Агентство Информации и Иностранных Инвестиций * Польшадикай портал * Польшадин электрон карта Категория:Польша

Польша

Къумукъ чӀал (къум. къумукъ тил) — къумукъ халкьдин хайи чӀал. Туьрк чӀаларин группадин кыпчак чӀаларин хзандик акатзава. Адаз виридалайни мукьва чӀалар крым-татар, караим ва къарачай-балкъар чӀалар я. Урусатда къумукъ чӀалал 450–500 агъзурав агакьна агьалияр рахазва. Рахазвайбурун кьадардиз килигна Дагъустанда пудлагьай чкадал ала. Къумукъ чӀал Дагъустандин ругуд «эдеби» чӀаларикай сад я. Къумукь чӀалал «Ёлдаш» газет акъатзава. ЧӀал гегьенш хьанва Дагъустандин юкьван районра, са кьадар Чечнядин кефер патара ва Кеферпатан Осетиядин Моздок районда. ==Тарих== XIX виш йисалди къумукъ чӀал Дагъустандин кефер пата авсиятдин чӀал тир (илимда ахьтин чӀалаз лингва-франка лугьузвайди я, гилан лингва-франка Дагъустанда урус чӀал я) . ==Кхьинар== 1928 йисалди къмукъри араб графикадин ажам алфавитдикай менфят къачузвай. 1928 йисалай 1938 йисалай латин графикадалди туькӀуьрнай алфавит тир, 1938 йисалай къедалди кирилл алфавит кардик ква. Алай чӀаван къумукъ алфавит: А а, Б б, В в, Г г, Гъ гъ, Гь гь, Д д, Е е, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Й й, К к, Къ къ, Л л, М м, Н н, Нг нг, О о, Оь оь, П п, Р р, С с, Т т, У у, Уь уь, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ъ ъ, Ы ы, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я. ==ЧӀалан махсусвилер== Къумукъ чӀала 8 ахъа ванер ава, ибур: а, е, ы, и, о, оь, у, уь я. Бязи гафарв, иллаки маса чӀаларай къачур гафара, аь ванни гьалтда. Гзафвилин форма –лар частица гилигуналди къалурзава. ЧӀала ругуд падежар ава. ===Нугъатар=== Къумукъ чӀала кьуд нугъат ава: * буйнакъ нугъат * хасавюрт нугъат * къайтагъ нугъат * терек нугъат. Нугъатрин арадай вирибурулайни къакъатнавайди къайтагъ нугъат я. Дарги халкьарихъ галаз виш йисарин къене алакъада авай и нугъатдик кьетӀен сувун лишанар ква. Месела, къати – къ ван. Литературадин къумукъ чал хасавюрт ва буйнакъ нугъатрин бинедал туькӀуьр хьанва. Къумукъ чӀал чирунин рекье чӀехи крар алим-тюрколог Н. К. Дмитриева кутунай. ==Эдебият== * Н. К. Дмитриев. Къумукъ чӀалан грамматика. М., 1940. * Урус чӀаланни къумукъ чӀалан гафарган. Бамматов З. З. Магьачкъала. 1960. * Урус чӀаланни къумукъ чӀалан гафарган. ред. Бамматов Б. Г. Магьачкъала. 1997. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Алфавитдиз килигна чӀалар Категория:Дагъустандин чӀалар Категория:Туьрк чӀалар Категория:Кыпчак чӀалар

Къумукъ чӀал

Четкуьн () — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай сувун хуьр. «Кузун» хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр КцӀар райондин рагъакӀидай пата, Шагь сувун ценерив, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 30 км яргъал ала. == Тарих == == Агьалияр== Хуьруьн агьалидин вири лезгияр, суни- мусурманар я. Четкуьнра агъадихъ галай сихилрин веледри уьмуьр ийизва: Незерар, Везирар, Маллаяр, Къежелар, Сарахар, Кьасумар, Агьасар, Алхасар , Югьдияр (яни Чувудар), Къурушар, ЦӀарахар, Гъегъеяр КцӀарин хуьрера авай сихилрин тӀварар. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:КцӀар райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер Категория:Азербайжанда авай лезги хуьрер

Четкуьн

1765 йис (са агъзурни иридвишни пудкъаннивадлагьай йис) — чи эрадин 1765-лагьай йис. XVIII виш йисан 65-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1765 йис

1765 йис

Абилрин Магьмуд Абдулрзадин хва (1898 йисан 15 сентябрь, КцӀар район, КӀурхуьр — 1972 йис) — Лезги миллетдин векил тир генерал-майор (1945). Генерал-майор Магьмуд Абилован тӀвар дуьньядин машгьур генералрин сиягьда гьатнава. Ватандин ЧӀехи дяведа дивизиядиз регьбервал гайи ада дявевилин тактикадиз гзаф цӀийивилер гъанай. == Биография == Лезгийрин кьегьал хва Магьмуд Абдулрзадин хва Абилов 1898 йисуз Кьиблепатан Лезгистандин КцӀар райондин КӀурхуьре дидедиз хьана. Ялама станциядал алай мектебда кӀелзавай, амма 1915 йисуз адан дахдин ва 1917 йисуз — дидедин кьиникьин себебдилай адавай мектеб куьтягьиз хьанач. Буба кьейидилай кьулухъ ам Ялама ракьун — рекьин станциядал кӀвалахиз хьанвай. == Дявевилин къуллугъдал == 1920 йисуз Бакуда Яру Армиядин жергейрик экечӀай Магьмуда уьмуьрдин эхирдалди ватандиз къуллугъна. 1921 йисуз Бакуда дявевилин мектеб акьалтӀарай ам къуллугъ авун патал Урусатдиз ракъурнай. Са вахтунда и алакьунар авай жегьил Нижний Новгороддин 17-й дивизиядин 49-й полкунин ротадин командирвиле тайинарнай, 1922 йисалай М. Абилова Азербайжандин 77-й дивизияда къуллугъна. 1929—1930 йисара ам Тбилиси шегьердин дявевилин мектебдин курсант, анаг кӀелна куьтягьайла ротадин командир тир. 1937 уз Бакудиз хтай Магьмудаз Жемшид Нахчиванский, Самедбег Мегьмандаров, Али-Агъа Шихлинский ва Гамбай Везиров хьтин сейли военныйрихъ галаз санал кӀвалахун кьисмет хьана. 1938 йисуз вини дережадин офицервилин курс акьалтӀарай Магьмуд Абиловал Дальний Востокдин Дявевилин Округдин стрелковый корпусдин бригададин разведкадин частунин командирвал ихтибарна. И частуни Япон гьуьлуьн къерехда японрин самурайрихъ галаз женгера кьегьалвилер къалурна. М. Абилова Ватандин ЧӀехи дяведин тарихдин зурба чинар кхьена. 1939—1941 йисара М. Абилов дивизиядин командирдин заместителвиле тайинарна. Инай ам кӀелун патал Москвадиз, Яру Армиядин Кьилин Штабдин Академиядиз ракъурна. Академия акьалтӀарайла адаз Сибирдин Дявевилин Округдин 146-стрелковый бригададин командирвал тагькимарна. 1942—1943 йисара Лычково- Белый Бордин патав дяведиз гьазур хьайи адан бригадади душмандин сенгерар кьиляй-кьилди чукӀурна, фашистриз Ленинграддиз гьахьдай мумкинвал ганач. Идалай гуъгъуьниз М. Абилова Калуга шегьерда 146-й бригададин бинедал алаз 70-й дивизия туькӀуьрна ва Москва хуьн патал кьиле фейи женгера иштиракна. Адан дивизияди 300-елай гзаф хуьрерни шегьерар фашистрин пацукай хкудна. Десна вацӀун кьерел кьиле фейи къати женгера полковник М. Абилова кьегьялвилинни тешкилвилин чешне къалурна. 1944 йисан мартдилай ада 70-й дивизиядиз регьбервал гана ва гуьгъуьнлай ам II Белорусиядин Фронтдин 250-й Бобруйск дивизиядин командирвиле тайинарна. Адан регьбервилик кваз и дивизия 1944 йисан 22 июндиз фашистрин «Меркез» группировка чукӀурун патал къати женгерив эгечӀна. Дивизияди Белорусиядин вишералди шегьерар ва хуьрер душмандикай азад авуна. Польшадин сергьятар элячӀна, инай фашистар чукурдалай гуьгъуьниз дивизия РагъэкъечӀдай Пруссиядиз гьахьна. 1945 йисан 20 апрелдиз СССР-дин Халкьдин Комиссаррин Советдин къарардалди М. Абиловаз генерал-майордин чин гана. Гьа йисан 7 майдиз М. Абилован кьушунди Эльба вацӀун къерехар фашистрикай михьна ва адан яракьвилин къуватар союзникрин кьушунрихъ галаз гьалтна. Германиядин Бранденбург шегьерда кьиле фейи дяведа къалурай кьегьалвилерай генерал-майор М. Абилов Америкадин «Легион-оф-мерит» ордендиз лайихвилер аваз хьана. Америкадин Президент Гарри Трумена Магьмудаз ракъурай чар дуьньядин басмадин органри сад лагьай чинра басма авуна. «Лацу кӀвал», Вашингтон: > Яру Армиядин 250-й дивизиядин командир, генерал-майор Магьмуд Абилова 1943 > йисан августдилай 1945 йисан майдал кьван кьиле фейи женгера ва чуьлда > дяведин везифаяр кьилиз акъудун патал гьерекатар алакъаламишунин карда > лугьуз тежедай хьтин чӀехи алакьунар къалурна. Адан регьбервилик квай > дивизияди Десна вацӀал вегьена ва муькуь йисуз Нарев вацӀун рагъакӀидай кьер > кьуна. Идалай кьулухъ ада РагъэкъечӀдай Пруссия галайнихъ гьерекат авуна, > душмандин чӀехи группаяр барбатӀна, Берлиндив агакьна. Ам даим вичин > дивизиядин кӀвенкӀве хьана ва рагъакӀидай патан сюзникрихъ галаз гъалибвилин > гьалтун гьазурайбурукай сад хьана. Генерал Абилован кьегьалвилери ва > къалурай гьунарри Европада санал операцияр тухунин кардик чӀехи пай кутуна. > АСШ-дин Президент Гарри Трумен. 1946 йисан июлдиз Советрин Яракьвилин Къуватрин кьадар тӀимиларунихъ галаз алакъалу яз маса дивизияр хьиз Бобруйск дивизияни чукӀурна. М. Абилова Белорусиядин Дявевилин Округдин 96-й бригададин командирдин заместителвиле, гуъгъуьнлай 28-й Армиядин 41-й корпусдин командирдин заместителвиле къуллугъ авуна. 1951 йисуз генерал-майор М. Абилов Ворошилован тӀварунихъ галай Дявевилин Академиядиз ракъурна. 1954 йисуз инаг акьалтӀарай ам 216-й дивизиядин командирвиле тайинарна. 1955 йисан 13 декабрьдиз Хуьнуьхин министерстводин къарардив отставкадиз экъечӀнай Магьмуд Абилова вичин уьмуьрдин эхирдалди жегьил несил ватанпересвилин руьгьда тербия авунин карда иштиракна. Ватандиз ва халкьдиз къуллугъ авунин рекьяй чешне къалурай М. Абилов Ленинан ордендиз, вад «Яру Пайдах» ордендиз, II дережадин Суворован ва II дережадин Кутузован орденриз, Богдан Хмелницкийдин ордендиз, «Яру Гъед» ордендиз, Польша Республикадин «Виртути-Миллитари» ордендиз ва гзаф медалриз лайихвилер аваз хьанай. М. Абилов 1972 йисан 2 январдиз рагьметдиз фена. Ам Бакудин «Фехри Хиябанда» кучукна. == РикӀел хуьн патал == 1998 йисуз генерал- майор Магьмуд Абилован 100 — йисан юбилей гегьеншдиз къейд авуна. КцӀар шегьердин майдандал адан гуьмбет хкажна ва гьа майдандиз генералдин тӀвар гана. == Пишкешар == Къуллугъ ийизвай чӀавуз Магьмуд Абилова къачунвай пишкешар:ОБД «Подвиг народа» * Ленинан Орден; * Вад Яру Пайдахдин орденар — 14.02.1943, 10.1944, 3.11.1944, 10.02.1945,… * 2-й дережадин Суворован Орден — 15.04.1945 * 2-й дережадин Кутузован Орден — 28.09.1943 * 2-й дережадин Богдан Хмелницкийдин орден — 29.05.1945 * «Яру Гъед» Орден; * Медаль «Яру Армиядин Лежберрини КӀвалахдаррин партиядин XX йис» — 1938 * Муькуь медалар. * ПХР-дин ва АСШ-дин орденар; == Баянар == == ЭлячӀунар == * Абилов Махмуд Абдулрза оглу * А.-М. Бабаев. Славный боевой путь генерала Махмуда Абилова (К 110-летию со дня рождения) Категория:Советрин генерал-майорар Категория:Ленинан Ордендин кавалерар Категория:Яру Пайдахдин ордендин кавалерар Категория:Лезги генералар Категория:Лезгийрин дяведин кар ийидайбур

Абилов Магьмуд Абдулрзадин хва

Къардашуба — Азербайжандин Хъачмаз районда авай муниципалитет ва хуьр. И муниципалитетдик вич Къардашуба хуьр, Агъарегьимуба ва Гьажиисауба хуьрер акатзава. == Агьалияр == Хуьруьн агьали — 1,384 касди туькӀуьрзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Къардашуба

1964 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

1897 йис (са агъзурни муьжуьдвишни кьудкъанницӀеиридлагьай йис) — чи эрадин 1897-лагьай йис. XIX виш йисан 97-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1897 йис

1897 йис

1982 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Генжели — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. И хуьр Хаспуладуба муниципалитетдик акатзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Генжели (Хъачмаз)

Векилов Шагь-Исмаил (лакӀаб Исмаил ТӀигьиржалви) — лезги шаир. 1929 йисуз КцӀар райондин ТӀигьиржалрин хуьре дидедиз хьана. Хуьруьн мектеб, ФЗУ, Вини дережадин Партмектеб акьалтӀарай жегьилди яргъал йисара Бакудин «АзНефт» карханада гьакъисагъ зегьмет чӀугуна. Пенсиядиз экъечӀайдалай кьулухъ Дербент шегьердиз фена, ина уьмуьр кьилиз акъудна. Исмаилан шиирар «Акъата шегьредиз» тӀвар алай алманахдa, «Зи хайи xуьр» кьил ганвай кьилдин ктабда чап хьанва. Ш. Векилов 2004 йисуз рягьметдиз фена, ам Дербентдин Кьилин сурара кучукнава. ==ЭлячӀунар== * «Зи хайи хуьр» ктабдай (Баку-2009) Категория:Лезги шаирар

Векилов Шагь-Исмаил

2013 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

1997 йис (са агъзурни кӀуьд вишни кьудкъанни цӀеирид лагьай йис) — григорийдин календарьдал гьалтайла арбедиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1997-лагьай йис я. XX виш йисан 97-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1997 йис

1997 йис

Ханов Гуьлбала Адиевич (1928–2017) — лезги шаир ва кхьираг. ДАССР-дин Гьукуматдин Арбитраждин суддин кьилин госарбитр. РСФСР-дин лайихлу юрист, пара кьадар орденрин ва медалрин сагьиб: «Гьуьрметдин лишан», «Ватандин ЧӀехи дяведа чӀугур баркаллу зегьметрин» медаль, «Зегьметдин ветеран» ва мсб. Гуьлбала Адиевич 1928 йисан 1 майдиз Мегьарамдхуьруьн райондин Хуьрел хуьре дидедиз хьана. Ада юкьван мектеб, Орджоникидзедин юридический институт ва Москвада вини партиядин мектеб куьтягьна. Гзаф йисара хайи райондин ва Дагъустан республикадин идарайра жавабдар къуллугъар авуна, «Коммунист» газетдин редакцияда кӀвалахна. Г. Ханова жегьил вахтарилай шиирар, баснияр ва маса эсерар кхьизва. Абур лезги газетрин ва журналрин чинриз акъатзава, кӀватӀалра ва учебникра гьатнава. 2017 йисан 31 январьдиз шаир рагьметдиз фена. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр» ==ЭлячӀунар== * На 89-м году жизни скончался Главный госарбитр ДАССР Ханов Гюльбала Адиевич Категория:Лезги шаирар

Ханов Гуьлбала Адиевич

Кумухъ () — Дагъустан республикадин Дербент райондин чилерал алай Кьурагь райондин хуьр. «Кумухъ» хуьруьнсоветдин администрациядин юкь ва сад тир хуьр я. == География == Хуьр Дагъустан Республикадин Каспий гьуьлуьн кьерин кьулувиле, Дербент райондин кьибле пата, Гуьлгери вацӀал, Дербент шегьердилай 27 км кьибле пата чка кьунвайди я. Мукьвал алай хуьрер: ЛукӀар, Къартас Къазмаяр. ==Тарих== Фактри тестикьарзавайвал, кумухъвийрин улу-бубаяр кьве суварин агъада авай чкада, Кьурагь вацӀун къерехда уьмуьр гьалзавай. Хуьруьн тӀвар Хъухъвазар тир. Надир шагьан вигьинрин чӀавуз сувавияр чпин хуьрер хуьз адан аксиниз къарагъзавай. Амма къуватар сад туширвиляй сувавияр шагьан кӀаник акатнай. Регьимвал авачир шагьа язух текъвервилелди лезги хуьрер терг ийизвай ва вичин кьушунриз абурун вилик вуж акъатдатӀа вири рекьиз эмир авунай. Сагъдиз амукьай хъухъвазвияр рагъэкъечӀдай патаз, сувариз катна са мичӀи кӀама чуьнуьх хьанвай. Гуьгъуьнлай, шагьан кьушунри Кьурагь дере туна хъфейдалай кьулухъ, абур кӀамалай экъечӀна са къулай чкадал чпиз цӀийи хуьр арадал гъанвай. Хуьруьн тӀвар КӀамук-Кумукь хьанвай. Хуьруьн эгьлияр лежбервилив, бахчахъанвиливни чӀижерхъанвилив алахънавай. Эхиримжи чӀавара кумухъвийрин арада саларбанвални вилик фенвай. Хуьре мискӀин ва гьуьжре (медресе) авайди тир, гьина Кади Аквердиди аялриз пак Кьуръан улубдин ва араб чӀалан тарсар гузвай. Хуьре са регъв кардик квай. И регъуьникай Цилинг, Кимихуьр, Тител ва Хуьрехуьр хуьрерин эгьлийрни менфят къачузвай. XIX виш йисуз Кумухъ хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьурагь наибвалдиз талукь тир. Штул хуьруьхъ галаз Штул хуьруьнжемятдик акатзавай. 1928 - 1929 йисара Кумухъра садлагьай гражданвилин мектеб эцигнавай. И карда чӀехи дестек большевик, партиядин кӀвалахдар Мулла Куьревиди ганвай. Иниз гьакӀни мукьвал алай Цилинг, Кимихуьр, Тител ва Хуьрехуьр хуьрерин аялрини кӀелиз къвезвай. 1939 йисуз хуьруьн эгьлийри Карл Марксан тӀварунихъ галай колхоз арадал гъанвай. Адан садлагьай председатель Эскерали Газаралиев хьанвай. Майишатди бегьер кӀватӀунин, цан цунин ва муькуь кӀвалахар авун паталай техникаяр къачунвай. Хуьруьнвийри баркаллувилелди зегьметар чӀугвазвай. Абуру гьукуматдиз къуьлуьн, мардалвилин продукциядин магьсулар тайин авур планрин кьадардилай пара маса гузвай. Ватандин ЧӀехи дяве чӀавуз хуьряй фронтдиз 76 кас рекье гьатнай. Абурукай 32 кас женгера рагьмет хьанвай. ЦӀийи хуьр 1959 йисуз, Кьурагь райондин ЦӀуру Кумухъ хуьруьн эгьлийрин суварилай арандиз куьч хьунин рекьелди арадал гъанвайди я. 1966 йисуз хьайи къати чилин зурзунрилай кьулухъ цӀуру хуьре амай пайни арандиз куьч хьанвай. 1967 йисуз хуьр электричестводив таъмин авунай. ==Агьалияр== 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 1 167 касди уьмуьр гьалзавай . Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я Кьурагь район. ФЛНК. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Кумухъ хуьруьн агьалияр 316 кас тир. КУРАХСКОЕ НАИБСТВО (1886 г.) == Баянар == == ЭлячӀунар == * Муниципальное образование "село Кумух" * «Лезгин» сайтуна Кумухъ хуьруькай гегьенш малуматар Категория:Кьурагь райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Кумухъ

Альгеро (, кат. l'Alguer, сард. S'Alighèra) — Италиядин Сардиния региондин Сассари вилаятда авай шегьер. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Альгеро * Альгеро шегьердикай Категория:Италия Категория:Сассари вилаят

Альгеро

НуьцӀуьгъ () — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай, «КӀварчагърин» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. == География == Хуьр СтӀал Сулейман райондин кеферда, райондин юкь тир Кьасумхуьрелай 8,5 км яргъал, НуьцӀуьгъ кӀамун къерехда чка кьунвайди я. Мукьвал алай хуьрер: Зизик, Экен, КӀварчагъ. ==Тарих== ЦӀуру эгьлийрин эхтилатралди, хуьр 500 - 600 йис идалай вилик арадал атанвайди я. ЦӀуру хуьруьн харапӀайра къаравулвилин минара амукьнава. Ам эцигай тарих садазни малум туш. ЦӀуру мискӀиндиз 150 - далай пара йисар авай чӀал малум я. Ам Халимбеков Хисен устӀарди эцигайди тир. Кьисади лугьузвайвал, са вахтунда хуьруьн тӀвар «Гуман» тир. ТӀебиятдин уьцӀуьн баладилай кьулухъ ам тамамвилелди чӀканвай. Патав гвай хуьрерин эгьлийри и хуьрз «УьцӀей хуьр» лугьуз хьанвай. Къвез - къвез и тӀвар «Уьцуьгь»риз масакӀа хьанвай, ва са кьадар вахтунилай хуьруь «НуьцӀуьгъ» тӀвар къачунвай. Хуьрелай 0,5 км кьиблединни - рагъэкъечӀдай пата, 300 х 150 м алцумар авай дегь чӀавуз инсанар яшамиш хьанвай, винел пата ч. э I-II агъзур йисариз талукь тир хъенчӀин кӀусар жагъанвай чка ава. Гьа гьана, дегь чӀавуз инсанар яшамиш хьайи чка авай суван кьибле гуьнеда чахмахд къванцин кӀусар дуьздал акъуднай. НуьцӀуьгърилай 300 м рагъэкъечӀдай пата, вацӀун мукьув «Чорох» тӀвал алай дегь чӀавуз инсанар яшамиш хьайи хуьр ава. Адакай амукьайди са минара я. И чкадай кӀватӀнавай хъенчӀин къапарин кӀусар юкьван вишйисан девирдиз талукь я. НуьцӀуьгъ хуьруьн мукьув дегь заманадин сур ава. Ина чиликай чеб хкудайла цурцин цумар ва тупӀалар жагъанвай. XIX виш йисуз НуьцӀуьгъ хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьибле - Табасарандин наибвалдиз талукь тир. ЧӀилихъар хуьруьхъ галаз НуьцӀуьгъ хуьруьнжемятдик акатзавай. Хуьруьнжемятдин кьилин хуьр тир. ==Агьалияр== Алай чӀавуз хуьруьн 342 кӀвале 1171 кас яшамиш жезва. Агьалидин вири лезгияр, суьнни - мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, хуьре 127 майишатар авай, агьалийрин кьадар 690 кас тир.1886 йисуз Кьибле - Табасарандин наибвалдин агьалияр Хуьре гуьгъуьнин сихилар ава: Баширар, Жиганар, Курарар, Куркурар, Мерцефар, Чеперар, Лакарар, Шугурар, Чакарар. == Баянар == == ЭлячӀунар == * СтӀал Сулейман райондин официал сайтуна НуьцӀуьгъ хуьруькай куьруь малуматар Категория:СтӀал Сулейман райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

НуьцӀуьгъ

1781 йис (са агъзурни иридвишни кьудкъаннисад лагьай йис) — чи эрадин 1781-лагьай йис. XVIII виш йисан 81-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1781 йис

1781 йис

Сарир — юкьван виш йисарин девирда сувун Дагъустанда хьайи авар гьукумат Цитата: «Территория Сарира локализуется в междуречье Андийского Койсу, Аварского Койсу и Кара-Койсу. Населена была аварами.». VI виш йисалай XI виш йисалди амукьайди я. Гьукуматдин вини къатари христианвилиз ибадат ийизвай. ==ТӀварцӀикай== Гьукуматдин тӀвар, арабри чкадин гьакимдин титулдиз гайи гафуникай арадал атанва: сагьиб ас-сарир — яни «тахтунин сагьиб» В. Ф. Минорский. Худуд ал-Алам.. ==Чилер== Кефер пата Сарир уьлкве Хазариядихъ галаз, кьибле пата — Дербентдихъ галаз, рагъакӀидай пата — Аланиядихъ ва вайнахрин Симсим гьукуматдихъ галаз, кьиблединни-рагъакӀидай патани гуржи пачагьвилерихъ галаз са сергьятра авай. Чи йикъарив агакьай тарихдин гъиливкхьинра Сарир уьлкве пара агьалияр авай, пара къелеярни хуьнуьхуьнин минараяр авай гзаф къуватлу уьлкве хьиз гьатнава. Адан кьилин шегьер Хумрадж тир (къенин Хунзах хуьр я). Цуькведа авай вахтунда Сарир уьлкведин гьукумдик Дагъустандин сувун пад, аран пад, гьакӀни къунши уьлквейрин чилер акатнавай. ==Сарирдин гьакимар== * Абухисро (740 йис) * Аваз (IX виш йисан кьведлагьай пай) * Бухт-Йишо I (905 йис) * Филан-шагь (940—950 йисар) * Бухт-Йишо II (1025—26 йисар) * Фируджа * Токку (1065 йис) — Фируджадин хва я ==Эдебият== * * * * Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербента. — М.,1963 * Атаев Д. М. Нагорный Дагестан в раннем средневековье (по материалам археологических раскопок Аварии). Махачкала, 1963 * Тахнаева П. И. Христианская культура средневековой Аварии (VII—XVI вв.) в контексте реконструкции политической истории. Махачкала, 2004 * Айтберов Т. М. И аварский язык нуждается в государственной поддержке // Журнал «Народы Дагестана». 2002. № 5. С. 33 — 34 * Магомедов Мурад Походы монголо-татар в горный Дагестан // История аварцев. — Махачкала: ДГУ, 2005. С. 124 ==Баянар== ==ЭлячӀунар== Категория:Аваррин тарих Категория:Дагъустандин тарихдин гьукуматар

Сарир

Село имени М. Горького — Дагъустан республикадин Тарумовка районда авай хуьр. Уллубий хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Тарумовка райондин кьиблединни-рагъэкъечӀдай пата, Тарумовка хуьрелай 10 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== 2002 йисуз хуьре 195 кас яшамиш жезвай Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица 02c. М.: Федеральная служба государственной статистики, 2004. (2002zip , см. прим.). 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 284 кас яшамиш жезвай . Хуьруьн эгьлийрин чӀехи пай 99 % — аварар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официальный сайт администрации МО «Тарумовский район» Категория:Тарумовка райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Село имени М. Горького

Сейфуллагь Асадуллагьан хва Керимов (1921 йисан 21 сентябрдиз, ЧӀехи Гъетягъ, СтӀал Сулейманан район — 1991 йисан 21 сентябрдиз) — советрин ва Россиядин композитор, ДАССР-дин халкьдин артист, РСФСР-дин лайихлу искусствойрин деятелМузыкальный словарь — КЕРИМОВ Сейфулла Асадуллаевич , музыковед, критик, милли фольклор кӀватӀзвайди тир. Ам Дагъустандин пешекарвалин музыкадин бине эцигай ксарикай сад язваГотфрид Гьасанован тӀварунихъ галай Магьачкъаладин музыкадин училище. Сейфулла Керимов 1921-лагьай йисан 14-лагьай ноябрдиз ДАССР-дин Кьасумхуьруьн райондин (гилан СтӀал Сулейманан район) ЧӀехи Гъетягърин хуьре лежберрин хзанда дидедиз хьана«Имена Кавказа» — Керимов Сейфулла Асадуллаевич. Революциядин вилик галай йисара хзан Бакуда яшамиш жезвай, ана адан бубади нафт жагъурдай чкайра кӀвалах ийизвай. Композитордин аял йисар Самурда ва Дербентда фена. Буба кьийидалай кьулухъ диде кьуд аял гваз хайи хуьруз хтана. 1951-лагьай йисуз Керимов Москвадин музыкадин ва педагогикадин Гнесинрин тӀварунихъ галай институтдик заочна кӀелиз экечӀна. 1958-лагьай йисуз ада и институт акьалтӀарнаФЛНКА — Сейфулле Керимову 90 лет. Сейфуллагь Керимова 1952-лагьай йисалай музыкадин училищеда тарсар гуз эгечӀна. 1956-лагьай йисуз «РСФСР-дин автономиядин республикайрин музыкадин меденият» тӀвар алай ктабдиз Сейфуллагь Керимова «ДАССР-дин музыкадин меденият» макъала кхьенаАкадемик — Керимов, Сейфулла Асадуллаевич. 1964-лагьай йисалай ам Магьачкъаладин музыкадин училищедин кьиле акъвазна>. 1969-лагьай йисуз СССР-дин композиторрин КӀватӀалдин член хьана. 1960-лагьай йисуз Керимова ДАССР-дин Халкьдин артистдин лайихлу тӀвар къачуна. 1991-лагьай йисан 21-лагьай сентябрдиз ам уьмуьрдай фена. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Гнесинрин тӀварунихъ галай Урусатдин музыкадин академия акьалтӀарнавайбур Категория:Дагъустандин халкьдин артистар Категория:РСФСР-дин искусствойрин лайихлу деятелар

Керимов Сейфуллагь Асадуллагьан хва

Датуна — Дагъустан республикадин Шамил районда авай хуьр. Голотль хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Шамил райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Хебда хуьрелай 8 км яргъал ала. ==Тарих== 1864 йисуз Къавкъаздин Дяведин финифра Датуна хуьр вири Дагъустандихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Авар округдин Бактлук наибвилиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Датуна хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 1886 2002 2010 Агьалияр''' 67Бактлук наибвилин агьалияр 1886 йисуз 179 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 174 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. Агьалидин вири аварар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Шамил райондин» администрациядин официал сайт Категория:Шамил райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Датуна

Мугри, ЦӀуру Мугри () — Дагъустан республикадин Сергокъала районда авай хуьр. ЦӀийи Мугри хуьруьхъ галаз «ЦӀийи Мугри» хуьруьнсоветдик акатзава Историко- архивный справочник административно-территориального деления Дагестана за 1920—2000 гг. Махачкала, 2003.-399 с.. == География == Хуьр Сергокъала райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Сергокъала хуьрелай 32 км яргъал ала. ==Тарих== 1974 йисуз хуьруьн эгьлияр кьулувилиз куьч хьана райондин лап кефер пата ЦӀийи Мугри хуьр кутунай. ==Агьалияр== 2002 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалияр 9 кас тир ЕДИНЫЙ РЕЕСТР АДМИНИСТРАТИВНО- ТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ ЕДИНИЦ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН. 2007. Агьалийрин вири дарги халкьарин группадик акатзавай урахивияр, суни - мусурманар я. Абур урахи чӀалал рахазва. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагъустан Республикадин Президентдин сайтуна Сергокъала район * Топографические карты K-38-XVIII — 1 : 200 000 * Топографические карты K-38-60 — 1 : 100 000 * Коды ОКАТО — Сергокалинский район Категория:Дарги хуьрер Категория:Сергокъала райондин хуьрер

Мугри

«Кузун хъишлахрин хуьруьнсовет» () — Азербайжан республикадин КцӀар райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Кузун хъишлах хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Кузун хъишлах, Атлухан, Аваран хъишлах, Зинданмуругъ хъишлах, ЧӀакӀар хъишлах. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında Категория:КцӀар райондин хуьруьнсоветар

Кузун хъишлахрин хуьруьнсовет

«Бернли» футболдин клуб () — Бернли (Ланкашир) шегьердай тир пешекарвилин ингилис футболдин клуб. Премиер-лигада — Англиядин футболдин лигайрин системада вини дережадин дивизионда — экъечӀзава. 1888-лагьай йисуз Футболдин лигадин бине эцигай клубрикай сад язва. Командадин лакӀаб — «мичӀи-ярубур» — кӀвалин формадин кьилин рангуни къалурзава. Клуб кьведра Англиядин чемпион хьана (1920/21 ва 1959/60 сезонра), гьакӀни 1914 йисуз Англиядин кубок къачуна. 1961 йисуз Европадин чемпионрин кубокдиз 1/4 стадиядал кьван агакьнава. «Бернли» — вири кьуд ингилис футболдин пешекарвилин дивизионда гъалиб хьанвай вад клубдикай сад язва («Вулверхэмптон Уондерерс», «Престон Норт Энд», «Портсмутом» и «Шеффилд Юнайтед» клубрихъ галаз санал). 1910-лагьай йисалай инихъ мичӀи-ярубурни цавун рангар адетдинбур яз гьисабзава. Абур XX- лагьай виш йисан сифте вахтара ингилис футболда кӀвенкӀве аваз фейи «Астон Вилла» клубдин гьуьрметдай хкянвай. 1883-лагьай йисалай инихъ «Терф Мур» клубдин кӀвалин стадион язва. Ада 21 401 кас гьакьарзаваThe Stadium Guide — Turf Moor. Кьилин тренер — Шон Дайч язва, 2012-лагьай йисан октябрдиз ада Эдди Гьавдин чка кьунваSean Dyche has been named as the new manager at Burnley. 2017/18 Премиер-лигадин сезондин нетижада «Бернлиди» 7-лагьай чка кьунва. Клуб Европадин лигадин 2-лагьай квалификациядин раундиз экъечӀна. 51 йис алатайдалай кьулухъ «Бернли» еврокубокриз хквезваBurnley secure European football for first time in 51 years. == Агалкьунар == === Миллетдинбур === * Садлагьай дивизион ** Чемпион (2): 1920/21, 1959/60 ** Вице-чемпион (2): 1919/20, 1961/62 * Кьведлагьай дивизион / Футболдин лигади чемпионат1992-лагьай йисалай вилик Футболдин лигадин Садлагьай дивизион ингилис футболдин лап вини дережадин дивизион тир; алай чӀавуз ам Премиер-лига язва. 1992-лагьай йисал кьван Кьведлагьай дивизион Англиядин футболдин лигайрин иерархиядиз килигна кьведлагьай дивизион тир. Гила ам Футболдин лигадин чемпионат язва. ** Винел пад къачурди (3):1897/98, 1972/73, 2015/16 ** Вице-чемпион (3): 1912/13, 1946/47, 2013/14 * Пудлагьай дивизион ** Винел пад къачурди: 1981/82 ** Вице-чемпион: 1999/2000 * Кьудлагьай дивизион ** Винел пад къачурди: 1991\92 * Англиядин Кубок ** Винел пад къачурди: 1913/14 ** Финалист (2): 1946/47, 1961/62 === Халкьарин арада авайбур === * Европадин чемпионрин Кубок ** Финалдин 1/4 дережа: 1960/61 * Англиядинни Шотландиян кубок ** Винел пад къачурди: 1978/79 == Баянар == Категория:Англиядин футболдин клубар Категория:Ланкаширдин футболдин клубар Категория:ФК «Бернли» Категория:Ингилис Премьер-лигадин клубар

Бернли (футболдин клуб)

Арбис ибн Басбас — Урбисан хва, VIII лагьай виш йиса яшамиш хьана. Арабрин аксина женг чӀугур лезги кахриман, ал-Лакз уьлкведин пачагь. Арабрин тарихчи Табаридин ада тӀвар Авиз хьиз гьатнава. Къавкъаздин маса пачагьрилай тафаватлу яз Арбис арабрин чапхунчийриз муьтӀуьгъ хьаначир ва абурун кьушунрин аксина женг чӀугунай. 731-й йисуз Арбисани хазаррин серкердерни Барсбек арабрин серердер тир Жаррахан кьушун кукӀварнаСамур газет, 2003, 19 декабрь, 2004, 24 январь == Баянар == Категория:Лезгияр

Арбис ибн Басбас

1708 йис (са агъзурни иридвишни муьжуьдлагьай йис) — чи эрадин 1708-лагьай йис. XVIII виш йисан 8-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1708 йис

1708 йис

Замбия 10 вилаятдикай (провинциядикай) ибарат я. Гьар провинциядик районар квайди я. == Вилаятар (провинцияр) == № Провинция Административ юкь Чилин кьадар, км² Агьалияр, кас (2010) Къалинвал, кас/км² 1 Юкьван Кабве 94 395 1 267 803 13,43 2 Коппербелт Ндола 31 328 1 958 623 62,52 3 РагъэкъечӀдайпатан Чипата 69 106 1 707 731 24,71 4 Луапула Манса 50 567 958 976 18,96 5 Лусака Лусака 21 896 2 198 996 100,43 6 МучингаCreated on November 2011, consisting 5 districts from Northern Province. ЧинсалиZambia’s 10th Province, Muchinga, Ministry of Local Government and Housing, Zambia 7 Кеферпатан Касама 147 826 1 759 600 11,90 8 Кеферни РагъакӀидайпатан Солвези 125 827 706 462 5,61 9 Кьиблепатан Ливингстон 85 283 1 606 793 18,84 10 РагъакӀидайпатан Монгу 126 386 881 524 6,97 Вири санал 752 614 13 046 508 17,33 == Баянар == Категория:Замбия

Замбиядин административ паюн

Теннис — кьве кас къугъазавай къугъун. Абуруг ракеткаяр гваз гъвечӀи туп сад- садаг цавай ракъурзава. Нигай авататӀа туп вичин чилел, гьадан душмандиз са балл гузва. Туп вегьезва сеткадин винелай. Пуд сет къугъана, низ гзаф баллар хьайитӀа гьам вилик жеда. thumb|Теннис чи берейра == ЭлячӀунар == *

Теннис

Кашанхуьр () — Дагъустан республикадин Хив районда авай, «Кашанхуьруьнсоветдик» акатзавай хуьр. Хуьруьнсоветдин администрациядин юкь я. == География == Хуьр Хив райондин кьиблединни - рагъэкъечӀдай пата, райондин юкь тир Хив хуьрелай 13,5 км яргъал, СтӀал Сулейман райондихъ галаз сергьятдин мукьвал ала. Мукьвал алай хуьрер: ЧӀилихъар, Дардархуьр. ==Тарих== Кашанхуьруьн тӀвар араб чӀалан «гош» (куьч жезвайди) гафуникай арадал атанва. Алай чкадал хуьр тахминан 350-400 йис идалай вилик кутунвай. Яргъал алатай вахтара Кашанхуьр гилан СтӀал Сулейман райондин Герейханован совхоз хуьр алай чкадал алай. Кашанхуьрвийри вилик раханвай лезги чӀалан гуьней нугъат къедалди хвенва. Герейханован совхоз хуьруьн кьулухъ «Кашарин кӀунтӀ» тӀвар алай кӀунтӀ ала. Им вилик хуьр алай чкадин цӀуру тӀвар я. Гила КӀунтӀ цацарин валари кӀевна. Зегьем квай гьавади, нацӀарини уьленри ва гзаф кьадарда гъуьлягъри инсанриз ина секин уьмуьр гьалдай мумкинвал гузвачир. Гьатта кьепӀина ксанвай бицӀекдин хурал гъуьлягъ къатканвай дуьшуьшарни хьанвай. Эгьлияр мукьвал- мукьвал цӀаяр атунин азаррикди начагъ жедай. Ихьтин нагьакьан шартӀари инсанар сувариз мукьвал, кефер патаз куьч жез мажбур авунай. Ацукьна секин жедай чкадихъ къекъведайла абур гила Кашанхуьруьз талукь тир «Гьамишан хуьр» тӀвар алай белгендал акъвазнавай. XIV виш йисуз Темурланга (Тамерлана) Къавкъаздиз дяведин вигьинар кьиле тухудайла Кашанхуьр руьхъ аламукьдай кьван канай. Сагъдиз амукьай инсанар, пуд булахдин мукьвал алай «Инийрин кьил» тӀвар алай белгендиз куьч хьана цӀийи хуьр кутунвай. Кашанхуьрвийрин асул кӀвалахар лежбервал, малдарвал, багъбанвал тир. Абуру АратӀан тӀулуникай менфят къачузвай. ХъенчӀин устӀарвал вилик физвай. УстӀарри кӀвале кардик кутуниз ва маса гуниз киредин гунгар, къапар гьасилзавай. Хуьруьн къваларив гвай чкаяр гьайванрив ва набататрив бул тир. Тамара чӀуран гьайванринни нуькӀверин цӀудрайлди жуьреяр авай. Са тӀимил геж хуьр «ЧӀуру хуьруьн кӀунтӀ» тӀвар алай чкадиз, ахпани гилан чкадиз куьч хьанвай. Вилик хуьр алай чкайра, месела, Инийрин кьилера кӀвалерин харапӀаяр, тарихдин лал шагьидар хьиз къенин йикъалди амукьнава. Хуьр пуд мягьлейриз пай хьанва: Агъа мягьле, Юкьван мягьле ва Вини мягьле. И мягьлейрин тӀварар абуру хуьре чка кьунвай патарихъ галаз алакъалу я. Хуьруьн эгьлияр 12 сихилриз пай жезвай: Гьасананбур, Рустаманбур, Алисанбур, Бегъинар, СенпӀер, Шалмияр, Бункьар, Тителар, Цуьнуьяр, Хашалар, Чукваяр, Муругъвар. Кашанхуьрвияр ханризни бегриз муьтӀуьгъ тушир, абур азад уьзденар тир. Хуьруьз кавхади регьбервал ийизвай. Ада жемятдин кӀватӀалра эгьлийри кьабулзавай къарарар кьилиз акъудзавай. Кашанхуьруьн ва адан мукьвал алай хуьрерин эгьлийриз агъмарам лугьузвай, яни муьтӀуьгъ тежербур. Зулун хуьруьн майишатдин кӀвалахар куьтягьайдалай кьулухъ итимрин чӀехи пай патал кеспи ийиз физвай. Асул гьисабдалди Азербайжанда гатфарал кьван кӀвалахна хуьруьз хквезвай. Кашанхуьруьз чӀехи майдандин тамун массивар талукь тир. Тамукай, асул гьисабдалди, кӀвалер чими авун патал, кӀвалер эцигунра хам-мал хьиз, хуьруьн майишатдин алатар туькӀуьруниз ва кана цӀивинар гьазурун патал менфят къачузвай. КӀарасрин устӀарри кӀарасдикай дакӀарар, ракӀарар, гурар гьазурзавай. Асул гьисабдалди пипин, мегъуьн, шуьмягъдин тарар кардик кутазвай. ГьакӀни, кашанхуьрвийри Куьлек ва АратӀ тӀуларикай менфят къачузвай. ТӀулар сихилрин арада белгенриз пай хьанвайтӀани абуру ана кӀвалахар санал ийизвай ва кӀватӀнавай бегьер мягьлейрин арада пайзавай. Лежбервилин вилик финифин чӀавуз уьзденри (лежберри) къуьл, сил, цуькӀ, гергер, нехв, нахутӀ, мух цаз ва хъсан бегьерар акъудиз чирнай. Мукьвал алай хуьрера хьиз, инин майишатра калер, лапагар, балкӀанар, гамишар хуьзвай. КӀвалерин шартӀара дишегьлийри гамар, сумагъар, рухар, гьебеяр, жижимар, сун гуьлуьтар хрун патал сар расна адакай чхрайра гъалар ийизвай. ХъенчӀин устӀарвал цуькведа авай вахтарни авай. «Кьара» тӀвар алай чкадал алугдай пичерин гелер гилани амукьнава. Ана тамун гапӀалра хъенчӀин устӀарвилин асул суьрсетрикай тир яру чеб гьалтзавай. Кашанхуьр вичин ракьун устӀаррив машгуьр тир. Абурук Гьамид, Мегьамед, Саид, Мустафа, Али, Абдукъадир хьтин тӀвар-ван авай устӀарар квай. XIX виш йисуз Кашанхуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Котур - Куьредин наибвалдик акатзавай тир. Сардархуьр хуьруьхъ галаз Кашанхуьруьнжемятдик акатзавай. Хуьруьнжемятдин кьилин хуьр тир. Октябрьдин революциядал кьван хуьре медресени мискӀин кӀвалахзавай. МискӀиндин дараматдик, 400-лай пара улубар авай улубхана квай. Медресада сухтайриз Къуръан ва араб чӀал чирзавай. Араб чӀал Н. Набиеваз, А. Аслановаз, Рукъиятаз чизвай. 1928 йисуз Кашанхуьре, гуьгъуьнлай Ватандин ЧӀехи дяве чӀавуз етимханадиз элкъуьрнавай, сифте чирвилерин мектеб ахъайнай. Етимханадиз чӀехи куьмекар адан директор Агьмедов Гьажиди авунвай. Акьалтзавай несилриз тербия, савад гунин рекьяй чӀехи зегьметар С. Фарманов, А. Идрисов муаллимри чӀугунвай. Граждан дяведа активдаказ иштирак авурбурукай Наврузов Курбан, Алиев Али, Исаев Шихмагомед я. Совет береда, кулаквал терг ийизвай девирда хуьряй Киргизиядиз Темирханрин, Рамалданрин, Межидрин, Къазимегьамедрин, Апайрин хзанар дугурнай. Ватандин ЧӀехи дяве чӀавуз хуьряй фронтдиз гуьгьуьллувилелди пара кьван кашанхуьрвияр фенвай, абурун бязибуруз женгинир пишкешар вуганвай. Жуьрэтлу разведчик Балакеримов Шамил кьве «Баркаллувилин орденрин» кавалер хьанвай. 1966 йисуз хьайи къати чилин зурзунри хуьре авай саки вири кӀвалер чукӀурнай. Хуьр цӀийи кьилелай гьа вичин чкадал туьхкӀуьр хъувунай. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 656 касди уьмуьр гьалзавай Хив райондин агьалияр, 2000 йис. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, Кашанхуьруьн агьалийрин кьадар вири лезгияр яз 539 кас тир 1886 йисуз Хъутур - Куьредин наибвалдин агьалияр. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Odnoselchane.ru» сайтуна Кашанхуьруькай малуматар Категория:Хив райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Кашанхуьр

1900 йис (са агъзурни кӀуьдвишлагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла ислендиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1900-лагьай йис я. XIX виш йисан 100-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1900 йис

1900 йис

Чубутла — Дагъустан республикадин Нугъай райондин чилерал алай Ботлих райондин хуьр. Ансалта хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Нугъай райондин кьиблединни-рагъэкъечӀдай пата, Тарумовка хуьрелай 13 км яргъал ала. ==Тарих== Хуьр «Клх. имени 1 Мая» кутандин чилерал 1989 йисуз кутунай. ==Агьалияр== Йисариз килигна Чубутла хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2002 2010 Агьалияр 226Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 23633\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 236 касди уьмуьр ийизвай. Вири аварар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Ботлих район» администрациядин официал сайт Категория:Ботлих райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Чубутла

Пруссия — Кьулан Европада 1525—1947 йисара авай вилаятни гьукумат. Сифтени сифте, Пруссия туькӀуьр хьайи чкадал (къенин Урусатдин Калининград област) пруссар халкь авай. Гьабурун чилел тевтонар атайла кьулухъ, къвез-къведайдивай анал немцар пара жез хьана. Гьа немцари Тевтон орден тӀвар алай гьукумат туькӀуьрна. 1525-лагьай йисуз а Орден Пруссия герцогвалдиз элкъвена. Гьа чӀавунилай кьулухъ эгечӀзавайди я немцарин халкьдин тарихвилин гьукуматрикай виридалайни къуват авайбурукай садан уьмуьр — Пруссиядин. == Тарихдин чӀавар == 1525 й. Альбрехт Бранденбургвиди Тевтон ордендик квай чилериз секуляризаци авурла гьадакай цӀийи гьукумат хьана — Пруссия герцогвал. Вични ам Польшадин вассал тир. 1578 йисуз Пруссия Гьогьенцоллернар династиядай регентри кьиле тухуз хьана. 1618 й. Пруссия Бранденбургдин курфюрст Иоанн Сигизмундан гъиле хьана. ЦӀийи гьукуматдин тӀвар Пруссия хьана. РагъакӀидай Пруссия Польшадин вассалрикай акъуд авун патал Курфюрствалди Шведрин-полякрин 1655—1661 й. дяведа пай кьуна. 1656 йисуз Лабиау шегьерда Карл Xда I Фридрихдихъ галаз договор ктӀуна, РагъакӀидай Пруссия Польшадикай гакъатзавай. 1657 йисузни Польшади вичини а кӀвалах кьабулна. 1701 й. Кёнигсбергда Фридрих Вильгельмдин хва, Бранденбургдин курфюрст III Фридрихдикай Пруссиядин кёнихь хьана I Фридрих тӀвар кьабулна. I Фридриха 1713 йисуз кьейила адан чкадал атана цӀийи кёнихь I Фридрих Вильгельм, Пачагь-солдат тӀвар къазанмиш авур. Гьадан девирдиз пруссиядин армия Европада авайбурукай виридалайни зурбади хьана. 1740—1786 йисара Пруссиядин кёнихь II Фридрих ЧӀехиди тир. Адан чӀавуз Пруссияди пара дявеяр тухузвай. Гьа 1740 йисуз ада эгечӀна Австриядихъ галаз дяве, адан провинция Силезия кьун патал. Дяведин эхирда ада гъалибвал кьуна Австриядивай а чил къакъудна Пруссиядик цӀийи провинция Силезия кутуна. 1756—1763 йисара Пруссия Ирид йисан дяведик квай, гьадани гъалибвал кьуна. Гьа чӀавунилай эгечӀна Пруссия Европадин чӀехи гьукуматрин цӀарцӀе гьатзава. 1786 йисуз II Фридрих кьейила, цӀийи кёнихь хьана адан хтулдикай — II Фридрих Вильгьельм. Адан чӀавуз Пруссия ажуз хьана, ЧӀехи Француз инкъилаб хьайила Пруссия Австриядихъ галаз Сифте Наполеоназакси коалициядин юкьв хьана. Ахпа Наполеона абур са шумуд сеферда катайла Пруссияди дяве акъвазарна 1795 йисуз Базельда договор ктӀуна. Кьве йис алатайла, 1797 йисуз ам кьена. ЦӀийи кёнихь адан хцикай хьана. III Фридрих Вильгьельм тӀвар кьабул авур. Гьамни пара ажуз пачагь хьана. 1806 йисуз ада Наполеоназ ультиматум гайила, 7 йикъалай Наполеон гьахьна Пруссиядиз. Йендани Ауэрштедтда Пруссиядин армия катайла адан кёнихьди договор ктӀуна 1807 йисуз Тильзитда. Гьа договорда Пруссиядикай пара чилер хкатнай. 1813 йисан январдиз а чилер Пруссияди кьулухъ къахчуна. Венадин конгрессда 1814—1815 Пруссияди вичин чилер (Рейндин Пруссия, Вестфалия, Познаньни Саксониядин пай) кьулухъ къахчуна. === Германиядин садвал туькӀуьрдай дявеяр === 1848—1850 йисарани 1864 йиса Пруссияди Германиядин галкӀ галаз Даниядиз акси дяве тухузвай, Шлезвигни Гьольштейн герцогвалар къачун патал. Дяве куьтягь хьайила герцогвалар Пруссидинни Австриядин чилер хьиз малумарна. Астриядизни Пруссиядиз чпин гьукуматралди германрин чилер кӀватӀ ийиз кӀанзавайвили 1866 йисуз Австрий-Пруссиядин дяве хьана. Гьа дяве куьтягь хьайила Пруссияди гуьгъуьнин чилер вичиз кьуна: Гьанновер, Кургьессен, Нассау, Шлезвиг-Гьольштейна, Франкфурт-ам-Майн. И чилер вичин гьукуматдик кутурла Пруссиядин Рейндин провинцияр чӀехи патахъ галкӀурна. Ахпа туькӀуьрна цӀийи германрин галкӀ — Кефер патан германрин галкӀ 21 герман гьукумат кӀватӀ авур. 1870—1871 йисара Пруссияди Франциядиз акси дяве тухванай, гьам куьтягь хьайила Кефер патан германрин галкӀдик кьибле патан гьукуматар каткана — Баден, Вюртембергни Бавария. 18 тӀулдиз (январдиз) 1871 йисан, дяве куьтягь тахьанмаз, Версальда Пруссиядин министр-президент Бисмаркдини Пруссиядин кёнигди I Вильгельмда Германиядин империя туькӀуьрна. Гьак йикъалай Пруссиядин тарих садвилин Германиядин гьукуматда эгечӀзава == Паюн == == ЧӀехи шегьерар == Пруссиядин тарихдин къене гьамиша виридалайни чӀехи шегьер адан кьилинди — Берлин тир. Гьадалай гуьгъуьна, мадни, Бранденбург гьукуматдиз эцигъдалди виридалайн чӀехи шегьер Кёнигсберг тир. == Кьушунар == I Фридрих Вильгьельм кёнигди туькӀуьрна лап пара къуват авай армия, Европа виридалайни кӀевиди хьайи. Гьа чӀавунилай эгечӀнавай Пруссиядин къуват авай армиядин тӀвар-ван хьана. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Германиядин тарих

Пруссия

Марс (символ: ) — кьуд лагьай планета Ракъинин системада. Ракъинхъай ва ирид лагьай еке виляй планета Ракъинин системада; планетадин заланвал 10,7 % залан виликай Ччилин. Чилиз виридалайни мукьва планета я. Чилиз виридалайни пара ухшар авай планетайрикай я. Адан диаметр 6800 км я. Чилелай ирид сефер гъвечӀи я. Марсдиз кьве тӀебии галайди (спутник) ава — Фобосни Деймос (грек чӀалай — «кичӀевал» ва «зегьле ракъурдай кичӀевал» лугьудай гафар язва, ибур Аресан кьве гададин тӀварар я, абуру чпин бубадихъ галаз санал дявеяр тухузвай тир). Абурун кьадар акьван екеди туш (Фобос — 26,8×22,4×18,4 км, Деймос — 15×12,2×10,4 км), гьакӀни абурун кӀалуб чӀуруди я. 1960-лагьай йисарилай гатӀумна Марс арада масад авачир ахтармишунар АПааС-дин куьмекдалди ССРГ-ди («Марс» ва «Фобос» лугьудай программаяр), АСШ-ри («Маринер», «Викинг», «Mars Global Surveyor» ва маса программаяр), Европадин космосдин агентвили («Марс- Экспресс» лугьудай программа) ва Индияди («Мангальян» лугьудай программа) тухузва. Алай чӀавуз, Чилелай гуьгъуьниз, Марс — Ракъинин системадик акатзавайбурукай виридалай хъсан ахтармишна чирнавай планета язва. == Атмосферани климат == Планетадал алай чимивал хъуьтӀуьз полюсрал −153 °Cдилай гатуз экватордал +20 °Cдалди къвезвайди я. Инсанриз чидай виридалайни чими дережа +35 °C тир. Кьулан чимивал 210 К я (−63 °C) я. Кьулан чкайра чимивал хъуьтӀуьн йифиз −50 °Cдилай гатун юкъуз 0 °Cдалди. Йисан кьулан чимивал −50 °C я. == Юлдашар == Марсдин вичин юлдашрик Фобосни Деймос ква. Абур кьведни америкави астроном Асаф Холла 1877 йисуз ахъайнавай. Фобосахъни Деймосахъ чӀуру жуьре авайди я. Са фикирдай, абур Марсдин чӀугвунин къуватди мукьвуг гъанвай астероидар я. == Вини пад == Марсдин къецепатан акунар пара кӀевиз йисан чӀавалай аслу я. Лапни лап аквадайди кьве полар кьилерин масакӀавилер я. Абур гьярькьуьни тӀимил жезва, атмосферадани чилел йисан чӀаван гелер туькӀуьриз. Лап чӀехи кьатӀ абур 50° гьяркьуьвилин дережадал гегьеншар жезва. Кефер патан полюсдин гьамиша авай гьяркьуьвал 1000 км я. Гатфариз полюсдин пад са зурдал муркӀадикай ахъай жедайла вини пад мичӀи жез эгечӀзава. Полюсдин патарихъ са шумуд метр яцӀувал ава. Адан чимивал чир авурла −158 °C хьана, гьавиляй чир хьана ам кьуру муркӀадикай тирди. Кефер патанни кьибле патан патарихъ кьве акатзавай затӀарикай я: йисан чӀаван — углекислый газдикайни гьамишандикай — цин муркӀадикай. Гьа полюсдин патарин яцӀувал 1 метрдилай 3,7 км я. Кьибле патан полюсдал кардик квай гейзерар ава. Углекислый газдин финар гатфариз чими хьайила винихъ еке кьакьанвилел хкаж жезва, вичихъ галаз ругни къум хкажариз. Марсдин вини патал ятарин гелер пара ава, кьуру хьайи вацӀарин гелер авай. Маса патай абур са куьруь чӀавуз хьайи катастрофайрин гелер хьун мумкин я. Кьибле-рагъакӀидай пата Эберсвальде кратерда вацӀун дельтадин майдан 115 км² я. А вацӀун яргъивал 60 км я. Мадни Марсадал жагъанва кьилди пара чӀавуз ятарин кӀаникай туькӀуьр жедай минералар. Марсдилай аквазвай Ракъинин чӀехивал Чилелай аквазвайдилай гъвечӀи я, 2/3 пай кьазва. Меркурий Марсдилай вилив аквадач, ам ракъиник лап мукьвуг гвайвили. Марсдилай аквазвай планетайрикай виридалайни экуьди Венера я, адалай кьулухъ къвезва Юпитер (адан кьуд виридалайни чӀехи юлдаш вилив аквада), гьабурулай кьулухъ пудлагьайди Чил я. Марсдихъ вичин магнитдин поле авайди туш. Ракъинин гаруникай хуьдай затӀар тӀимил я — атмосферадин къалинвал пара тӀимил я. == Зарият == * * == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Google Mars карта * Mars Exploration Program * X-Mars * Марсиада Категория:Планетаяр Категория:Ракъинин система

Марс

Къумукьар () — Дагъустандин халкьарикай сад. Туьрк халкьарин группадик акатзава. Абурун хайи чӀал — къумукъ чӀал я. Векилрин кьадардиз килигна Дагъустанда пудлагьай чкадал ала. Дагъустандилай гъейри къумукьар кӀватӀидаказ Кеферпатан Осетияда ва Чечняда уьмуьр тухузва. Диндал гьалтайла къумукьар суни-мусурманар я. == Чеб авай чилерни кьадар == 2010 йисан малуматриз килигна Урусатда 503,1 агъзур къумукьар авай, абурукай 431,7 агъзур кас Дагъустандал къвезвай. Къумукьрин хайи макан — Дагъустандин суварин ценерив гвай юкьван патан ва Каспи гьуьлуьн кьерел алай районар я. И чилериз адет тирвал — Къумукьрин кьулувал лугьуда. Агъадихъ къумукьар пара кьадарда авай районар къалурнава: Дагъустанда: * Магьачкъала: 133 592 кас * Къарабудагъкент район: 47 393 кас * Буйнакск район: 44 861 кас * Хасавюрт район: 43 321 кас * Хасавюрт: 36 883 кас * Къаякент район: 28 357 кас * Бабаюрт район: 22 067 кас (48,29 %) * Буйнакск: 19 247 кас (30,78 %) * Кумторкъала район: 16 647 кас (67 %) * Каспийск: 9 697 кас (9,68 %) * Избербаш: 8 424 кас (15,14 %) * Кизилюрт район: 6 469 кас (10,45 %) * Кизилюрт: 5 412 кас (11,87 %) * Кизляр: 2 753 кас (5,51 %) * Къайтагъ район: 2 626 кас (8,37 %) Кеферпатан Осетияда: * Моздок район: 15 732 кас (18,6 %) * Владикавказ: 286 кас Чечняда: 2010 йисан малуматриз килигна, Чечняда 12 221 къумукьар авай. * Гудермес район: 4 066 кас (5,21 %) * Грозный район: 3 348 кас (2,83 %) * Шелково район: 1 640 кас (3,06 %) * Грозный шегьер: 1 376 кас (0,51 %) * Наур район: 452 кас (0,83 %) * Гудермес шегьер: 436 кас (0,96 %) Идалайни гъейри, къумукьар Урусатдин Федерациядин муькуь регионрайни пара гьалтзава: УФ-дин субъектар 2002 йис 2010 йис Кьадар Кьадар Дагъустан 365 804Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Респ. Дагестан 431 736 Тюмень вилаят 12 343емоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Тюменская область 18 668 Ханты-Мансийскдин АО 9 554емоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — ХМАО 13 849 Ямал-Ненец АО 2 613Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Ямало-Ненецкий автономный округ 4 466 Кеферпатан Осетия 12 659Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Респ. Северная Осетия-Алания 16 092 Чечня 8 883Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Чеченская Республика 12 221 Ставропольдин край 5 744Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Ставропольский край 5 639 Москва 1 615Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — г. Москва 2 351 Москвадин вилаят 818Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Московская область 1 622 Астраханьдин вилаят 1 356Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Астраханская область 1 558 Ростов вилаят 1 341Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Ростоская область область 1 511 Волгоград вилаят 895Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Волгоградская область 1 018 == Этноним == «Къумукъ» тӀвар гьикӀ ва квекай арадал атанватӀа там малум туш. Амма идан патахъай тарихдар алимрин шумудни са фикирар ава. А. А. Бакиханов, С. А. Токарев, А. И. Тамай, С. Ш. Гаджиева ва чӀехи пай маса алимрин фикирдалди, къумукъ гаф кыпчак туьркверин кимаки ва я кыпчакрин маса тӀвар тир куман гафарикай арадал атанвайди мумкин я. П. К. Услара ктабда кхьейвал, XIX виш йисуз Кеферпатан Къавкъазда аранда уьмуьр тухузвай туьрк агьалидиз чкадинбуру къумукъ лугьузвайУслар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. 4. Лакский язык. Тифлис, 1890, с. 2.. Дагъустанда, Чечняда ва Ингушетияда къумукъ анжах къумукъ миллетдин векилриз лугьузвай. Б. А. Алборова къумукь гаф туьрк чӀаларин кум (лезг. «къум») гафуникай арадал атанвайди гиман ийизва. Вичин нубатда, тарихдар алим Я. А. Фёдорова VIII—XIX виш йисариз талукь тир гъиливкхьинар делил яз кьуна тестикьарна хьи, «гъумик — къумык — къумух» гафар Дагъустандин бинедин, юкьван виш йисарин девирдин топонимар я. XIX виш йисан эхирдин тарихдар А. В. Старчевскийди вичин ктабда къумукьриз арияк тӀвар ганвай. Муькуь алим Н. Я. Марра къумукьар тузлилер тӀварцӀелди кьазва. П. К. Услара шагьидвалзавайвал, къумукь чӀала кеферпатан къумукьар къалурзавай мичихич гаф ава, и гаф Чечнядихъ галаз сергьятдин мукьвал алай Мичик вацӀун тӀварцӀихъ галкӀанва. Амма, кьиблепатан къумукьри чпиз хайдахъ къумукълар, яни къайтагъдин къумукьар лугьузвай. Дагъустандин маса халкьари къумукьриз чара- чара тӀварар ганвайди я: даргийри — диркъаланти, аварри — лъарагӀал, яхулри — арнисса, годоберийри — гъумакиди, каратайри — лъарагӀабди, ахвахри — лъагӀидо, багвалри — гьаргӀиди, азербайжанари — гумуглар, къарачай-балкъарри — къумукъла, чеченри — гӀумки. == Тарих == Алимрин арада къумукьрин арадал атунин патахъай сад садав кьазвай делилар ва там малуматар авач. Къумукьар дегь кыпчакрихъ галаз алакъалу ийизвай С. М. Броневскийди къумукьар Дагъустанда XII—XIII виш йисара арадал атанвайди гиман авунай. И. Клапротан версиядив кьурвал, къумукьар Дагъустандиз хазаррихъ галаз атанай ва гуьгъуьнлайни ина амукьнай. ТӀвар-ван авай тюрколог ва рагъэкъэчӀдай пад чирзавай алим В. В. Бартольда икӀ лагьанай: «туьрквериз элкъвенай лезгийрикай къумукъ миллет арадал атанай», ада лезгияр льугьунивди Дагъустандин вири сувун халкьар фикирда кьазва. Советрин ЧӀехи Энциклопедиядин чинриз, машгьур этнограф ва кавказовед Сакинат Гьажиеван зегьметрин бинедаллаз ихьтин макъала акъатнай: «Къумукь халкьдин арадал атунин рекье Дагъустандин бинедин халкьари ва къеце патай атанвай туьрк халкьари, иллаки кыпчакри иштиракнай. Чкадин миллетри туьрк чӀал кьабулна къумукьриз элкъвенай». Къумукъ миллет тамамдаказ XII виш йисуз арадал атанай. Къумукьрин чилерал тарихдин къене са шумуд гьукуматар арадал къвез терг жезвай. Абурукай виридалайни къувалтуди Тарки шамхалвал тир. Брокгаузенан ва Ефронан энциклопедиядин малуматриз килигна, XIX—XX виш йисарин арада Дагъустанда 32 087 къумукьар авай. «Урусатдин Империядин миллетри сиягь» ктабда 1891 йисуз акъатай малуматдив кьурвал, Дагъустандин ва Терекдин вилаятра вири санлай 108 800 кьадарда аваз къумукьри уьмуьр тухузвай. 1921 йисуз къумукьар Дагъустандин АССР-дик акатнай. 1926 йисуз СССР-да сифте яз кьиле фейи агьалияр сиягьдиз къачунин нетижада уьлкведа 94 549 къумукьар авайди малум хьанай. 1989 йисуз йисуз Дагъустанда Къумукь Халкьдин Гьерекат «Тенглик» (Садвал) тӀвар алай халкьдин жемиятдинни-сиясатдин гьерекат тешкилнай. Абурун кьилин къаст къумукь халкьдиз чилерин автономия туькӀуьрун тир. Гьа чӀавуз СССР-да авай къумукьрин кьадар 281.933-дав агакьнай. 1990 йисуз «Тенглик» тешкилатди кьиле тухвай I-й кӀватӀалда Урусатдин къене Къумукь Республика туькӀуьрунин декларация кьабулнай.1991 йисан 27 январьдиз хьайи къумукьрин кьведлагьай кӀватӀалда халкьдиз регьбервал ийидай орган — Милли Межлис тешкилнай. == Антропологиядин жуьре == Антропологиядин жигьетдай къумукьар европоид расадин каспи подтипдиз талукь я. И подтипдик мисал патал, азербайжанар, Къавкъаздин куьрдер, лезгияр, цӀахурар, татарни акатзава. Къумукьрин энтогенезда гзаф халкьари иштирак авурвиляй абуруз кьетӀен лишанар хас туш, ва асул гьисабдалди муькуь дагъустандин халкьаривай къакъатзавач. == ЧӀал == Къумукьар, туьрк чӀаларин группадик квай кыпчак чӀаларин хзандик акатзавай — къумукь чӀалалди рахазва. ЧӀала кьуд нугъат ава ибур, къайтагъ, терек, буйнакск ва хасавюрт нугъатар я, эхиримжи кьве нугъатдин бинедал литературадин чӀал арадал атанвайди я. Къумукь чӀалаз фад заманарилай чпин кхьинар ва девлетлу литературани фольклор авай. 1929 йисалди кхьинра араб гьарфаралди туькӀуьрнавай ажам алфавитдикай менфят къачузвай, гуьгъуьнлай абуруз латин алфавит теклифнай, 1938 йисалайни гилан кирилл графикадин алфавит кардик ква. Къумукь чӀалаз виридалайри мукьва чӀалар крым-татар чӀал, къарачай-балкъар чӀал ва караим чӀалар я. Чпин хайи чӀалалай гъейри къумукьриз урус чӀални чизва. == Медени лишанарни адетар == XVIII виш йисан европави сиягьатхъан Иоганн Антон Гильденштедта къумукьрин уьмуьрдин тегьердикай икӀ кхьенай: «Вири лежбервилел ва са кьадар малдарвилел алахънава. Абуру къуьл, сил, мух, цуькӀ ва иллаки дуьгуь цазва. Фан магьсулрилай гъейри, къумукьри гзаф вахтара памбаг цазва ва авур пек чпин игьтияжриз харжзава. Гъетерхъанвили къумукьрин уьмуьрда кьетӀен чка кьунва, осётр ва муькуь гъетер кьунивди хзанри чпин кьил хуьзва. Къумукьрин арада пара кьадар эрменияр гьалтда, абурун чӀехи пай савдагарар я. Абурун кӀвалер дагъустандин маса миллетрин адетдин кӀвалериз ухшар я.» Ефронанни Брокгаузан Энциклопедиядин гафарганда къумукьрин медениятдикай ихьтин макъала акъатнай: «Къумукьрин адетарни къилихар муькуь къавкъазвийрихъ галаз сад хьтин бур я, амма векъи сувахъанрилай тафаватлу яз, къумукьри чпин адетар пакарзавач ва гзаф вахтара адетрив кутуг тийизвай амалриз рехъ гузва. Месела, къумукьрин арада ивидин кьисасар хьайила абур фад меслятдал къвезва. Сихилрин арада кӀеви дуствал къумукьриз жезвайди туш. ЧӀехи бубайрин несилриз гузвай таъсир акьванни кӀеви туш. Абурун кӀвалер умуми дагъустандин жуьрединбур я, амма кӀвалин къенен стиль акахьайди я, ина михьи фарс жуьрединбурулай эгечӀна европадин стильда кӀвалер гьалтда. Адетдин сувун парталар европадин алукӀунри арадай акъудзава. Медениятдин жигьетдай пара вилик фенвай халкь яз къумукьар гьамиша къунши халкьарилай са кьил вине авай ва гьуьрметлубур тир.» == Литературани театр == Къумукьрихъ пара девлету фольклор ква. Абурун рикӀел пара кьадар сивяй-сивиз атанвай эсерар ама, ибур кьегьалвилин, тарихдин ва уьмуьрдикай манияр, халкьдин махар, лирлияр я. Революциядилай вилик девирда къумукъ литература крым-татаррин ва татар литературайрин таъсирдик квай, 1917 йисалайни азербайжанарин литературадин эсер са кьадар гзаф хьанай. Совет бередин сифте йисара къумукъ эсеррин кьилин темаяр халкьдин руьгь хкажуникай, савад авачирвилихъ галаз женгиникай тир. Къумукь литературадин вирибурулайни сейли ксарикай сад Ирчи Казак тир. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Дагъустандин халкьар Категория:Туьрк халкьар Категория:Къумукьар

Къумукьар

Влади́мир Бори́сан хва Габу́лов (; 1983 йисан 19 октябрдиз, Моздок, Кефердин Осетиядин АССР) — Урусатдин футболхъан, варархъан тир. Урусатдин спортдин лайихлу устӀар (2008). 2005-лагьай йисан УЕФА-дин Кубокдин сагьиб, кьведра Урусатдин чемпион, 2006-лагьай йисан Урусатдин Кубокдин сагьиб, 2008-лагьай йисан Европадин чемпионатдин кишпирдин призер, Бельгиядин чемпион 2017/18Габулов стал чемпионом Бельгии вместе с «Брюгге». Урусатдин кӀватӀурдин патал цӀудра къугъвана. 2018-лагьай йисан 13-лагьай ноябрдилай 2019-лагьай йисан 10-лагьай июлдал кьван Кефердин Осетиядин физикадин культурадинни спортдин рекьяй министр, 2019-лагьай йисуз июлдинни декабрдин арада «Алания» (Владикъавкъаз) футболдин клубдин президент тир. Алай чӀавуз республикада футбол вилик ракъурунин рекьяй Кефердин Осетиядин кьилин советник я. 2020-лагьай йисан февралдилай 2021-лагьай йисан июлдал кьван Химкидай шегьердай тир «Олимп» футболдин клубдин директоррин шурадин регьбер тир, исятда «Олимп» ва «Долгопрудный» клуб сад хьайидалай кьулухъ «Олимп- Долгопрудный» клубдин директоррин шурадин регьбер язва. == Уьмуьрдин рехъ == Владимир Габулов 1983-лагьай йисан 19-лагьай октябридиз Моздок шегьерда дидедиз хьана. == Эдебият == == ЭлячӀунар == == Баянар == Категория:Урусатдин спортдин лайихлу устӀарар Категория:Урусатдин футболистар Категория:Урусатдин варархъанар

Габулов Владимир Борисан хва

1967 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Макъсудхуьр — Азербайжандин Хъачмаз районда авай муниципалитет ва хуьр. == Агьалияр == Хуьруьн агьали — 628 касди туькӀуьрзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Макъсудхуьр

Зари — поэззиядин жанрра эсерар туькӀуьрзавай, зариятдал алахънавай кас. Зарияр дегь чӀаварилай, дуьньядин саки вири чӀалара авайди тир. Абуру, чара — чара культурайра ва девирра кӀеви тафават авай эсерар — кӀвалахар туькӀуьрзавай. Тарихдин финифда зарийри эсерар кхьинин жуьреба — жуьре тегьерар арадал гъана кардик кутузвай. Лезги чӀала зари гаф «зарият» () гафуникай арадал атанвайди я. Амма са бязи нугъатрин векилри, араб чӀалай атанвай шаир (араб: شاعر — шагьр) гафуникай менфят къачузвайди я.

Зари

Мучугъуба () — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай хуьр. «Манкъулидхуьруьнсовет»-дик акатзава. == География == Хуьр КцӀар райондин рагъэкъечӀдай пата, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 29 км яргъал ала. ==Агьалияр== Хуьруьн агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я. == Тарих == Хуьруьн бине Вини Мучугърилай арандиз куьч хьана атайбуру кутунай. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:КцӀар райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер Категория:Азербайжанда авай лезги хуьрер

Мучугъуба

Эфендиев Мегьамедсалигь Магьмудан хва (1924–1995) — лезги шаир ва муаллим. 1924 йисуз Кьурагь райондин Штул хуьре дидедиз хьана. Дагъустандин Гьукуматдин университетдин филологиядин факультет акьалтӀарна, ада гзаф йисара Штулрин мектебда тарсар гана. Мегьамедсалигь Эфендиеван шиирар республикадин ва райондин газетриз мукьвал-мукьвал акъатиз хьана. Абур гьакӀ мектебар патал акъуднавай хрестоматийрани гьатнава, хейлин эсерар урус чӀалаз А. Безыменскийди таржума авунва. Зари 1995 йисуз хайи хуьре рагьметдиз фена. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар

Эфендиев Мегьамедсалигь Магьмудан хва

Имам Шамил (диз, Дагъустандин Гимры хуьре дидедиз хьанва — диз, Сауди Арабистандин Медина шегьерда рагьметдиз фенва) — Дагъустандинни Чечнядин имам, Къавкъаздин сувавийрин регьбер. 1834 йисуз ам Кеферпатан Къавкъаздин имаматдин кьил хкягънавай. Миллетдай авар я. == Уьмуьрдикай == Шамил са чилин пайдин иесидин хва тир. Ада чирзавай грамматика, логика, реторикани араб чӀал. Гьам патал адаз чирвилер авайдан тӀвар акъатна 1830 йисуз суфийрин тӀарикъат Накшбандийядик экечӀна, урусри адаз мюридизм тӀвар гана. Гази-Мугьаммад имаман гъилик Дагъустандин халкьари 1827 йисуз Дагъустандин бегризни меликриз, мад Россиядиз акси акъвазна. Гази-Мугьаммада бегар вичин къуватдик кутуна. 1830 йисалай эгечӀна чеченарни эгечӀна Гьажи-Ташаван гъилик къарагъун эгечӀиз. Идеологиядин мана Ислам дин тир, Дагъустандинни Чечнядин гьар жуьр халкьар санал кӀватӀ авур. Шамил Гази-Мугьаммадан кӀеви-дустрик квай. Россиядин армия 1832 йисуз Гимрийрин къеледихъ элкъвена акъвазна гьалт иййидайла адал, Гази- Мугьаммадни пара адан юлдашар уьмуьрдай хъфена, Шамилахъ пара хирер авай. Гьавиляй гуьгъуьнин имам Шамилакай тахьана Гьамза-Бек ибн Али Искандар аль- Гьутсалидикай хьана. 1834 йисуз Гьамза-Бек ивидин къастуникай кьейила, цӀийи имамвилиз и сефер Шамил хкягъна. ЯтӀани Шамил мажбур тир масадбурукай вичин къуватни имамат хуьз. Дагъустандани Чечняда пара меликарни бегар авай, Имаматдин чилел чпин кӀвалер-затӀар авай. Ахпа са арадилай Шамиливай вичиз аксидаказ акъвазнавайбур вичин патал хкиз хьана гьар жуьре чилера наибвилиз эцигна. 1836 йисуз адан сифтевал Чечняда Гьажи-Тачавани кьабулна. 1839 йисуз Ахулго хуьре Шамилан кьушунар урусри катана анай акъудна. Шамилан хва урусри аманатвилиз къачуна. Ахпана, Шамилавай 1840 йисуз Чечнядай хтана Дагъустандиз вичин кар вилик тухуз хьана. Ада эгечӀна кӀеви гьукумат эцигиз, ам патал ада пуд патан фикир кьили акъудиз хьана. Ада эцигна иерархия — хуьрерин кьилер, вилаятдин кьилерни вичин регьбервал вирибурун кьиле аваз. Вилаятрин чӀехибуру, наибри, Шамилан армиядин аскерар кӀватӀзавай. Гьукуматдихъ вичин, кӀеви армия, почтани гьакьаринни дувандин система хьана. 1845 йисуз Шамилан виридалайни хъсан чӀав тир. Ада урусри вичиз акси ракъурнавай армия Михаил Воронцован гъилик ракъурнавай михьиз барбатӀна. А крар гьич РагъакӀидай патан Европадани чир хьана. ЯтӀани гуьгъуьна Воронцова вичин стратегия масакӀавуна цӀийи кьиляй Шамилаз акси крар тухуз хьайила, Шамилан чӀав къвез-къвез вичин эхирдик физ хьана. Крым дяве 1856 йисуз куьтягь хьайила, Кавказда гьа дяве патал Шамилаз акси ракъур тавуна са гуж авай кар патал хуьзвай кьушунар Шамилаз акси ракъурна. 200 000 кас авай армия вилик фена Шамил алай чка элкъвена кьуна. Къвез-къвез жезвай гьал Шамилазни адан пад кьазвайбуруз лап пис хьана. 1959 йисуз Гунибда ам урусри кьуна Россиядиз тувана. 1869 йисуз Шамил фена Гьаж ийиз Меккадиз. Мединада ам рагьметриз фена. == Баянар == == ЭлячӀунар ==

Имам Шамил

* Билиж (посёлок) — Дагъустандин Дербент районда шегьервилин посёлок. * Билиж (хуьр) — Дагъустандин Дербент районда хуьр. * Билиж (станция) — Дагъустандин Дербент районда ракьун-рекьин станция.

Билиж (манаяр)

Хидиров Фикрет Алибубадин хва — тӀвар-ван авай лезги шаир ва кхьираг. 1952 йисуз Азербайжан Республикадин КцӀар райондин Кириг хуьре дидедиз хьана. 1976 йисуз Бакудин Политехнический Техникум куьтягьна. Ахпа Дербент шегьердиз куьч хьана ва ина "Радиоэлемент" тӀвар алай заводда жуьреба-жуьре къуллугърал кӀвалахна. Алай вахтунда пенсияда ава. 1974 йисалай КцӀар шегьерда кардик хьайи "РикӀин гаф" эдебиятдин кӀватӀалда иштиракна. Сифте яз шиирар «Къизил Къусар» газетда чап хьана. Гуьгъунлай шаирдин эсерар Магьачкъалада лезги чӀалал акъатзавай "Коммунист" газетда, "Дуствал" альманахда, "Литературадин Дагъустан" журналда, "Лезги газетда", Азербайжанда "Бахтавар чил" альманахда, "Чирагъ" журналда, "Самур" ва "РикӀин гаф" газетра чап хьана. Шаирдин сад лагьай, "Зи багьа чил" тӀвар алай, ктаб 2003 йисуз Дербент шегьерда, "Авахь, Самур!" ктаб 2008 йисуз Магьачкъалада, 2011 йисуз "Мугьманда" ктаб чап хьана. Алай вахтунда кьуд лагьай ктабдал кӀвалахзава. ==Эдебият== * «Лезги газетдай». Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги кхьирагар

Хидиров Фикрет Алибубадин хва

thumb|200px|Балтик гьуьл Балтик гьуьл (урус. Балтийское море, лат. Mare Balticum) Европада авай 412 500 км² гьяркьуь 459 метр дирин къене патан гьуьл я. Дуьньядин виридалайни чӀехи тӀимил кьел квай гьуьл я. Гьуьле 20 000 км³ яд ава. Балтика Атлантик океандин гьуьлерик квайди я, адахъ галаз алакъа Кефер патан гьуьляй тӀуз физавайди я. == География == Балтика гьуьлуь Скандинавиядин регион Европадин амай патарикай пайзава. Виридалайни рагъакӀидай чка Германиядин Фленсбургдал ала. Виридалайни кефер патан чка Швециядинни Финляндиядин сергьят алай чкадал, Ботник заливдин лап кефер пата ава. Виридалайни рагъэкъечӀдай чка Санкт-Петербургдал ала. Виридалайни кьибле пад Шецин шегьердал ала. == Литература == * * * == ЭлячӀунар == * *

Балтик гьуьл

Эстония (эст Eesti), официал тӀвар — Эст Республика (эст Eesti Vabariik) — Кеферпатан Европада авай гьукумат я. Кьибледин патахъ Латвиядихъ(сергьятдин яргъивал — 339 км) ва рагъэкъечӀдай патахъ Урусатдихъ (сергьятдин яргъивал — 294 км) галаз сергьятрал ала. Кефердин патай Финн заливдин ятари кьунвайди я, рагъакӀидай патай — Балтик гьуьлуьн ва Рига заливдин ятари кьунвайди я. Гьукуматдин чилин майдан — 45 226 км², кьилинни виридалайни чӀехи шегьер — Таллин я. Эстония — демократиядин парламентдин республика, 15 вилаятдиз чара жезвайди я. Агьалийрин кьадар — 1, 286 млн кас (2013-лагьай йис), и къалурдай лишандал гьалтайла ам Европа ГалкӀдин, НАТО-дин, Еврозонадин виридалайни гъвечӀи гьукумат я. Эстонияди СМТ-да, ХавВФ, ВМТ, Европа ГалкӀда, НАТО-да, Еврозонада, Шенгезонада, ЕХСТ-да ва маса тешкилатра иштараквал ийизвайди я. Виликан Совет ГалкӀдин республикайрин арада Эстоянидив виридалайни чӀехи агьалийрин са касдиз аватзавай Къенепатан вири бегьер гва. == ЭлячӀунар == == Баянар == Категория:Европадин гьукуматар

Эстония

Настоящее время (Алай аям) — Дагъустандин интернет-портал. Макъалаяр урус чӀалал акъатзава. Виликди газет хьиз чапдай акъатзавай. Категория:Дагъустандин газетар

Настоящее время (газет)

2015 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Аран () — Дагъустан республикадин Рутул районда авай, Ихрек хуьруьхъ галаз «Ихрек» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. ==География== Хуьр Дагъустан Республикадин Рутул райондин юкьван пата, райондин юкь тир Рутул хуьрелай 21 км кефердинни - рагъакӀидай патахъ, Къара-Самур вацӀун дугуна чка кьунвайди я. == Агьалияр == 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 335 касди уьмуьр гьалзавай Рутул район. ФЛНК. Агьалидин вири рутулар, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Рутул хуьрер Категория:Рутул райондин хуьрер

Аран (Дагъустан)

Венера (символ: ) — кьвед лагьай Ракъинхъай планета Ракъинин системада; планетада заланвал 81,5 % залан виликай Чилин. == Сифте гаф == Венерадилай Ракъинал 108 млн км ава. Венерадилай Чилел къведалди яргъивал масакӀа жезва 40 млн кмдилай 259 млн кмдал. Ракъинихъ ам 224,7 чилин йикъан къене элкъвезва; орбитадин кьулан йигинвал — 35 км/с . Орбита эклиптикадик 3,4° патах я. Венера вичин кӀашдихъ элкъвенва, перпендикулярдилай цӀалцӀамвилик 2°дал патах тир. Планета рагъэкъечӀдай патахъай рагъакӀидай патахъ физва. КӀашунихъ са сефер ам 243,02 йикъан къене элкъвезва. Екевиляй Венера Чилиз мукьуг я. Планетадин радиус 6051,8 км я (95 % чилиндикай), заланвал — 4,87·1024кг (81,5 % чилиндикай), кьулан жуфт — 5,24 г/ см³. == Атмосфера == Венерадин атмосфера карбониумдин газдикай туькӀуьр хьанвайди я (96 %), азот (4 %). Йицин парни оксигениум лап тӀимил ава (0,02 %ни 0,1 %). Венерадин атмосферада газ Чилиндилай 105 сефер пара ава. Илисвал винел 93 атм я, температура — 750 К (475 °C). Ам Меркурийдин температурадилайни пара я, ракъиник кьве сефер патаг гвай. == ЭлячӀунар == * * Venus: Overview * Венера * Ж. Ф. Родионова «Венера — ближайшая к нам планета» * Алексей Левин, Дмитрий Мамонтов. «Планета оранжевых сумерек». «Популярная механика» № 11, 2008. Категория:Планетаяр Категория:Ракъинин система

Венера

Дене-енисей ва икӀа Денесей чӀалар == Хлерал апай хьун == * Енисей чӀалар: йукьан патан Сибирда ** Вини енисей чӀалар *** Кет чӀал ** КӀенин енисей чӀалар * На-дене чӀалар : Вини Америкада ** Тлингит чӀал ** Атабаск-эяк чӀалар *** Эяк чӀал : Эхир рахазвай инсан (Мэри Смит Джонс) кичмиш хьана 2008. *** Атабаск чӀалар ва икӀа Дене чӀалар **** Вини атабаск чӀалар **** Секин океан кьерен атабаск чӀалар : **** КӀенин атабаск чӀалар : == Алукьун == * "Dene- Yeniseic in past and future perspective" by Edward J. Vajda (2008) * "The origin of the Na-Dene" by Merritt Ruhlen (1998) Категория:Урусатдин чӀалар

Дене-енисей чӀалар

Футболдай Америкадин Кубок 2015 — Америкадин Кубок 44-лагьай къугъун я. Ам 2015-лагьай йисан 11-лагьай июндилай 4-лагьай июлдал кьван кьиле фенаСпорт- Экспресс — «Чилида Америкадин Кубок гатӀум хьана». Турнир КОНМЕБОЛ-дин эгидадик ква. Кьиблепатан Америкадин квайни-квай командадиз хьиз и турнир винел пад къачурдаз 2017-лагьай йисан Конферацийрин Кубокда (гьа йисуз ам Урусатда тухвана) иштираквал авунин ихтияр гана. Тарихда садлагьай сеферда Кьибледин Америкадин чемпион Чили хьанаСпорт-Экспресс «Чили — победитель Кубка Америки-2015». Абуру пеналтийрин серияда Аргентинадин кӀватӀур кӀаник кутуна (асул вахтунин ва овертаймрин гьисаб 0:0 хьана, пеналтийрин сериядин нетижа — 4:1). == Уртахар == Турнирда КОНМЕБОЛ-дин 10 уртах тир уьлкведи ва теклиф кьабулнавай КОНКАКАФ-дин кьве уьлкведи — Мексикадини Ямайкади — иштираквал авуна.Мексика и Ямайка сыграют на Копа Америка-2015 * Аргентина * Боливия * Бразилиядин * Венесуэла * Колумбия * Мексика * Парагвай * Перу * Уругвай * Чили * Эквадор * Ямайка == КӀеретӀар == === КӀеретӀ A === КӀватӀур Оч Къ Гъ СТ Кум ГЯ ГА ГТ Чили 7 3 2 1 0 10 3 7 Боливия 4 3 1 1 1 3 7 -4 Эквадор 3 3 1 0 2 4 6 -2 Мексика 2 3 0 2 1 4 5 -1 === КӀеретӀ B === КӀватӀур Оч Къ Гъ СТ Кум ГЯ ГА ГТ Аргентина 7 3 2 1 0 4 2 2 Парагвай 5 3 1 2 0 4 3 1 Уругвай 4 3 1 1 1 2 2 0 Ямайкадин 0 3 0 0 3 0 3 -3 === КӀеретӀ C === КӀватӀур Оч Къ Гъ СТ Кум ГЯ ГА ГТ Бразилия 6 3 2 0 1 4 3 1 Перу 4 3 1 1 1 2 2 0 Колумбия 4 3 1 1 1 1 1 0 Венесуэла 3 3 1 0 2 2 3 -1 == Плей-офф == === Чил === {{Турнир8 |24 июндиз | Чили |1| Уругвай |0 |25 июндиз | Боливия|1| Перу|3 |26 июндиз | Аргентина |0 (5)| Колумбия |0 (4) |27 июндиз | Бразилия |1 (3)| Парагвай |1 (4) |29 июндиз | Чили |2| Парагвай |1 |30 июндиз | Аргентина |6| Парагвай|1 |4 июлдиз | Чили |0 (4)| Аргентина |0 (1) |3 июлдиз | Перу |2| Парагвай |0 }} === 1/4 финалар === \---- \---- Пенальти Месси Эсекьель Гарай Эвер Банега Эсекьель Лавесси Лукас Билья Маркос Рохо Карлос Тевес 5:4 Хамес Родригес Радамель Фалькао Хуан Куадрадо Луис Мурьель Эдвин Кардона Хуан Суньига Джейсон Мурильо \---- Пенальти Фернандиньо Эвертон Рибейро Миранда Коста Коутиньо 3:4 Мартинес В. Касерес Бобадилья Санта Крус Гонсалес === Зурфиналар === \---- \---- === Финал === \---- Чемпион Чили 1-лагьай титул == Баянар == == ЭлячӀунар == * Футболдай Америкадин Кубок 2015 RSSSF-дал Категория:Футболдай Америкадин Кубок

Футболдай Америкадин Кубок 2015

Келбиханов Эшреф — лезги шаир. 1928 йисуз КцӀара дидедиз хьана. Вини дережадин кӀелер авур Э. Келбиханова ктабханада, интернат-мектебда ва маса карханайра кӀвалахнай. Жегьил чӀавалай шиирар кхьиз эгечӀай Эшрефан тек са улуб чап хьанва: «Мени дагъдан соруш» (Зун сувавай жузуз) (азербайжан чӀалал). Шаир 1989 йисуз рагьметдиз фена. ==ЭлячӀунар== * «КцӀар-Къусар» газет №124 (2008) Категория:Лезги шаирар

Эшреф Келбиханов

Гьажиахмедуба — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. И хуьр Ахмедуба муниципалитетдик акатзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Гьажиагьмедуба

Ханбутай бег Яргунви — сифте яз 1815 й Яргун, ЭчӀехуьр, ТӀигьиржал хуьрерин агьалияр кӀвачел къарагъарна урус тарашхъанрин аксина женг чӀугур, гуьгъуьглай Самур дугундин хуьрера, Къуба ва Куьре аялтра машгьур хьайи зурба кьегьал Самур, 1999, 30 сентябрь == Эдебият == == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Лезгияр

Ханбутай бег Яргунви

Амхар (амх. አማርኛ ) — амхар халкьдин чӀал. Категория:ЧӀалар

Амхар чӀал

«Уьнуьгърин хуьруьнсовет» () — Азербайжан республикадин КцӀар райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь сад тир хуьр — Уьнуьгъ хуьр я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında Категория:КцӀар райондин хуьруьнсоветар

Уьнуьгърин хуьруьнсовет

Сергокъала () — Дагъустан республикадин Сергокъала районда авай хуьр. Райондин кьилин хуьр ва администрациядин юкь я. Кадиркент хуьруьхъ галаз «Сергокъала» хуьруьнсовет туькӀуьрзава Историко-архивный справочник административно- территориального деления Дагестана за 1920—2000 гг. Махачкала, 2003.-399 с.. == География == Хуьр Сергокъала райондин кефер пата, Какаозень вацӀал, Магьачкъала шегьердилай 62 км яргъал ала. ==Тарих== Хуьруьн бине 1846 йисуз Самурдин ях кьушунрин 83-й полкдин штаб-квартира хьиз кутунай, гуьгъуьнлай ада слобода статус ва Дешлагар тӀвар къачунай. Хуьруьн къваларив галай кӀунтӀарал чӀухлумпӀрин валар пара авайвиляй хуьруьз Дешлагар тӀвар ганай, «дерш» дарги чӀалал «чӀухлумпӀар» мана гузва. ==Агьалияр== 2010 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалияр 8 141 кас тир . Агьалидин вири даргияр (99 %), суни - мусурманар я . == Баянар == == ЭлячӀунар == * Сергокъала хуьруьн тарих * Дагъустан Республикадин Президентдин сайтуна Сергокъала район * Топографические карты K-38-XVIII — 1 : 200 000 Категория:Дарги хуьрер Категория:Сергокъала райондин хуьрер

Сергокъала

Кеферпатан Къавкъаздин Эмират — 1919 йисалай 1920 йисалди Дагъустандин ва Чечнядин чилерал хьайи Исламдин гьукумат я. Адан эмир — Узун-Гьажи тир. Кьилин шегьер — Ведено хуьр. ==Тарих== Сувун республика терг хьайидалай кьулухъ, 1919 йисан май вацран эхирда Ботлих хуьре чӀехи межлис кьиле фенай ва гьа межлисдал кӀватӀ хьанвай жемятди Узун-Гьажи Дагъустандин ва Чечнядин эмир яз хкянай. 1919 йисан 9 сентябрьда дагъустандин ва чечнядин диндаррин иштиракдалди кьиле фейи мешверада Кеферпатан Къавкъаздин Эмират арадал гъуникай хабар ганай ва адан кьил эмир Узун-Гьажи эцигнай. ==Эдебият== * Нахибашев М. Н. Узун-Хаджи Салтинский — общественно-политический и религиозный деятель Дагестана и Чечни. — Махачкала: ИД «Эпоха», 2009. — 208 с. * ГОРСКАЯ МОНАРХИЯ МУДЖАХИДОВ — ГОСУДАРСТВЕННАЯ СИМВОЛИКА СЕВЕРО-КАВКАЗСКОГО ЭМИРАТА В 1919—1920 гг. Категория:Дагъустандин тарихдин гьукуматар Категория:Къавкъаздин тарих Категория:Чечнядин тарихдин гьукуматар

Кеферпатан Къавкъаздин Эмират

Куколивка, Куколовка (укр. Куколiвка, ) — Украинада авай хуьр, Кировогьрад областдин Александриядин райондик акатзавайди я. ТӀварар сад тир хуьруьнсоветдин юкь я. Куколивкада 884 касди уьмуьр гьалзавайди я. Хуьр Запорожье тарихдинни этнографиядин региондик акатзавайди я. == ТӀварцӀикай == Хуьруьн тӀвар Куколивка диб эцигайдан Казак Кукладин тӀварцӀиз талукь я. == Алай чка == Хуьр Александрия районда, «Дикэ полэ» лугьудай тарихдин областда ава. Мукьвал алай шегьерар: райондин юкь тир Олександрия шегьердилай 15 км рагъакӀидай патахъ яргъал чка кьунвайди я. РагъакӀидай патахъ алай областдин юкь тир Кировогьрад шегьердал кьван 100 км яргъалвал я. Кьиблени рагъэкъечӀдай патахъ алай Жовти Водыни Пйатыхаткы шегьеррал кьван 45 км яргъалвал я. Хуьряй тӀуз М04 рекьин E50 кьатӀ физава. == Тарихдикай == XVIII вишйисан 40-йисарра дяве ийиз къарагъунрикай галат хьанвай запорожьедин казакар гилан Александриядин арада авай чилерал ацукьариз эгечӀна. Гьа чӀавуз Казак Кукладини ина къазма эцигнава. Иниз мулкдаррин зулумдикай хкечӀнавай лежберар пара атана, гьа виляй къазма фад чӀехи хьана. Хуьрун агьалияр майишатдални малдарвилел алахъзавай тирЗаписки из блокнота. Александрия — мой город! . 1886 йисан малуматриз килигна, Херсон губерниядин Александриядин уездин Краснокаменкадин волостдик акатзавай хуьре 2303 кас уьмуьр гьалзава,442 майишат, православиедин клиса, мектебни 2 туьквен авайди я[Волости и важнѣйшія селенія Европейской Россіи. По данным обслѣдованія, произведеннаго статистическими учрежденіями Министерства Внутренних Дѣл, по порученію Статистическаго Совѣта. Изданіе Центральнаго Статистическаго Комитета. Выпуск VIII. Губерніи Новороссійской группы. СанктПетербургъ. 1886. — VI + 157 с.]. 1941 йисан августдин вацран сифте кьиле Куколивка немцери кьунва. Са шумуд йикъалай хуьре оккупациядин гьукум кӀвалахиз эгечӀна, ам хуьруьн кавкади, полицайрини хуьруьн идаради кьиле тухузвай тир. Лап четин чӀав тир. 1943 йисан баскӀум вацра Куколивка азад авунва. == Хуьруьнсовет == Куколивка са тӀвар алай хуьруьнсоветдин юкьни виридалайни чӀехи хуьр яКуколівська сільська рада. Облікова картка. Хуьруьнсовет кефер патахъ Олэксандривка, кьибле патахъ Щаслывэни Добронадийивка хуьруьнсоветрихъ галаз сергьятра ава. Чкадин вич-вичи идара ийизавай орган — Куколивкадин хуьруьн совет, адак мад Гьулэвичини Соловйивка хуьрер акатзава. == ТӀвар-ван авай ксар == * Москальков, Василий Александрович (1891 — 1960-бур)- летчик-инструктор, Борисоглебскидин ЧЛгМ-дин аэродромдин инженер;Москальков Василий Александрович * Николай Резниченко — Баркаллувилин Орденан кавалерКавалер ордена Славы. == Баянар == Категория:Украина

Куколивка

Гунха — Дагъустан республикадин Ботлих районда авай хуьр. Анди хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Ботлих райондин юкьван пата, райондин администрациядин юкь тир Ботлих хуьрелай 14 км яргъал ала. ==Тарих== 1859 йисуз Гунха хуьр вири Анди округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз хуьр Дагъустан вилаятдин Анди округдин Анди наибвалдиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Гунха хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2002 2010 Агьалияр 198Анди наибвилин агьалияр 1886 йисуз 239Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 12833\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 128 касди уьмуьр ийизвай. Вири андияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Ботлих район» администрациядин официал сайт Категория:Ботлих райондин хуьрер Категория:Анди хуьрер

Гунха

Каир ва я Къагьира (, al-Qāhira) — Мисридин кьилин шегьер. Нил вацӀун къерехда алайди я. 2013-й йисан юкьвара шегьердин виче 8 334 859 кас яшамиш жезвай, чӀехи Каирда — 19,4 миллион кас. Агьалийрин кьадардал гьалтайла Мисрида садлагьай чкадал ала. Агьалийрин чӀехи пай мисрияр, тӀимил пай — коптар я. == Стхавилин шегьерар == * Акгьисар, Турция * Александрия, Египет * Алжир, Алжир * Амман, Иордания * Амстердам, Нидерландар * Афинаяр, Греция * Багдад, Ирак * Бейрут, Ливан * Буэнос-Айрес, Аргентина * Вашингтон, АСШ * Дамаск, Сирия * Джидда, Сауди Арабистан * Исфахан, Иран * Лима, Перу * Лиссабон, Португалия * Лондон, ЧӀехибритания * Мадрид, Испания * Москва, Урусат * Нью-Йорк, АСШ * Пекин, Китайдин Халкьдин Республика (1990-й йисан 28 октябрь) * Прага, Чехия * Рабат, Марокко * Сан-Паулу, Бразилия * Сеул, Республика Корея (1997) * Истамбул, Турция * Ташкент, Узбекистан * Токио, Япония * Торонто, Канада * Тунис, Тунис * Хартум, Судан * Штутгарт, Германия (1979) Партнёр шегьерар: * Париж, Франция (1992) * Рим, Италия == Шикилар == Файл:Kairo 001.jpg|Каир == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал шегьердин сайт * world-gazetteer статистика Категория:Мисри

Каир

«Ансалта» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Ботлих райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Ансалта хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Ансалта, Чубутла. ==География== Хуьруьнсовет Ботлих райондин рагъакӀидай пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Ансалта хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 4 834 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 5 01933\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 5 019 кас тир. Вири аварар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Ансалтинский сельсовет Категория:Ботлих райондин хуьруьнсоветар

Ансалта хуьруьнсовет

Аллагьвердиев Гьабиб Мевлидинан хва (-йисуз, Каспийск, ССРГ) — Урусатдин боксёр. Урусатдин Кубокдин финалист (2001), Урусатдин чемпионатдин финалист (2003), Урусатдин чемпион (2004), Урусатдин чемпионатдин пуд лагьай чка кьунвайди (2005, 2006), Дуньядин чемпионатдин пуд лагьай чка кьунвайди (2005), WBA Fedelatin чӀулдин иеси (2012). Миллетдай лезги я. == ЭлячӀунар == * * Аллахвердиев Хабиб Мевлидинович / Федерация профессионального бокса России. PRO-BOX.ru * Хабиб Аллахвердиев / BoxNews.Com.Ua * Категория:Лезгияр Категория:Боксёрар

Гьабиб Аллагьвердиев

Там (къуб. Рук) — тарарин набататри кьунвай Чилин са пай. Тамари къураматдин пудай са пай кьунвайди я, Чилин винел тамарин вири санлай майдан — 38 млн км² яhttp://www.fao.org/docrep/017/i3110e/i3110e.pdf. И тамарин зонадин зур пай тропик тамариз талукь я, вири майдандин кьудай са пай Чилин Кефер пата чка кьунвайди я. Вири дуьньяда тамариз къвезвай майдан тахминан 40 миллион км² туькӀуьрзава. Абурукай 8,8 млн км² Урусатдиз къвезваПЛОЩАДЬ ЛЕСОВ И ЛЕСНЫЕ РЕСУРСЫ., 4,78 млн км² Бразилиядиз, 3,10 млн км² Канададиз ва 3,03 км² АСШдин паюниз къвезва. Эхиримжи 200 йисан къене тамарин майдан кьве сефердилай пара тӀимил хьанвай. Урусатдин Федерацияда тек сад тир субтропикдин лиана тарарин там, Кьибле Дагъустандин — Самурдин там я. Адаз фад-фад Лезгистандин гевгьерни лугьуда. И тама гийин, мегъуьн, макъун, лацу къавах, гъверши, кӀерец, цуцун, ичин, чуьхверрин, кицик, чумал, шуьмягъ тарар, канаб ва гзаф муькуь набатарар экъечӀзава. == Тамун структура == Набататрин биологиядин кьетӀенвилерикай, абурун яшарикай ва тайин тир физикадинни — географиядин гьаларилай аслу яз, тамара набататар са шумуд гьавайрикай ибарат жезва. Гьаваяр — им набататрин органрин чуькуьндаказ кӀватӀ хьанвай ва хъсандиз акваз жедай сергьятдин горизонт я. Гьаваяр сад ва я са шумуд жуьре набататрикай арадал къвезвайди я. Тамара жезвай гьавайрин жуьреяр: # Тамун перде — тарарин хилер алай паяр сад — садахъ чуькьуьндиз агуд хьанвай чка. # Тамун юкьва авай кӀачӀичӀвал — валарикай ва кӀачӀичӀрикай ибарат я. # Векьер ва векьни — валарин гьава. # Хьирхьамар ва хьахьар. # Тамун чил — кьуранвай пешер, цацар хьтин пешер, цӀамар, набататрин кьурана терг хьанвай дувулар ва маса амукьаяр авай къат. Аруш жезвай ва акахьзавай набататрикай, ва эпифитрикай ибарат тир, гьаваяр авачир набататарни гьалтзава. == Там тарихдин фактор хьиз == Тамарин аваз хьун ва тахьун гзаф вахтара тарихдин процессрин финифиз ва халкьарин кьисметдиз арада масад авачир таъсир гузвай. Са бязи алимрин фикирралди, тамара уьмуьр гьалзавай сифтегьан девирдин инсанрин уьмуьр, инсаниятдин тарихдин къене тамарин куьмекдалди кьиле физвай ва инсаниятдин жемиятдин асул кьетӀен лишанрикай тир зегьметдин паюнин бине тир. Вучиз лагьайтӀа тӀебиатдин няметар кӀватӀунин кӀвалах папарин, гъуьрчехъанвал ва гетерхъанвал хьтин четин кӀвалахар итимринди тир. Адалай кьулухъан алатрин ва затӀар гьасил авунин такьатрин вилик фин, лежбервал ва малдарвал чирна менфят къачунин нетижаяр я. Им акӀ лагьай чӀал я хьи, инсан тамарин аслувиликай къвез — къвез хкечӀзавай. == Там географиядин фактор хьиз == Тамари гьавадиз, климатдиз ва чилин вине ва са тӀимил кӀаник пата физвай процессриз виле аквадай таъсир гузва. Тамун тӀебиатдин гуьгъуьнин компонентрихъ галаз алакъа ава: * ТӀебиатда кислороддин элкъуьнда виридалайни активдаказ иштирак ийизва. Тамарин зурба массадин куьмекдалди, абурун фотосинтезди ва ва тарарин нефес къачуни атмосферада авай газрин составдиз, абурун герек тир кьадардиз ва тайин тир барабарвилиз зурба эсер гузва. Ракъинин энергия тамарин уьмуьр гьалуниз къуллугъзавай кьилин чешме я. Ракъинин энергиядин куьмекдалди тамара, дуьньядин гьайванрин ва набататрин алемдин уьмуьр хуьниз лазим тир кислород гьасилуниз мумкинвал гузвай, фотосинтез процесс кьиле физва. * Гидросфера. Тамар тӀебиатда физвай цин элкъуьниз арада масад авачиз иштирак ийизва ва и тегьердив гидросферадихъ галаз алакъайра ава. Таму вацӀари накьвадин ятар чӀехи вирериз тухуникай хуьзва. ВацӀаринни вирерин кьерейриз тамар тарашхъанвилелди агудун, абурун чӀехи мусибатдин кьери хьуниз гъизва, квелди мукьув галай хуьрер ва инсанри уьмуьр гьалзавай муькуь чкаяр цивди таъминарунин ери усаларзава ва хуьруьн майишатдин мулкарин мублагьвал нагьакьанарзава. * ХъуьтӀуьн береда тамарин пердедик цурун тавуна яргъалди амукьзавай живери, чукӀурунар гъизвай гатфарин яд акьалтунрин вилик пад атӀузва. * Атмосфера. Таму атмосферадин процессриз гузвай метлеб авай таъсир зурба я. Къати гарарикай хуьзвай тамун зулар цунин практика малум я, квелди гьакӀни живерин маргъалрин арадал атунин вилик пад атӀуниз куьмек гузва ва тумар цуниз виже къведай накьвадин мублагъ къат пехъи гарари гуьцӀна тухуникай хуьзва. * Гьайванрин алем. Там — пара кьадарда гьайванрин жуьрейри уьмуьр гьалзавай чка я. Гзаф вахтара гьайванрини, вичел атайла, тамара санитариядин роль къугъвазвайди я. * Инсан. Тамариз инсандин сагъвилизни уьмуьр гьалуниз гзаф зурба метлеб ава. Инсандин уьмуьрдини, вичин нубатда, тамариз, гзаф вахтара абур чилин винелай терг хьуниз гъизвай, таъсир гузва. * Литосфера. Литосферадин вини патан къатарин состав, абур алай чкайра тамар хуьникай аслу я. == Тамун инсандин уьмуьрда авай метлеб == ЦӀуру заманда икӀ лугьузвай: «Тамун патав уьмуьр гьалун — гишин тахьун», «Там — пачагьдилайни девлет аваз я», «Таму тек са жанавур ваъ, гьакӀни чӀехи итимни тӀуьн гунивди тухарда». Инсанди тамар хуьруьн майишатдин гуьгъуьнин асул хилера кардик кутазва: * Недай затӀарин чешме (емишар, къарникъузар, ничхирар, вирт ва мсб.). * Энергиядин чешме (кӀарасар). * КӀвалер эцигунин хам мал. * ЗатӀар гьасилунин хам-мал (мес. чар гьасилунин кеспиятда). * ТӀебиатдин процессар къайдада твадай тӀебии алат. Гьайиф къведай кар ам я хьи, къе атӀузвай тамарин майдандин кьадар, абурун тӀебиатдин гуьнгуьна хутунин кьадардилай са шумудра пара я. Идав алакъа аваз, цивилизация вилик фенвай уьлквейра и проблемадиз пара дикъет гузвайди я. Ахьтин уьлквейра татар цунин ва бязи тамара хуьруьн майишатдин крар кьиле тухуниз эхтияр тагунин рекьелди тамарин къенен кьадар гзафарзава. Идан куьмекдалди а районра тамарин тӀебиатдин цӀийиз гьасил хъхьунин процесс къайдадиз къвезва. ГьакӀни, са бязи уьлквейра инсандин гъил кягь тавур гъвечӀи кьадардин тамун чкаярни авайди я, Германияда ихьтин тамариз «урвальд» лугьузвайди я — сифтегьан уьмуьрдин ва я дегь там. Ана гьатта цацар хьтин пешерин татарни (мес. муьтквер тар) 400 йисарал кьван уьмуьр гьална амукьзавайди я. == Таму инсандин сагъвилиз гузвай метлеб == Тамариз гигиенадинни — санитаривилин ва сагърунин пара зурба метлеб ава. ТӀебиатдин тамар авай гьавада 300 — елай пара жуьреба — жуьре химиядин галкӀунар ава. Тамари атмосферадин и кьацӀурунар, кьетӀендаказ газ хьтинбур, активдаказ дибдай масакӀа авуна цӀийи кислород гьасилзавайди я. КьацӀай газар кислороддиз элкъуьрдай виридалай хъсан алакьунар авай тамар — цацар хьтин пешер алай тарарин тамар (нарат тар, муьтквер тар, цӀирицӀ тар), ва гьакӀни гъулцин тараринни верхьи тарарин са бязи жуьреяр я. == Там — углероддин гьамбархана я == Чилин винел углероддин виридалайни асул гьамбарханайрикай сад — там я. Чилин атмосферада углекислотадин газдин шикилда 800 гигатонн кьван углерод ава. ЧӀехи пай тамари туькӀуьрзавай, Чилин набататра 550 гигатонн кьван углерод кваThe Carbon Cycle : Feature Articles. И углерод атмосферадиз акъатайтӀа парникдин эффектдин къуват мадни пара жеда ва им дуьньядин глобал чими хьунин себеб жеда. == Тамарин классификация == Чкадикай, арадал атуникай, гьаларикай, тарарин яшарикай ва абурун жуьрейрикай аслу яз тамар гуьгъуьнин жуьрейриз пай жезва: * Гьамиша къацу тамар. * Пешер авадарзавай тамар. * Мусондин тамар. * Марфадин тамар. * Джунглияр. == Шикилар == Файл:Yf0376.JPG|Алтай Файл:Amazonia.jpg|Амазония Файл:Archangelsk taiga.JPG|ХъуьтӀуьн там. Архангельск область == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Федеральное агентство лесного хозяйства РФ * Словарь лесных терминов * Международное соглашение по тропической древесине 2006 года * Бразильская Амазония вырублена на 70 % * В Бразилии запретили вырубку лесов в 36 районах Амазонии * Государственное агентство охраны окружающей среды и лесных ресурсов Кыргызской Республики * Global Forest Resources Assessment 2005 Категория:ТӀебиат

Там

Къушакенд хуьруьнсовет () — Азербайжан республикадин Исмаиллы районда авай хуьруьнсовет. Адак Къушакенд, Агъбулах, Гензе ва Тубукенд хуьрер акатзава. Категория:Исмаиллы райондин хуьруьнсоветар

Къушакенд хуьруьнсовет

Мингьажев Серкер Субгьанвердидин хва (1912–1996) — лезги шаир ва журналист. Шаир 1912 йисуз Самур магьалдин Текипиркент хуьре дидедиз хьана. Ада агалкьунралди Миграгърин мектебда, Дагъустандин чилерин техникумда ва Краснодардин партийный школада кӀелна. Агъул ва Докъузпара районра жавабдар къуллугъар авуна. Зари гзаф йисара Лезги радиодин редактор ва "Коммунист" газетдин редактордин заместитель хьана. Ватандин ЧӀехи дяведа иштиракна, ам пуд ордендизни медалриз, «Дагъустандин культурадин лайихлу работник» тӀварцӀиз лайихлу хьана. С. Мингьажев цӀудралди хци макъалайрин ва очеркрин автор я. Зари 80-йисара гьикаятдин эсерар теснифунал элячӀна, ада са шумуд повесть чапдай акъудна: "Уьмуьрдин гелер", "Ялавлу уьмуьр", "Лахта тахьай иви", "Кьисасчияр", "ГъвечӀи разведчик" ва "РикӀел цвалар". Абур лезги хуьруьн уьмуьрдикай ва Ватандин ЧӀехи дяведикай кхьенвай эсерар я. Серкер Мингьажев 1996 йисуз Магьачкъалада рагьметдиз фена. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги журналистар

Мингьажев Серкер Субгьанвердидин хва

Ли Бо (авай вахтунда Ли Бай) ва я Ли Тай-бо (701 −762/763 йисар) — Китайдин Тан династиядин вахтарин шаир. Ли Бо Китайдин виридалайни лайих шаиррикай сад тир. Адан тӀвар Дантедин ва Петраркадин, Низамидин ва Фирдоусидин, Пушкинан ва Шекспиран тӀварарихъ галаз санал ала. Вичин гуьгъуьнай ада 1100 кьвае эсерар туна, абурун арада 900 шиирни. == Уьмуьрдин рехъ == Ли Бодин диде — бубадикай гзаф хабарар чак эгякьнач «Ктабда Тан династиядикай» кхьенва адан буба Жэньчэн шегьерда военачальник тир лугьуз. Амма а шегьерда яшамиш хьанавай адан халу. Ада вичин шиирра бубадикай са сеферда кхьена: кьакьан, лацу рацамар авай кас. Дуьздиз дагьайтӀа адан буба девлетлу кас тир, вичин умуьр ада тухвана са кӀвалахни тийиз ва кӀвале ацукьна. Ли Бо гьукуматдин мектебдиз ракъур тавуна, адаз тарсар кӀвале гана. Гьеле цӀуд йис жедалди ада шиирар туькӀуьриз башламишна. 15 йис хьайила ада фехтованиядай тарсар къачуз хьана. 18 йис хьайидалай кьулухъ Ли Бо Миншань дагълариз физва Дун Яньцзы наставник-даосдин гъилик галаз кӀелиз хьана. Са шумуд йис са кӀвалахни тийиз ва тӀебиат ахтармишиз акъатна. Гьадлай гуьгъуьниз Ли Бо сиягьат ийиз фена. Хайи провинцияда сиягьат ийиз йисар фена. ТӀебиатдин гуьзелвал ада вичин шиирра къалурна. И вахтунда ада кхьена ихьтин эсерар: «Песня о луне в горах Эмей»,"Навещаю отшельника на горе Дайтянь, но не застаю цветы","Одиноко сижу в горах Цзинтиншань" ва масабур. 25 йис хьайила Ли Бо вири Китайда сиягьат ийиз фена. 27 йис хьайила Ли Бо Хубэй провинцияда акъатна. Ина ам эвленмиш хьана, аяларни хана ва хзан галаз Аньлу дагълара яшамиш жезва. Амма хзандивайни ам кьуна акъвазриз хьанач. Дустарихъ галаз санал ада кӀватӀал «Шестеро беспечных из бамбуковой долины» туькӀуьрна. Абур Цзулай дагълара ацукьна ва са кӀвалахни тийиз, хъваз чехир, шиирар кхьиз ва тӀебиат ахтармишиз вахт тухузвай. Сиягьат авур йисара Ли Бо жуьреба — жуьре инсанрихъ галаз таниш хьана. Гзафбуруз ада вичин шиирра эбедин диривал гана. 742 лагьай йисуз императорди Сюань Цзуна Ханьлинь Академиядин кьилин звание гана. Императордиз вичин патаг зиреквал авай инсан кӀанзавай, вичиз хъуьр гъуьдай ва гьейбатлувал къалурдай. Пачагьдин кӀвалин шаирдин чка Ли Боди кьве йисуз кьуна.744 лагьай йисуз гатфариз ада пачагьдин кӀвал туна. Ана физвай карьера адан азадвал кӀандай гьакъикъатдик галаз кьазвачир. Ли Бо вичин уьмуьр куьтяхь жедалди Китайда сиягьат авуна. Амма гьа вахтунда хайи чкаяр патал сефилвални кьатӀунзавай, им аквазва адан виридалайни чизвай шиирдай «Думы тихой ночью». И шиир исятдани, 21 лагьай вишйисузни, Китайдин мектебра аялри чирзава. 744 лагьай йисуз зулукъай Ли Бо сифте сеферда таниш жезва Ду Фудихъ галаз, инлай башламишна кьве гужлу зигьин авай шаирар дустар хьана. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Китайдин шаирар

Ли Бо

Арагъ Ярагьмед — лезги шаир. Зари Ярагьмед 1907 йисуз Куьре магьалдин Вини Арагъ хуьре дидедиз хьана. Хуьруьн мектеб куьтягьай гада сифте Дербентдиз, анайни Бакудиз акъатна. Ада нафтӀадин мяденра кӀвалахна. Арагъ Ярагьмеда лезги ва азербайжан чӀаларал шиирар теснифна. «Жедач», «Дилбер» ва маса шииррай аквазвайвал, абур устадвилин дережада аваз кхьенва. Зари 1955 йисуз нафтӀадин буругъда бахтсуз дуьшуьшдик акатна, рагьметдиз фена. Ам Бакуда кучукнава. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар

Арагъ Ярагьмед

26 февраль — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 57-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 308 югъ ама (яргъи йисуз 309 югъ). ==Вакъиаяр== ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Февраль

26 февраль

6 март — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 66-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 300 югъ ама (яргъи йисуз 301 югъ). ==Вакъиаяр== * 1521 йис — дуьньядилай элкъвенай сиягьатдин вахтунда Фернан Магеллана Гуам остров ахъайнай. * 1617 йис — ЦӀийи Франциядин Квебек вилаятда фермервилин майишат тухудай ихтиярар сифте яз французви Луи Эбера къачунай. * 1665 йис — Лондонда «Корольдин жемиятдин философиядин зегьметар» тӀвар алай дуьньяда садлагьай илимдин журнал акъатна. * 1722 йис — I-й Пётрди Урусатдин империяда храмар эцигуниз ва клисадин игьтияжриз ватанэгьлийривай пулар кӀватӀун къадагъа авуна. * 1857 йис— АСШ-дин Вини кьилин судди лукӀар ватанэгьлияр туширди, мулк тирди къарардиз къачуна. * 1900 йис — Сан-Францискода кьенай китайвидин мийит жагъанай: им АСШ-да гатӀумнай чума азардин сифте лишан тир. * 1902 йис — Мадрид шегьерда «Реал» футбол клубдин бине эцигнай. * 1964 йис — Боксдай дуьньядин чемпион тир Кассиус Клейди мусурманвал кьабул авуна вичин тӀвар Мугьаммад Алидиз дегишарнай. ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== * 1952 йис — лезги кхьираг ва таржумахъан Халилов Юсиф Мевлуьдан хва дидедиз хьана. ===Дуьньяда=== * 1475 йис — Ренессанс девирдин машгьур итальянви скульптор, чӀугвар, архитектор ва шаир Микеланджело Буонарроти дидедиз хьана. ==Кьена== Категория: Март

6 март

Нугъаяр (нугъ. Ногъайлар) — Кеферпатан Къавкъазда ва Поволжьедин кьибле пата уьмуьр ийизвай туьрк халкьарикай сад. Чеб виридалайни пара кьадарда авай субъект Дагъустан я. 2010 йисан малуматриз килигна, Урусатда нугъайрин кьадар — 103,7 агъзур кас тир. Абурун хайи чӀал — нугъай чӀал я. ==Субэтник группаяр== Вилик девирда нугъайрин гзаф къуватлу ва чӀехи уьлкве — Нугъай Орда ЧӀулав гьуьлуьн кьерерилай Къазахстандал кьван, РагъакӀидай-Сибирдин арандилай Арал гьуьлел кьван авай пара гегьенш чилерал экӀя хьанай. Чара-чара халкьарихъ галаз къуншивал авурвиляй, Орда чкӀайдалай кьулухъ ина-ана амукьай нугъай миллет пара кьадар субэтник группайриз пай хьанай. Нугъай миллетдин субэтник группаяр (тайифаяр): Дагъустанда ва Чечняда авай нугъайрин милли группаяр: * Къараногъайлар (Къаранугъаяр) * Таркушылар (Таркивияр) * Яксайшылар (Яксайвияр) * Костекшилер (Костеквияр) * Сулакшылар (Сулаквияр) Къарачай- Черкес Республикада ва Ставрополь крайдин Кочубей районда авай нугъаяр: * Къобанышлар (Кубанвияр) Астрахань вилаятда авай нугъайрин милли группаяр: * Эдил-шидер (Волгадинбур) * Аштарханшылар (Астраханвияр) * Къарагашар * Кундровар * Юртвияр Ставрополь крайдин Степной ва Нефтекумск райондин нугъаяр: * Ашыкулакшылар (Ачикулаквияр) * Ембойлуквияр * Етишкуливияр * Етисавияр Ставрополь крайдин Минераловодовский райондин нугъаяр: * Куьми ва я Бештавшылар (Пятигорскдинбур) ==Кьадар ва чеб авай чилер== Алай чӀавуз нугъайри Кеферпатан Къавкъазда ва Поволжьедин кьибле пата уьмуьр ийизва. Дагъустанда, Чечняда ва Ставропольеда авай нугъай чилериз — Нугъай уьлкве (Ногъай эль) лугьуда. Эхиримжи цӀуд йисарин къене нугъайрин чӀехи жемиятар Урусатдин чара-чара регионра арадал атанва, месела Москва, Санкт-Петербург шегьерра, Ямал-Ненец АО-да, Ханты-Мансийск АО-да. Турция ва Румынияда XVIII—XIX виш йисарин къене аниз куьч хьанвай нугъай мугьажиррин несилар ава. Гьелбетта гила абур чкадин агьалидихъ галаз акахьна ва милли кьетӀенвал квадарна, амма абуруз чпин чӀехи бубаяр асулдай нугъаяр тирди чизва. ГьакӀни пара кьадарда нугъаяр Крым полуостровдани ава. Къавкъаздин дяве чӀавуз Крымдиз хъфенай нугъаяр урус-душмандикай чуьнуьх хьун патал чкадин крым-татаррик ктканай, амма чпин милли кьетӀенвал ва чӀал хвенай. Милли жигьетдай нугъаяр чкадин татарриз пара мукьва тирвиляй сиягьра абур умуми татарар хьиз къейд ийизвай. Гьавиляй исятда абур Крымда гьикьван аватӀа дуьз малум туш. 2005 йисуз хьайи референдумда кьабулнай къарардалди Дагъустанда авай Нугъай район хьтин милли район Къарачай-Черкесиядани туькӀуьрнай. ЦӀийи район Адыге-Хабль районда авай нугъай хуьрерин чилерал арадал гъанай. Им вири райондин 30 % тир. Нугъаяр Дагъустанда: Дагъустандавай нугъайрихъ бинедин халкьдин статус гала ва нугъай чӀал гьукуматдин официал чӀаларикай сад я. Агъадихъ галай таблицада Дагъустанда нугъайрин кьадар йисарин къене гьикӀ дегиш жезвайтӀа къалурнава: * 1939 йис — 4 677 (0,50 %) * 1959 йис — 14 939 (1,41 %) * 1970 йис — 21 750 (1,52 %) * 1979 йис — 24 977 (1,53 %) * 1989 йис — 28 294 (1,57 %) * 2002 йис — 38 168 (1,48 %) * 2010 йис — 40 407 (1,39 %) Дагъустанда нугъаяр авай районар: * Нугъай район (87 %) * Бабаюрт район (16,5 %) * Тарумовка район (8,5 %) * Кизляр район (4,8 %) Нугъаяр Къарачай-Черкесияда Къарачай-Черкесияда нугъаяр Нугъай райондин агьалидин 77 % туькӀуьрзава. Нугъаяр Чечняда Чечняда нугъайри Шелковский райондин кефер пата авай хуьрера уьмуьр тухузва: Каршыга- Аул, Ораз-Аул ва Сары-Су хуьрер михьи нугъай хуьрер я, Бурунское, Воскресеновское ва Каргалинская хуьрера нугъаяр тӀимил кьадарда ава. Астраханьдин нугъаяр — Къарагашар Астраханьда авай нугъаяр кьве милли группайрикай ибарат я: къарагашар ва юртадин татарар (юртавияр). XVIII виш йисара куьчери тайифа тир юртавияр даим са чкадал ацукьна Карагали, Кизань (гила Татаро-Башмаковка), Майлегуль (гила Яксатово), Бусдангуль (гила Кулаковка), Казы (гила Мошаик), Джамели (гила Три Протоки) ва Тияк (гила Царёв) хуьрер кутунай. Са кьадар геж абуру Кучергановка, Солянка, Килинчи, Семиковка ва Осыпной Бугор, 1771 йисузни Янго-Аскер хуьрер арадал гъанай. 1735 йисуз Пятигорьедин мукьвал «МичӀ там» (Къара агъаж) тӀвар алай чкада калмыкри къарагашар есирдиз къачурла кьулухъ абур ГъвечӀи Нугъай Ордадивай къакъатнай. 1771 йисуз калмыкрин чӀехи пай Джунгариядиз хъфидалди къарагашар абурун ихтиярдик квай. Гуьгъуьнлай абур Астраханьдин губернатордин гъилик акатнай ва Астраханьдин губерниядин Красноярск уезддиз куьчарна ацукьарнай. Къарагашриз ва юртавийриз гьам чӀалан, гьам медениятдин, гьам бинедин жигьетдай чеб са миллетдиз талукь тирди чизвай ва чеб къунши татарривай кьилди акъваззавай. Чпи чпиз абуру «къарагаш нугъай» ва я гьакӀ «нугъай» лугьузвай. Къарагаш нугъайри Къавкъазда авай нугъайрихъ галаз дуьз алакъаяр юртавийрилай яргъалди хвенай. Вичин нубатда, юртавияр татар миллетдин къати таъсирдик акатнай ва чӀаланни культурадин патахъай са кьадар ассимиляция хьанай. Астрахань вилаятда уьмуьр ийизвай нугъайрин кьадар йисарин къене икӀ дегиш жезвай: * 1970 йис — 64 кас * 1979 йис — 86 кас * 1989 йис — 3 958 кас * 2002 йис — 4 570 кас * 2010 йис — 7 589 кас 2002 йисуз Урусатда кьиле фейи агьалияр сиягьриз къачунин малуматриз килигна, Астрахань вилаятда уьмуьр ийизвай нугъайрин кьудай са пай Астрахань шегьердин къвалав галай Кири-кили, Янго-Аул, Свободный посёлокра ва муькуь гъвечӀи хуьрера амукьзавай. Нугъай хуьрер виридалайни пара Красноярск районда ава ва са кьадар муькуь районра. Агъада Астрахань вилаятдин нугъяр авай хуьрер ва нугъайрин вири агьалидикай процент къалурнава: * Лапас хуьр (Харабали район) — (47 %) * Куянлы хуьр — (95 %) * Посёлок Айсапай — (60 %) * Посёлок Ланчуг — (67 %) * Сеитовка хуьр — (37 %) * Посёлок Бузан-Пристань — (5 %) * Посёлок Староурусовка — (36 %) * Посёлок Белячий — (7 %) * Ясын-Сокан хуьр — (49 %) * Джанай хуьр — (51 %) * Посёлок Подчалык — (93 %) * Малый Арал хуьр — (11 %) * Красный Яр хуьр — (1 %) * Тулугановка хуьр (Володар район) — (21 %) * Растопуловка хуьр (Приволжский район) — (37 %) 2012 йисуз нугъай чӀалан тарсар анжах кьве хуьруьн мектебра гузвай: Харабали райондин Лапас хуьре ва Приволжский райондин Растолуповка хуьре. ==Арадал атуникай== Нугъаяр — IV виш йисуз Евразиядин чилерал уьмуьр тухвай чара-чара миллетрин ва тайифайрин сад- садахъ галаз акахьунин рекьелди арадал атанвай туьрк халкьарикай сад я. И халкьдин этногенездиз виридалайни чӀехи кар туьрк, печенег ва кипчаг тайифайри кутунвайди я. Са кьадар геж, XIII виш йисарин юкьвара, Къизил Орда туькӀуьр хьайидалай кьулухъ, чкадин кипчак тайифайрал вигьинар авур монголар вахтар къвердавай чӀал квадарна чебни кипчакриз элкъвенай. «Нугъай» тӀвар XIII виш йисуз гьукум гьалай Къизил Ордадин Ногай бегдихъ галаз алакъалу я. Малум тирвал, XVI виш йисуз Урал вацӀун дугунрилай рагъакӀидай патариз куьч жедалди нугъаяр «мангытар» тӀварцӀелди малум тир. И тӀвар абуру кипчакри ассимиляция авур са тӀвар алай монгол тайифадикай къачунвайди тир. ==Тарих== Къизил Орда чкӀайдалай кьулухъ арадал атанай Нугъай Орда нугъайрин сифте гьукумат тир. Нугъай Орда — куьчери туьрк халкьарин эхиримжи зурба уьлкве хьанай. Нугъай халкьдин бине эцигай кас алимри адет тирвал Къизил Ордадин Нугъай бегдин тӀварцӀихъ галаз алакъалу иийизва. Нугъай бег беклярбек (яни вири бегрин бег) статусдин сагьиб тир ва Къизил Ордадин вирибурулайни нуфус авай гьакимрикай сад тир. Ада гьукум гьалай чӀавуз Ордади Европадиз са шумуд дяведин вигьинар авунай ва Византияди, Сербияди ва Болгарияди Ордадивай чпин аслувал кьабулнай. Тарихдин материалрай аквазвайвал, Нугъай бег акьван чӀехи нуфуслу тир хьи, ада вичин къарардалди Къизил Ордадин ханар ва гьакимар тахтунилай алудиз хкизвай. ГьакӀни, Нугъай Ордадин ва идахъ галаз санал нугъай миллетдин арадал атана кӀвачел акьалтӀуниз лап чӀехи крар Къизил Ордадин Эдиге бегдини кутунвайди малум я. Ам нугъай миллетдин бине эцигай чӀехи-буба гьисабзавайди я. Нугъай Орда лап хкаж хьана цуькведа авай вахтунда Волга ва Иртыш вацӀарин арада авай чӀехи чилерал экӀя хьанай, кеферпатан сергьятар Казан Ханвилив, кьиблепатан сергьятни Каспи гьуьлел кьван агакьнай. Ордадин кьилин шегьер Урал вацӀун кьерел алай Сарайчик шегьер тир. Ина нугъай гьакимрин, вини къатарин аристократрин ва руьгьани кардаррин кӀвалер авай. Нугъай Ордадикай ва нугъай миллетдикай сифте малуматар 1479, 1481 ва 1486 йисариз талукь урус ва поляк архивра гьатнава. Нугъайри чпин векилар Москвадиз садлагьай сеферда 1489 йисуз ракъурнай. Урусри абур гзаф гьуьрметдалди кьабулнай ва Москва вацӀун кьерел Кремльдин мукьвал алай Симонов монастырьдин вилик абурун векилвал кьабул ийидай «Нугъай гьаят» тешкилнай. ГьакӀни, Казань шегьердани нугъай мугьманрихъ галаз эхтилатар тухудай «мангыт чка» тӀвар алай чка туькӀуьрнай. Нугъай Ордади татаррал, башкиррал ва сибирьдин муькуь халкьарал пулунин харжияр эцигнай. Къецепатан уьлквейрихъ галаз авай савдадин ва сиясатдин крар Нугъай Ордади килигзавай. XVI виш йисан 1-ай паюна Ордадиз 300 агъзур аскерар вилик кутадай такьатар авай. Вичин къуватлувилиз килигна Ордади вичин гегьенш сергьятар хуьзвай ва къвалав галай муькуь ханвилериз ва урус гьукуматдиз гъиляй къвезвай куьмекар гузвай. Вичин нубатда, Ордадиз Москвадай дяведин ва экономикадин дестек къвезвай. 1549 йисуз Нугъай Ордадиз туьрк султӀан 1-й Сулейманан векилар атанай. РагъэкъэчӀдай Европа ва Кьулан Азия сад-садахъ гилигзавай Карвандин Рехъ Нугъай Ордадин кьилин шегьер СарайчикдайтӀуз физвай. XVI виш йисан 1-й паюна нугъайрихъ галаз араяр мадни хъсанарун патал урусри сифте камар вегьенай. Москвадинни Нугъай Ордадин арада савдавал вилик фенай. Нугъайри абуруз балкӀанар, лапагар, малдарвилин магьсулар маса гузвай, чкадал парчаяр, гьазур пекер, ракь, кьуркьушум, цур, къеле, морждин кӀарабар, кхьидай чар къачузвай. ГьакӀни, урусрихъ галаз кутӀуннавай икьрардив кьурвал нугъаяр Урусатдин кьиблепатан сергьятар хуьнин къуллугъдал алай. Ливон дяведа нугъайри урус кьушунрин пад кьунай ва Тахтар, Темир, Бухат, Бебезяк, Уразлы ва муькуь дяведин регьберрин балкӀандар кьушунри и дяведа къати иштиракнай. XVI виш йисан юкьвара Нугъай Ордадин кьилел чӀехи мусибатар атанай. Уьлкведин къене авай улусрин кьилерин арада сиясатдин женгер гатӀумнай. Идан нетижада Орда зайиф хьана са шумуд паяриз чкӀанай — ЧӀехи Орда, ГъвечӀи Орда ва муькуь чилер. XVII виш йисан сифте кьилера Нугъай Ордадин эгьлияр Урусатдин кьиблепатан сергьятриз, Кьиблепатан Поволжьедай Къавкъаздал кьван ва Крымдилай бессарабиядин чуьллерал кьван авай чилерал барабар тушиз чкӀанай. XVIII виш йисан эхирда нугъайрин са пай гьамишалух Турциядиз хъфенай. ===Крымдин девир, XVII—XVIII виш йисар=== Нугъай Орда терг хьайидалай кьулухъ нугъаяр Поволжьедин чилерал куьчери уьмуьр гьалзавай, амма XVII виш йисан эхирра рагъэкъэчӀдай патай калмыкар атунин себебдалди нугъайрин чӀехи пай Кеферпатан Къавкъазда авай Крым Ханвилин чилериз куьч жез мажбур хьанай. Поволжьедай Къавкъаздиз хъфизвай нугъайрин гуьгъуьналлаз югъванвай, Орлюк ва Лаузан пачагьрин регьбервилик квай калмыкрин чӀехи кьушунар 1644 йисуз Кеферпатан Къавкъаздив агакьнай. Калмык кьушунрин чӀехи пай Къабардадин чилериз гьахьнай, амма сад хьанвай нугъай ва кеферпатан къавкъаздин халкьари эвер тавур душман кукӀварна кьулухъ ракъурнай. 1728 йисуз нугъайрин са пай ЧӀулав гьуьлуьн кефер патариз Буджак, Едисан, Джембойлук ва Едишкуль вилаятриз куьч хьанай ва Усманрин Империядивай чпин аслувал хиве кьунай. 1728 йисуз, гьукуматди чеб Уралдилай анихъ галай Тамбов ва Саратов вилаятриз куьчарунин планрикай хабар хьайи нугъай халкь кӀвачел къарагънай. 1 октябрьдиз Керменчик къеледин мукьвал, Лаба вацӀун кьерел хьайи ягъунра А. В. Суворован кьушунри нугъай аскерар кукӀварнай. Са йикъан къене 5-7 агъзур кас телеф хьанай. Нугъайрин патай умуми телефвилер 400 агъзурав агакьнай. И вакъиайриз нугъай миллетди геноцид лугьузва, амма урусри и версия гьукуматдин дережада кьабулнач. Суворова вичин аскерриз «гуьллеяр ва сурсатар харж тавуна, анжах къайи яракьрив кӀвалахдай» эмир ганай. Душмандин кӀаник акатай нугъайрин бегар чара авачиз Суворовдиз муьтӀуьгъ хьанай ва нугъай чилерни Крым Урусатдин Империядин гъилик финив рази хьанай. 1783 йисан 8 апрельдиз урус императрица II-й Екатеринади, Крым, Тамань ва Кубань вилаятар урусрин мулкуник акатзавайди тестикьарзавай манифест кьабулнай. 1783 йисан къене азадвилин рекье женг чӀугвазвай чара-чара нугъай кӀеретӀрин аксиниз Суворова дяведин экспедицияр кьиле тухузвай. Суворован галтугуникай хкъечӀун патал сагъдиз амукьнай нугъаяр Кеферпатан Къавкъаздин, Кума ва Терек вацӀарин арада авай сувун ценерив галай чкайриз катнай (гилан Чечня авай чилер я). Чпин бахтунай гьа чӀавуз урусар гьеле Чечнядив агакьначир ва и агьвалатди абур дуьз кьиникьикай хилас авунай. ===Урус Империядин къене, XVIII виш йисар=== Урусри нугъаяр барбатӀ авурдалай кьулухъ кьери хьанвай халкь гьарнихъ чкӀанай, са пай Кеферпатан Къавкъазда амукьнай, са пай Волга вацӀун кьибле патариз акъатнай, муькуь пай Кубаньда амукьнай ва икӀ маса. 700 агъзурав агакьна нугъаяр Усманрин Империядиз хъфенай. 1793 йисуз Къавкъаздин нугъаяр чеб тайин тир тайифадиз талукьвилин принципдалди арадал гъайнвай приставствойрик акатнай: Калаус-Сабли, Калаус- Джамбойлук, Ачикулак-Джамбойлук ва Къаранугъай приставствояр. И приставствояр гьакӀ кьуру форма патал тешкилнай идараяр тир, амма гьакъикъатда ивидик куьчеривал квай халкьдиз дяведин ведомстводи килизгавай. 1820-й йисарилай эгечӀна нугъай чилерин чӀехи пай Ставропольедин губерниядик кутунай. «Ставрополь губернияда куьчери уьмуьр гьалзавай миллетрикай ведомость»-див кьурвал, 1850 йисуз калаус-сабли, калаус-джембойлук ва бештав-куьми нугъайрин кьадар — 27 124 кас, ачикулак-джембойлук ва едисан нугъайрин кьадар — 7 600 кас, къаранугъайрин ва едишкульрин кьадар 38 819 кас тир. Губерниядин гьукуматди нугъайривай чилер къакъудиз ва гуьгъуьнлай а чилерал цӀийи урус хуьрер кутунин сиясат кардик кутунай. 1795 йисуз II-й Екатеринади ихьтин къарар акъуднай: «Кизлярдин чуьллера авай нугъайриз Таврида вилаятдин Молочные Воды чилериз куьч жедай ихтияр ганва». Гьукуматди нугъайриз Молочная вацӀунни Берда вацӀун арада авай гегьенш чилер чара авунай, яни Мелитополь уезддин вири рагъэкъэчӀдай пад. Академик П. С. Палласа хабар гайивал, Таврида вилаятда нугъайрин кьадар 5 агъзурав агакьнай. ЧӀулав гьуьлуьн кьерерал санал уьмуьр тухузвай нугъайринни урусрин араяр даим ислягьбур тушир. 1796 йисуз урус савдагар Михаил Калугина икӀ кхьенай «Молочные Водыдин чкадин эгьлийриз нугъайри секинвал гузвач. Гагь тарашда, гьатта цӀуд яц чуьнуьхда. Зарар галукьайбуру нугъайрин начальникдиз гьикьван шикаят авуртӀани хийир авач». Таврида вилаятда авай нугъайривай кьве 500 кьадардин балкӀандар кьушун туькӀуьрнай. Са кьадар геж, нугъайрин арада савдадин алакъаяр ва кеспиятдин крар вилик кутун патал абуруз Обиточное хуьр алай чкадал Ногайск шегьер арадал гъанай. 1823 йисуз Молочные Воды чилерал нугъайрин кьадар 29 717 кас тир. 1853—1856 йисара Крымдин дяве чӀавуз Метропольдин нугъайри Крымдал физвай урус кьушунриз куьмекар ганай. Крым дяведа Урусат кӀаник акатайдалай кьулухъ, урусри нугъайрал Турциядиз симпатия къалурунин тахсир кутунай ва 1856 йисуз абур Урус Империядай акъудунин сиясатдик цӀийи кьилелай эгечӀнай. Турциядиз депортация авур нугъаяр чкадин туьрк агьалидихъ галаз акахьна терг хьанай. Чкадал амай нугъаяр крымдин татаррик акахьнай. 1860 — 1862 йисарин къене Метрополь уездда авай 50 агъзур нугъай (саки вири) Турциядиз хъфенай. Кубаньдин нугъаяр Турциядиз Къавкъаздин дяведин береда пара кьадарралди куьч хьанай. 1862 йисуз Кубань вилаятда вирини-вири 5000 нугъай амукьнай. Гуьгъуьнлай, Ставропольдин генерал-губернаторди ихьтин къарар акъудай «нугъайри кьунвай чилер абурукай там михьна аниз урус лежберар куьчарун». Нугъайрин эмиграциядилай кьулухъ губернияда са нугъай приставствони амукьначир. 1917 йисалди нугъайрин кьилин машгъулат куьчери малдарвал тир. Абуру балкӀанар, лапагар, девеяр, малар хуьзвай. XVIII виш йисуз Кубаньдин нугъайрин даим са чкадал уьмуьр гьалзавай ва лежбервилел алахънай. Мал- лапагдин лап чӀехи пайдин сагьибар мирзеяр ва султӀанар тир. Мирзеяр ва султӀанар вири агьалидин 4 % тешкилзавай, амма девейрин 99 %, балкӀанрин 70 %, лапагрин 55 % ва чӀехи маларин 40 % абуруз талукь тир. Амай 96 % нугъайри уьмуьр кесибвилин дережада тухузвай. Пара пай кесиб лежберар кеспи ийиз маса шегьерриз хъфизвай. Нугъаяр аскервилиз эверзавачир, идан чкадал гьукуматди абурувай кьетӀен харжи къахчузвай. XIX виш йисуз Дагъустандин ва Чечнядин нугъаяр адетдин куьчери уьмуьрдивай ва малар девеяр хуьнин кеспийривай аста- аста къакъатна, лежбервилел, гъетерхъанвилел ва векь ягъунал алахъиз эгечӀнай. Гьа чӀавуз нугъайрин виридалайни чӀехи хуьр Тамаза-Тюбе хуьр тир. ==Антропология== Умуми шикилда къачуртӀа чӀехи пай нугъайриз гьяркьуь чин ва шуькӀуь вилер хас я. И типдиз илимда монголоид раса лугьузвайди я. Ва кьетӀен къаматдин жигьетдай дагъустандин муькуь миллетрин арадай нугъаяр пара тафаватлу я ва фад чир жезва. Нугъайрин миллетдин гьар са субэтник группайриз чара-чара расадин жуьреяр хас я. Месела, Къарачай-Черкесиядин ва Крымдин нугъаяр понтий подтипдиз ва экуь европеодрин расадиз талукь я. Дагъустандин ва Чечнядин къранугъаяр кьиблепатан-сибирьдин расадиз талукь я, Ставропольдин ва Астраханьдин нугъайрик кьиблепатан-сибирьдин ва европеоид расайрин акахьай лишанар ква. ==ЧӀал== Нугъай чӀал — алтай чӀаларин хзандин туьрк чӀаларин группадик акатзава. Халкь чкӀанвай гегьенш ареалдиз килигна нугъай чӀал кьуд нугъатриз пай хьанва: * къаранугъай нугъат (Дагъустан ва Чечня) * къум (куьми) нугъат (Ставропольдин край) * акнугъай ва я кубань нугъат (Къарачай-Черкесия) * къарагаш нугъат (Астрахань вилаят) Крым-татар чӀалан степной (ва я кеферпатан) нугъатни гъакъикъатда нугъай чӀалан нугъатрикай сад язва. Бязи лингвистри фикирзава хьи, юртадин ва алабугат татаррин чӀалар нугъай чӀалан нугъатар я, гьа чӀавузни муькуь алимрин фикирралди и кьве чӀалар нугъай чӀалан таъсирдик акатнай татар чӀалан нугъатар я. Нугъай чӀал, къаракалпаг чӀал, къазах чӀал, гьакӀни крым-татар чӀалан степной нугъат ва узбек чӀалан кыпчак нугъат — ибур вири туьрк чӀаларин группадин кыпчак-нугъай подгруппадик акатзава. Вири кыпчак-нугъай чӀалар ва нугъатар сад садаз акьван мукьва я хьи, дуьньядин чара-чара пипӀера уьмуьр ийизвай и халкьари сада сад гъавурда акьазва. Ва алимрин фикирдалди, и чӀалар дегь девирда авай ва тарихдин къене пай хьанвай са умуми чӀалан нугъатар я. Эдебиятдин нугъай чӀал къранугъай нугъатдин бинедал арадал гъанва. == Литература == * Ярлыкапов, Ахмет А. Ислам у степных ногайцев. — : Инст. этнологии и антропологии, 2008. * * * Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 374 * Гизер С. Н. Жилые дома причерноморских ногайцев в записках путешественников // Записки історичного факультету Одеського державного університету ім. І.І. Мечникова. — Одеса, 1999. — Вип. 10. — С. 102—107. == Баянар == == ЭлячӀунар == * IslamNGY — Блог группы «Ногайцы в Исламе». Исламский анализ истории ногайцев, призыв ногайских проповедников, статьи, стихи, книги, видео и аудио об Исламе и ногайцах. * Ногайцы.ру — Информационный сайт посвящённый Ногайцам. История,Информация,Форум,Чат,Видео,Музыка,Радио,Электронные книги,Стихи, и многое другое касающиеся Ногайцев. Категория:Туьрк халкьар Категория:Дагъустандин халкьар Категория:Урусатдин халкьар Категория:Къавкъаздин халкьар

Нугъаяр

1744 йис (са агъзурни иридвишни яхцӀурникьудлагьай йис) — чи эрадин 1744-лагьай йис. XVIII виш йисан 44-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1744 йис

1744 йис

Ипута () — Дагъустан республикадин Гергебиль районда авай хуьр. «Кикуни» хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Гергебиль райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Гергебиль хуьрелай 8 км яргъал ала. ==Тарих== 1944 йисуз хуьруьн агьалияр, чеченар депортация авурла Чечнядин чилерал цӀийиз арадал гъайи Андалал райондин Ипута хуьруьз куьч авунивди хуьр терг авунай. ==Агьалияр== Йисариз килигна Ипута хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 2002 2010 Агьалияр''' 106Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 98 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 98 касди уьмуьр ийизвай. Вири аварар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Гергебиль район»-дин администрациядин официал сайт Категория:Гергебиль райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Ипута

1642 йис (са агъзурни ругуд вишни яхцӀурникьвед лагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла арбедиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1642-лагьай йис я. XVII виш йисан 42-лагьай йис. == Вакъиаяр == == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:XVII виш ийс Категория:1642 йис

1642 йис

Дезоксирибонуклеи́н цуруцӀ (ДНЦ) — чан алай организмрин виликфинин ва чпин функцияр кьиле акъудунин генетик программа хуьдай, несилдикай несилдиз тухудай ва реализация ийидай макромолекула. Эукариотрин клеткайра (мисал яз, гьайванар ва я набататар) ДНЦ клеткадин хвехуьна хромосомрин къене авайди я, ва гьакӀни са шумуд клеткадин органоидрин къене ава (митохондрийрин ва пластидайрин). Прокариотик организмрин клеткайра (бактерийрин ва архейрин) ДНЦ гьалкъадин ва я цӀарцӀин молекула, нуклеоид, къенепатай клеткадин мембранадиз галкӀанава. Абуруз ва агъа эукариотриз (мисал яз, дрожжайрин) плазмидаяр лугьудай чӀехитушир, асул гьисабдалди гьалкъадин ДНЦ-дин молекулаяр жезва. Идалай гъейри, ДНЦ са- ва я кьвецепдин молекулайривай ДНЦ къенеавай вирусрин геном арадиз гъиз жеда. Химиядин жигьетдай, ДНЦ — тикрар жезвай блокрикай — нуклеотидрикай — ибарат жезвай яргъи полимер молекула я. Гьар са нуклеотид азотдин дибдикай, шекердикай (дезоксирибозадикай) ва фосфат кӀеретӀдикай ибарат я. ДНЦ къене азотдин дибрин кьуд жуьре авайди я (аденин, гуанин, тимин и цитозин). == Эдебият == * Альбертс Б., Брей Д., Льюис Дж. и др. Молекулярная биология клетки в 3-х томах. — М.: Мир, 1994. — 1558 с. — ISBN 5-03-001986-3. * Докинз Р. Эгоистичный ген. — М.: Мир. * История биологии с начала XX века до наших дней. — М.: Наука, 1975. — 660 с. * Льюин Б. Гены. — М.: Мир, 1987. — 1064 с. * Пташне М. Переключение генов. Регуляция генной активности и фаг лямбда. — М.: Мир, 1989. — 160 с. Все форумы > Книга «переключение генов» М. Пташне * Уотсон Дж. Д. Двойная спираль: воспоминания об открытии структуры ДНК. — М.: Мир, 1969. — 152 с. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Биология

Дезоксирибонуклеин цуруцӀ

Укуруба, гьакӀни Ухуруба — Азербайжандин Хъачмаз районда авай, Ялама муниципалитетдик акатзавай хуьр. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

КӀурхуьруба

1871 йис (са агъзурни муьжуьдвишни пудкъанницӀусадлагьай йис) — чи эрадин 1871-лагьай йис. XIX виш йисан 71-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1871 йис

1871 йис

Исятда и ччинда са текстни авач. Квевай и тӀвар алай ччин муькуь ччинра жугъуриз, журналрин талукь тир кхьей затӀар жугъуриз, ва я и тӀвар алай ччин туькӀуьриз жеда .

Шаблон

Кадйак () == ЭлячӀунар == * Кадйакдикай (ингл.) Категория:Север

Кадйак сев

Армудпадар — Азербайжандин Хъачмаз районда авай муниципалитет ва хуьр. И муниципалитетдик вич Армудпадар хуьр ва Падар хуьр акатзава. ==Агьалияр== Хуьруьн агьали — 1,838 касди туькӀуьрзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Армудпадар

Туьтуькъушар ва икӀа ТуьтуьнуькӀ (лат. Psittaciformes) — мехел нуькӀ. Дуьньяда ава 372 туьтуькъуш жуьре. == Хзанар ва двулар == Мехелдин ава кьвед хзан: Cacatuidae (Какадуяр) ва Psittacidae ("True" Туьтуькъушар) === Psittaciformes === ==== Какаду Cacatuidae ==== ===== Nymphicinae ===== ** Nymphicus ===== Microglossinae ===== ** Probosciger ===== Calyptorhynchinae ===== ** Calyptorhynchus ** Zanda ===== Cacatuinae ===== ** Callocephalon ** Eolophus ** Lophocroa ** Cacatua ** Licmetis ===== Microglossinae ===== * Probosciger ===== Calyptorhynchinae ===== * Callocephalon * Nymphicus * Calyptorhynchus ===== Cacatuinae ===== * Eolophus * Lophocroa * Cacatua ==== Psittacidae ==== ===== Nestorinae ===== * Nestorini ** Nestor ===== Loriinae ===== ** Pseudeos ** Chalcopsitta ** Vini ** Psitteuteles ** Eos ** Neopsittacus ** Phigys ** Trichoglossus ** Glossopsitta ** Oreopsittacus ** Charmosyna ** Lorius ===== Strigopinae ===== * Strigopini ** Strigops ===== Micropsittinae ===== * Micropsittini ** Micropsitta ===== Psittacinae ===== * Psittrichadini ** Psittrichas * Cyclopsitticini ** Cyclopsitta ** Psittaculirostris ** Bolbopsittacus * Platycercini ** Prosopeia ** Eunymphicus ** Cyanoramphus ** Platycercus ** Barnardius ** Purpureicephalus ** Lathamus ** Northiella ** Psephotus ** Melopsittacus ** Neopsephotus ** Neophema ** Pezoporus * Psittaculini ** Psittinus ** Psittacella ** Geoffroyus ** Prioniturus ** Tanygnathus ** Eclectus ** Alisterus ** Aprosmictus ** Polytelis ** Psittacula ** Loriculus ** Agapornis * Incertae sedis ** Mascarinus ** Lophopsittacus ** Necropsittacus * Psittacini ** Coracopsis ** Psittacus ** Poicephalus * Arini ** Anodorhynchus ** Cyanopsitta ** Ara ** Orthopsittaca ** Propyrrhura ** Diopsittaca ** Rhynchopsitta ** Ognorhynchus ** Guarouba ** Conuropsis ** Aratinga ** Nandayus ** Leptosittaca ** Cyanoliseus ** Pyrrhura ** Enicognathus ** Myiopsitta ** Bolborhynchus ** Psilopsiagon ** Forpus ** Brotogeris ** Nannopsittaca ** Touit ** Pionites ** Pionopsitta ** Hapalopsittaca ** Graydidascalus ** Salvatoria ** Pionus ** Amazona ** Deroptyus ** Triclaria ** Gypopsitta Категория:НуькӀвер

ТуьтуьнуькӀ

СтӀур Далагь — XII - XIII виш йисара уьмуьр авур, саки виш йис дуьнядал хьайи лезги зари я. Ада уьмуьр гьалай СтӀур хуьр гилан КцӀар райондик акатзава. Заридин шиирар жагъурунихъ, сасадунихъ кьил кутурди тӀвар–ван авай журналист Этибар СтӀурви я. Шаирдин эсeрар "Лезги литературадин ирсинай" (Дербент, 2004), "СтӀурикай ктаб" (Баку,2011) тӀвар алай улубра, гьакӀни "Самур" газетдинни "ЧиРагъ" журналдин чинра чап хьанва. СтӀур Далагь, лугьунрай, чӀехи Низами Генжевидихъ галаз са девирда уьмуьр гьалай, адахъ галаз дуст хьайи кас я. Шаирди кхьенвай "Низамидиз элегияди" и фикир тестикьарзава. Лезги поэзиядиз женгчи руьгь гъайи зарини СтӀур Далагь хьанай. СтӀур Далагь лезгийрин чилерал монгол-татарар атай девирдин шагьид я. Ада вичин шиирра гъиле гапур аваз лезгийрин винел атай ягъийриз – монгол татарриз няне гузва. Анжах и шиирра чаз гьамиша ван жезвай Теймуран (Тимуран) тӀвар авач. Акунрай, СтӀур Далагь Теймуралай вилик – XIII лагьай виш йисан эвелра атай монгол-татаррин вигьинин шагьид я. СтӀур хуьре Далагьар тӀвар алай са сихил ава. И сихилдин рикӀел алама хьи, яргъал виш йисарикай сада и сихилдикай а девирдин чӀехи тӀвар-ван алай са шаир – мазан акъатнайди. Адан тӀвар Далагь тир. Сихилди Далагьан маниярни рикӀел хвенва. Дуьз я, йисар алатунивай абурун сан тӀимил, са бязи гафарни дегиш хьанва. Амма и манийрин тӀимил пай хьайитӀани ама, са и сихилдинбуру ваъ, маса хуьруьнвийрини рикӀел хвенва. ==ЭлячӀунар== * «Самур» газет, 1992-йис, №1. Категория:XII виш йисан лезги шаирар Категория:Лезги шаирар

СтӀур Далагь

Пси () — Ψ, ψ — грекрин алфавитдин къаннипудлагьай гьарф. «Пси» гьарфуникай кирил Ѱ (пси) гьарф арадал атанвайди я. Категория:Грекрин гьарфар‎

Пси (гьарф)

Ибериядин сувайрин чурчул () Категория:Чурчулар

Ибериядин сувайрин чурчул