Datasets:

leks-forever

/

lez_wiki_20240920

like 1

Follow

Lezghian Community 8

8 январь — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 8-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 357 югъ ама (яргъи йисуз 358 югъ). ==Вакъиаяр== * 1297 йис — Монакоди Генуядилай аслутуширвал къачуна. * 1851 йис — француз физик Жан Бернар Леон Фукоди Чил вичин гигинилай элкъвезвайди субут авуна. * 1861 йис — Урусатдин империяда «Вокруг света» журналдин садлагьай номер акъатнай. * 1961 йис — кьиле фейи референдумда французри Алжирдиз аслутуширвал вугун паталай сесер ганай. * 1989 йис — Кегворт шегьерда Boeing 737 къазадик акатнай, 47 кас телеф хьана. * 1994 йис — Байконурдин космодромдай Союз ТМ-18 космик-гими цавуз ахъайнай. * 1996 йис — Киншаса шегьерда Ан-32 самолёт къазадик акатнай, 237 кас телеф хьана. ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Январь

8 январь

Швейцария (, , , ), официал тӀвар — Швейца́риядин Конфедера́ция (, , , ) — Европадин рагъакӀидайпата авай лап чӀехи экономика авай гьукумат кьакьан уьмуьрдин гьал гвай. Ава са сергьятар и гьукуматрихъ галаз: Германия, Австрия, Лихтенштейн, Италия, Франция. == Чилинмикит == Швейцария ала Европадин рагъ экӀидай пата. Швейцариядилай кефер патахъ гала Германия, кьибле патахъ — Италия. Рагъ экӀидай патахъ гала Франция, рагъ экъечӀдай патахъ — Австрияни Лихтенштейн. Гьукумат сувавилинди я, адан чилин 61 % кьунва Альпри. Швейцариядинни Германиядин чилери пайзава чпин арада Боден вир. РагъэкӀидай патахъ, Женевадин патаг гва Женевадин вир. Цуьрихьан патаггва Цюрихан вир. Виридалайни яргъи вацӀар Рейнни Рона я. Виридалайни кьакьан сув Дюфур я (4 634 м). Гьукуматдин кьулал ала Швейцариядин плато. Швейцарияда кӀватӀ хьанва Европадин михьи ятарин 6 %. Швейариядин кантонар: Кантон Виридалайни чӀехи шегьер Чилин екевал, агъзур км². Цуьрихь Цуьрихь 1,7 Берн Берн 5,9 Люцерн Люцерн 1,5 Ури Альтдорф 1,1 Швиц Швиц 0,9 Обвальден Зарнен 0,5 Нидвальден Штанс 0,3 Гларус Гларус 0,7 Цуг Цуг 0,2 Фрибур Фрибур 1,7 Золотурн Золотурн 0,8 Базель-Штадт Базель 0,04 Базель-Ланд Листаль 0,4 Шаффхаузен Шаффхаузен 0,3 Аппенцелль — Ауссерроден Херизау 0,2 Аппенцелль — Иннерроден Аппенцелль 0,2 Санкт-Галлен Санкт-Галлен 2 Граубюнден Кур 7,1 Аргау Арау 1,4 Тургау Фрауэнфельд 1 Тичино Беллинцона 2,8 Во Лозанна 3,2 Вале Сьон 5,2 Невшатель Невшатель 0,8 Женева Женева 0,3 Юра Делемон 0,3 == Тарих == Дегь Риман чӀавара Швейцариядин рагъ экӀидай пата яшамиш жезвай кельтрин халкь гельветар. Рагъ экъечӀдай пата авай ретрийар. Мумкин а халкь этрускриз мукьвади тир. Сифте сефер гельветарни римвияр сад садал гьалт хьана 107-лагьай вишйиса чи эрадилай вилик. А береда тигуринрин халкь кимврихъ галазни тевтонрихъ галаз кӀватӀ хьана Кьибле патан Галлиядал фена. Гаронна вацӀал абуру Риман кӀеретӀар катана. 52-лагьай йиса гельветар каткана галлрин къарагъундик, Римдиз аксиниз, ахпа абур гатана. 264-лагьай йисалай 470-лагьай йисалди Швейцариядин чил вири хьана бургундринни алеманнрин кӀаник. Карл ЧӀехидан береда Швейцария пайнавай 9 гауэдал (Gaue). 843-лагьай йиса Верденда Швейцария кьвенал пайна. Рагъ экӀидай падни кьибле пад Италиядик фена, кефер падни рагъ экъечӀдай пад Германиядик. 1291-лагьай йиса акъатна исятда авай Швейцария вич вичиз дамдиказ. == Ксар == 2008-лагьай йиса Швейцарияда хабнавай 7 580 000 кас. Халкьдин 94 % я чеб швейцарар. Абур пай жезва кьуд миллетдал: немцер (65 %), французар (18 %), италар (10 %), ретороманар (1 %). Абурун хайи чӀалар Швейариядин Конфедерациядин тамам чӀалар я. Диндай чӀехи пай христианар я. Протестантар 48 %, католикар 50 %. Мад Швейцарияда ава 40 000 мусурман, чӀехи пай абур туьркер я, абурулай гъейри косоварар. == Шикилар == Файл:Zuerich vier Kirchen.jpg|Цуьрихь Файл:Tour Vue Générale Passage de la Radio.JPG|Женева Файл:RFHS-3033.jpg|Базель Файл:Bern Untertorbrücke 04.jpg|Берн Файл:Lausanne img 0585.jpg|Лозанна Файл:Swiss National Park 145.JPG|Халкьдин парк. Граубюнден. == Баянар == == ЭлячӀунар == ==== Сиясат ==== * Швейцариядин федерал идарайрин официал сайт — конституция, къанунар, официал малумат * Швейцариядин конституция * Швейцариядин статистикадин къуллугъ === Малумат === * Швейцарияда гьава * Швейцариядин карта * Гьар са Швейцариядин шегьердин карта жагъурун, гьар са объект акъудун мумкинвилер галаз * Швейцариядин административ карта * Швейцариядин рекьин карта * Швейцариядин физикадин карта * Швейцариядин официал малуматдин портал === Жуьреба-жуьре === * Швейцариядин тарихдикай сайт (2 чӀалал) * Урус Швейцария — печатный русскоязычный орган Швейцариядин урус чӀалан чапдин орган * Eidgenössisches Departement für auswärtige Angelegenheiten * О Швейцариядикай кӀанивилихъ галаз — тарих, архитектура, шикиларни Швейцариядин туризмдин маршрутар *

Швейцария

Турин (итал. Torino, пьем. Turin) — Италиядин кефердинни - рагъакӀидай пата авай, Пьемонт региондин ва сад хьтин тӀвар алай провинциядин кьилин шегьер я. ЧӀехивилел гьалтайла, Италиядин Рим, Милан ва Неаполь шегьеррилай кьулухъ кьудлагьай шегьер я. Агьалияр — 910 агъзур кас туькӀуьрзава (2008 - й йисан малуматар). Шегьер, По вацӀуз Дора-Рипария вацӀ авахьзавай чкада, РагъакӀидай Альп суварин кӀанив алай Падан кьулувалдал, Альп суварин кьилелай элячӀдай гирведал агатдай чкайрал чка кьунвайди я. Шегьер, Пак Ягья Крестительдин (итал. San Giovanni Battista) лувак алайди я. Шегьердин сувар — 24 кьамугдиз (июнь) кьиле тухузвайди я. == Тарих == == Экономика == == Килигуниз лайих авай чкаяр == == Стхавилин шегьерар == == Ссылки == * Официальный сайт города * Сайт о Турине на русском языке Категория:Италиядин шегьерар

Турин

Ахцегьрин гьамамар — Ахцегьа авай кудай дарман ятарин сагъвилин комплекс. == Тарих == Ахцегьрин кудай дарман ятарикай дегь чӀаварилай инихъ менфят къачузва. VI лагьай виш йиса абурукай чапхунчи сасанидрин персеризни хабар хьана. Дербентдин Нарын къала эцигай Ануширванан эмирдалди адан тахай стха (бязи чешмейралди — хтул) Шагь-бани фарс агьалийрикай 60 хзанни 300 солдат галаз ТӀуридиз (Ахцагь) атана, КӀелез хивел «Къванцин хвех» тӀвар алай куьгьнеди къене туна, «Шагьбани» къеле ва Алпан (Ахты-чай) вацӀун дереда, ТӀури шегьердивай 5 километридин яргъа авай чими ятарин чешмейрал гьамамрин сифте бинеяр — къванцикай чарх алаз туькӀуьрнавай ва экв аватун, бугъ акъатун патал къава дакӀар авай чкаяр — туькӀуьрна. Абур ишлемишунайни чкадин жемятдал харж эцигна. Лезгийри чпин чилелай чапхунчияр чукур хъувурдалай кьулухъ гьамамрикай мад азаддиз менфят къачуз девирар алатна. Пачагь II-Николаян буйругъдалди и ятарин менфятлувал ахтармишна, анал Ахцегь къеледин гарнизондин солдатри чуьхуьнагар авун патал, чарх алай цӀуру архитектурадин къайда хуьналди, «Солдатрин», «Офицеррин», «Генералдин» ва чкадин жемят патал «Вирибурун», «Итимрин», «Дишегьлийрин» тӀварар алаз гьамамрин махсус дараматар эцигна. Советрин девирда абур хъсандиз туькӀуьр хъувуна, районэгьлийринни мугьманрин къуллугъда эцигна. == Ятарин кьетӀенвилерни менфят авайвал == Малум тирвал, анжах са вини гьамамрал (са тӀимил агъа патал «Женийрин» гьамамар ала) чими ятарин 8 чешме ала. Абурукай виридалайни кудайти тир 1-чешмедин «Солдатрин» гьамамдин яд (дебит — ийкъа 64 агъзур литр, чимивал — 53 градус) химтуькӀуьрундал гьалтайла гьидросульфатно-хлоридно-гьидрокарбонатно-натрийдин ва кьезилдаказ са жерге маса минераларни гугурд гьидроген квайбурук акатзава. Бязи чешмеяр, сагъламвал мягькемарунилай алава, хъунизни гьакьван ериавайбур, и жигьетдай гьатта тӀвар-ван авай Ессентукидин, Пятигорскдин курортрин дарман ятариз ва къенепатан азарар сагъар хъийидай «Боржоми», «Машук», «Нарзан» ятариз барабарбур я. Абуру рикӀин, кпулдин, хамунин, хуквадинни ратарин, чӀулав лекьинин, нервийрин ва маса начагъвилер сагъар хъийизва. == ЦӀийи эцигунар == Район яшайишдинни экономикадин жигьетдай вилик тухун патал кьабулнавай республикадин программадин куьмекдалди Ахцегьрин тӀвар-ван авай гьамамар чна девирдин кӀан хьунрив кьурвал цӀийикӀа туькӀуьр хъийизва: цин чешмеяр михьзава, куьгьне гьамамар цӀийи кьилелай эхцигзава, капиталдаказ ремонтзава, мугьманханаяр гуьнгуьна твазва, гьамамрин багъ, гьакӀ вири территорияни къулайдаказ дуьзмишзава. 30-майдиз Ахцегьрин гьамамрин душринни ваннайрин сифте дарамат кардик кутуниз вахкунин мярекат шадвилин гьалара кьиле фена.Ахцегьрин гьамамар цӀийи шартӀара ==Литература== == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Ахцегь район

Ахцегьрин гьамамар

Сувун чувудар (жугьури) — Къавкъазда уьмуьр ийизвай ва тат чӀалан жугьури нугъатдал рахазвай халкь. Дуьньяда абурун кьадар тахминан 100 агъзур я. XIX виш йисалай кьулухъ сувун чувудар Къавкъаздай Израильдиз куьч жез эгечӀнай. Къе абурун чӀехи пай Израильда уьмуьр ийизва. ==Эдебият== * Альтшулер М. Еудэй мизрах Кавказ (Евреи Восточного Кавказа). Иерусалим, 1990. * Агарунов Я. М. Большая судьба маленького народа, Москва, «ЧОРО», 1995. * Горские евреи. История, этнография, культура. Сост. В.Дымшиц. Иерусалим-Москва, 1999. * Мурзаханов Ю. И. Горские евреи: Аннотированный библ. указатель. М., 1994. * Семенов И. Г. Кавказские таты и горские евреи. Казань, 1992. * Семенов И. Г. О происхождении горских евреев. М., 1997. * Членов М. А. Между Сциллой деиудаизации и Харибдой сионизма: горские евреи в XX в. // Диаспоры. Независимый научный журнал. М, 2000, № 3. * Дымшиц В. Борьба за существительное // Народ Книги в мире книг. 2004. № 50 * John M. Clifton, Gabriela Deckinga, Laura Lucht, Calvin Tiessen. Sociolinguistic Situation of the Tat and Mountain Jews in Azerbaijan. SIL International, 2005 Категория:Къавкъаздин халкьар Категория:Азербайжандин халкьар Категория:Дагъустандин халкьар Категория:Чувудрин милли группаяр

Сувун чувудар

Хвереж (агъул. Хоредж, ) — Дагъустан республикадин Кьурагь районда авай кьакьан суван хуьр. Усугъ ва Укуз хуьрерихъ галаз «Усугъ» хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Дагъустан Республикадин Кьурагь райондин рагъакӀидай пата, райондин администрациядин юкь тир Кьурагь хуьрелай 22 километр кефердинни — рагъакӀидай пата, Агъул райондихъ галаз сергьятдал, Хвереж вацӀун дугундал чка кьунвайди я. == Тарих == XIX виш йисуз Хвереж хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусатдин империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьурагь наибвалдиз талукь тир. Бедухъ ва Рича хуьрерихъ галаз РичӀа хуьруьнжемятдик акатзавай. == Агьалияр == 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 262 касди уьмуьр гьалзавайКьурагь район. ФЛНК. Вири агъулар, суни — мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Хвереж хуьруьн агьалияр 186 кас яз вири агъулар тир.КУРАХСКОЕ НАИБСТВО (1886 г.) == Баянар == == ЭлячӀунар == * Муниципальное образование «Сельсовет Усугский» Категория:Кьурагь райондин хуьрер Категория:Агъул хуьрер

Хвереж (Кьурагь район)

Ражаб Амирханов — садлагьай лезги публицист ва шаир-гьикаятчи. 1887 йисуз Ахцегьа дидедиз хьана. Кьве йисан урус мектеб куьтягьна, ам Бакудиз фенай, фялейрин зегьметдик ва инкъилабдин гьерекатрик экечӀна. Урус ва азербайжан чӀалар хъсандиз чирна, Ражаб макъалаяр ва гьикаяяр кхьинал машгъул хьана. 1914 йисуз ам Москвадиз фена университетдик экечӀнай, амма хъуьтӀуьз стӀалжем хьана хуьруьз элкъвенай. Ражаб Амирханова 1912–1914-йисара Петербургда акъатзавай «Дагъустандин ярар» ва «Мусурманрин газет» газетриз са жерге макъалаяр («Чи зайифвал», «Илим», «Шаирдин кьиникь», «Дагъустанвидин къейдер» ва мсб.) акъудна. И газетрин хсуси мухбир яз, Р. Амирханова лезги халкьдин ва Бакудин фялейрин четин гьалдикай ахъадаказ кхьена, зегьметчи халкьдиз кӀелун-кхьин чируниз ва девлетлуйрин пацукай азад хьуниз эвер гана. «Заз азадвал ва кӀел- кхьин виридалайни багьа я», — малумарна мухбирди вичин са макъалада. Р. Амирханова лезги литературада садлагьай гьикая — «ШакӀуртдин чар» кхьена, ам 1912 йисуз урус чӀалал «Дагъустандин ярар» газетдиз акъудна. Ражаб Амирханова лезги публицистикадин ва гьикаятдин бине кутуна. Ам 1914 йисуз залан азардик рагьметдиз фена, хайи Ахцегьа кучукнава. == Эдебият == # Акимов К. X. Лезгинская национальная проза. — Махачкала, 1998. # «Лезги газет», 1999-йисан 28-январь. # Акимов Къ. Х. Лезги зарияр: куьмекчи ктаб. — Магьачкъала, 2001. — 160 ч. == ЭлячӀунар == * Лезгинский «холокост» и две модели развития народа Категория:Лезги публицистар Категория:Лезги шаирар

Ражаб Амирханов

1931 йис (са агъзурни кӀуьд вишни къанницӀусад лагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла хемисдиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1931-лагьай йис я. XX виш йисан 31-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1931 йис

1931 йис

Самурдин там — Урусатдин Мегьарамдхуьруьн районда ва Азербайжандин Хъачмаз райондин лап кефер пата экӀя хьанвай субтропик лиана тарарин тамар я. Адан тӀвар Самур вацӀухъ галаз алакъалу я. Самурдин там — Урусатдин тек сад тир субтропик лианадин там ва эхиримжи реликт тамарикай сад я. Ина Яру ктабда гьатнавай агъзурралди набататар гьалтзава. ==География== Дагъустан пата авай Самурдин там Самурдин Гьукуматдин тӀебии сергьятрик акатзава, адан майдан — 11200 гектар я. Тамун къене 7 хуьр ва 3 погран-заставаяр ава. Азербайжан пата авай Самурдин там Самур-Ялама Милли паркдин сергьятрин къене ава, и паркдин майдан — 11772 гектар я. И патани 9 лезги хуьр ава. ==ЭлячӀунар== * Самурский лиановый лес Дагестана Категория:Дагъустандин география Категория:Урусатдин тамар Категория:Азербайжандин тамар

Самурдин там

* Алпан (астрономия) * Алпан

Алпан (манаяр)

Къаражик — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. И хуьр Къаражик Зейид муниципалитетдик акатзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Къарачык

Мужукай () — Дагъустан Республикадин Бабаюрт районда авай хуьр. «Мужукай» хуьруьнсоветдик акатзава. ==География== Хуьр Бабаюрт райондин юкьван пата, райондин юкь тир Бабаюрт хуьрелай 10 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== Йисариз килигна Мужукай хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 1926 2002 2010 Агьалияр''' 189 497Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 545Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 545 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин чӀехи пай нугъаяр, тӀимил пай къумукьар я, вири суни - мусурманар я. Депортация ийидалди ина гьакӀни чеченарни авай Списки жертв. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Къумукьрин хуьрер Категория:Нугъай хуьрер Категория:Бабаюрт райондин хуьрер Категория:Дагъустанда немецрин колонияяр

Мужукай

Февраль (виликан тӀвар — Эхен) — кьведлагьай григорий календардин варз. == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Лезги варцар тӀварар *

Февраль

Ччил (символ: , ) — Ракъинин системада Ракъинилай пуд лагьай планета, ччилин кӀеретӀдин планетайрилай диаметрал, массадални къалинвиляй виридалайни чӀехи планета. Фад-фад Ччилиз «Дуьнья», «Аби планета», гьакӀни Терра () лугьуда. Инсандиз алай чӀава чан алай махлукьатар яшамиш жезвай Ракъинин системада, ва гьакӀни Каинатда тек сад тир малум тело. Илимдин малуматар къалурзавайвал, Ччил ракъинин циферилай тахминан 4,54 миллиард ийс идалай къулухъ арадиз атанва,, ва гуьгъуьнлай вичин тек сад тир спутник къачунай — Варз. == Ччилин туькӀуьр хьанвай тегьер == Ччил ччилин кӀеретӀдин планетайриз талукь, имни акӀ лагьай чӀал я хьи, адаз Юпитер хьтин газдин гигантайрилай тавафатлу яз, кӀеви ччин авайди я. Ччил — Ракъинин системадин ччилин кӀеретӀдин планетайрилай гьам массадал, гьакӀни кьадардал виридалайни чӀехи планета я. Адалай гъейри, а куьд планетайрин арада, Ччилиз виридалайни чӀехи къалинвал, виридалайни чӀехи ччинин гравитация ва виридалайни къуватлу магнитдин чуьл авайди я. === Алай гьал === Чилин форма (геоид) элчуькьай эллипсоиддиз мукьва я. Геоиддин точкайрикай ам аппроксимация ийзвай эллипсоиддив кьван яргъавал 100 метр кьван агакьзава. Планетдин юкьван диаметр тахминан 12 742 км барабар я. === Химиядин квайбур === Ф. У. Кларкдин ччилин чкалдин оксидрин таблица ГалкӀурун Формула Процент квайди Кремнийдин оксид(II) SiO2 59,71 % Алюминийдин оксид Al2O3 15,41 % Кальцийдин оксид CaO 4,90 % Магнийдин оксид MgO 4,36 % Натрийдин оксид Na2O 3,55 % Ракьун оксид(II) FeO 3,52 % Калийдин оксид K2O 2,80 % Ракьун оксид(III) Fe2O3 2,63 % Яд H2O 1,52 % Титандин оксид(IV) TiO2 0,60 % Фосфордин оксид(V) P2O5 0,22 % Вири 99,22 % Ччилин масса тахминан 5,98 кг барабар я. Ччил туькӀуьрзавай атомрин умуми кьадар ≈1050 я. Асул гьисабдалди, Ччил ракьуникай (32,1 %), оксигендикай (30,1 %), кремнийдикай (15,1 %), магнийдикай (13,9 %), гугуртдикай (2,9 %), никелдикай (1,8 %), кальцийдикай (1,5 %) и алюминийдикай (1,4 %); маса элементриз 1,2 % аватзава. Массадин сегрегациядин виляй, къенепатан генгвал, гимандалди, ракьукай (88,8 %), никелдин (5,8 %), гугуртдин (4,5 %) са тӀимил кьадардикай ибарат жезва. === Гидросфера === Гидросфера — чилел алай кьадар ятар я. Ятарин чӀехи пай океанра ава, абурулай лап тӀимил — континентра авай вацӀарани чиле авай ятара. ГьакӀни пара ятар атмосферада ава (цифер). Са пай ятарин кӀиви жуьреда ава (живер, муркар). === Атмосфера === Атмосфера — газвилин къецепад, Чил планетадихъ элкъвена авай. Физикадинни химиядин паяриз, атмосфера чирзавай, атмосферадин физика лугьуда. Атмосферади чилин чинал алай гьаваяр кьиле тухузва. Гьаваяр чизрзавайди метеорология я. Климатдин жуьреяр — климатологияди чирзавайди я. === Биосфера === === Мантия === Мантия — силикатдикай ибарат тир Чилин элкъвей, къенепатан кьатӀ, периодитрикай кӀватӀ хьанвай. Периодитар и зтӀарикай кӀватӀ хьанвайди я: силикатар, магний, ракь, кальций, мад масадбур. Мантий зтӀари туькӀуьрзавайди я базальтарни, гьам хьтин цӀарунар, хкаж жедайла Чилин хам туькӀуьрзавай. Мантиядихъ Чилин 67 % заланвал ава. Чилин екевиликай Мантияди 83 % кьазва. Ам эгечӀзавайди я Чилин хамунилай, 5—70 километр дирин тир чкадилай, Чилин рикӀел къведалди, 2900 километр диринвал авай чкада. Мантиядихъ диринвилерин кьадар пара ава, илисун еке жедалди мантиядин затӀуна фазадай масакӀавилер жезва, минералри кӀеви гьал кьаз. Виридалайни еке масакӀавилер 660 километр дирин чкада жезва. А фазадин ужунин термодинамика ахьтинди я, гьадалай я винихъ, я агъухъ са затӀунивайни физ жезвач. 660 километрдилай винихъ Вини мантия гала, агъухъ — Агъа мантия. И кьве патарихъ гьар жуьре ибарат ийидай зтӀарни ава, физик талукь тир щеэрни. Агъа мантиядикай чирвилер тӀимил аватӀани, халисвал чида, Чил туькӀуьр хьайи чӀавунилай адан ибарат ийидай зтӀар вини мантиядилай, чилин зам туткӀуьр авур, тӀимил масакӀа хьайиди. Чимивал тухун мантияда яваш конвекцияди ийизава, минералрин пластикдаказ маса форма гудайвили. ЗатӀунин йигинвал мантиядин конвекцияда йисуз са шумуд сантиметр я. И конвекцияди литосфер плитаяр ужарзава. Мантиядин вини пата конвекция пай хьана физавайди я. Моделяр авайди я, гьадалайни четин конвекциядин гьал алай. === Чилин хвех === Чилин хвех (урус. Ядро) — юкьван, Чилин виридалайни дирин чка, мантиядин кӀаник гвай геосфера, ракьукайни никельдикай цӀар хьана ибарат хьайи затӀуникай, маса сидерофилрин элементрихъ галаз акахьна. Диринвал — 2900 км я. Сферадин радиус — 3,5 агъзур км. Ам пай жезва къукъвай къенепатан рикӀел, 1300 км радиус авай. Къецепатан ядро алахьайди я, 2000 км хьти радиус авай. Гагь абурун арада буфер жеда. Чилин рикӀин юкьвни-юкьва температура 5000 С я, жуфт 12,5 т/м³ хьти, илисун 361 ГПадалди. Чилин рикӀин заланвал 1,932·10(24 степеньда) кг я. == Чилин тарих == Микитисри гьисабзавай саягъ Чилни Ракъинин системадин маса планетаяр 4,54 млрд йис кьулухъ хьанвайбур я. Протопланетрин рукаринни газарин дискдай амукьнавайбур, Рагъ хьайила кьулухъ. Варз сакӀус геж хьанвайди я, Чиле кйана кьунвай са затӀуникай, екевиляй Марсдиз мукьвуг тир, заланвиляйни Чилин 10 % тирди. (гагь а затӀуниз «Тейя» лугьуда). А затӀунин пай Чилик кткана, пайни Чилин патаг гвай арадиз кӀус-кӀус хьана. А кӀусар сад хьана Варз туькӀуьрна. Газар акъатиз, вулканри кӀвалахиз чилихъ сифтегьан атмосфера хьана. Ицин пар, муркари кӀевизвай, кометайри тухузвай, океанар туькӀуьрна. Чилел чан гьикӀ хьанатӀа пара гипотезаяр ава. 3,6—4,1 млрд йис кьулухъ акъатайди я «эхиримжи виридан атабуба» (ингл. last universal common ancestor) Фотосинтез жез чан квай организмривай ракъин энергия кӀватӀ хьана. ГьакӀ жез, атмосферада оксигениум кӀватӀ хьана, вине патара озондин цӀар. ГъвечӀи клеткаяр еке клеткайрихъ галаз акахьайла эукариотар хьана. Халис параклеткайрин организмар, клеткайрин кӀватӀалдикай ибарат хьанвай, къецепатан крарик кутунвай. Ультрафиолет лучар озонди кьаз чилел алай чан хуьз жезва, чандивай чилин чин кьаз хьана. Планетадин чин вишйис миллионрин къене дегиш жезвай, континентар туькӀуьр жез чӀур жезвай. Континентар ужазвай чилин чинелай, гагь суперконтинентдиз ибарат жез. 750 млн хьти йис кьулухъ, инсанриз хабар авайбурукай виридалайни фад авай суперконтинет — Родиния, кӀусарал пай жез хьана. Ахпа континентар Паннотиядиз ибарат хьана (600—540 млн йис кьулухъ), ахпа суперконтинентрикай эхиримжидиз — Пангея, 180 миллион йис кьулухъ цкӀир хьанвай. 1960-й йисуз гипотеза Чил-жив туькӀуьрна, ада лугьузвай, 750—580 млн йис кьулухъ Чил вири мурка кьунвай. Эта гипотезади ахъайзава кембрий пад хьунникай, чандин параклеткайрин жуьре сад лагьана фад экъечӀиз хьайила. Кембрий пад хьунилай кьулухъ, 535 млн йис кьулухъ, вад сефер вири зтӀар кьейиди тир. Эхиримжи виридан кьиникь 65 млн йис кьулухъ хьайиди я, метеорит аватайла динозаврар кьейила маса ири рептилиярни галаз, гъвечӀи гьайванар амукьнатӀани, некнезвайбурукай, чилрегъведайбурун ухшар авай, мадни къушар. Эхиримжи 65 миллион йисуз, гьар некнезвай гьайванарин кьадар пара жез хьана. Са шумуд миллион йис кьулухъ маймунрин ухшар авай гьайванривай дуьз къекъведай алакьунар кьабул хьана. И карди мумкинвал гана зегьмет къачудай зтӀар ишлемишдай, рахунин алакьунар гъидай, тӀуьн кӀватӀиз жедай, секе мефтӀини кӀвалах ийиз мажбур ийидай. Чилин кӀвалахар, ахпа цивилизация, куьруь чӀавуз инсанриз Чил кардик кутадай мумкинвал гана са маса чандин жуьредивай тежедай саягъ. Эхиримжи Муркарин девир 40 млн йис вилик хьти эгечӀна, адан кӀуькӀ плейстоцендал атана 3 миллион йис кьулухъ хьти. Эхиримжи Муркарин цикл Чилин Кеферпатан пата 10 агъзур йис вилик хьти хьана. == Варз == Варз — Чилихъ авай кьилди са юлдаш я. Адан диаметр Чилин са/кьуд я. Вацран чӀугунин къуватди чилел океандин ятарин атунарни хъфинар ийизава. Варз чилихъ гьамиша са патахъ галайди я. Са вацран къене варз чилихъ са сефер элкъвезва. Гьар йисуз варз чилелай 38 ммдал яргъак жезва. Чилел йиф алай чӀавуз ракъинилай къвезвай экуьни вацралай акъатна чилел къвезва, инсанриз сакӀус экв гуз. == Чилин элкъведайвал == Вичин кӀашунихъ са сефер элкъуьн патал Чилиз 23 сятни 56 декьикьани 4.091 секунд герек я. Чилин ужунин йигинвал рагъэкӀидай патахъай рагъэкъечӀдай патахъ са сятдиз 15 градус я (1 градус 4 декьикьадиз, 15' декьикьадиз). Чил гьамиша сакӀа элкъвезвач: адан элкъуьнин йигинвал дегиш жезва (апрелдизни ноябрдиз йикъан яргъивал гьамишандилай 0,001 секунддал дегиш жезва), чилинмикитвилин полюсар дегиш жезва (20,1" йисуз). Элкъуьнин кӀаш арада зарзазва. Эхиримжи 2000 йисуз гьар са вишйиса Чилин са элкъуьн 0,0023 секунддал еке жезва. Эхиримжи 250 йисуз а еке жедайвал тӀимил хьанва — 0,0014 секунд хьти 100 йисуз). Чил Ракъинихъ элкъвезва 150 млн км адалай яргъивал аваз 29,765 км/сек йигинвал кваз. Йигинвал масакӀа жезва 30,27 км/секунддилай (перигелийда) 29,27 км/секунддал (афелийда). == Эдебият == * Comins, Neil F. (2001). Discovering the Essential Universe (2nd ed.). W. H. Freeman. Bibcode 2003deu..book…..C. ISBN 0-7167-5804-0. == Баянар == == ЭлячӀунар == * The Gateway to Astronaut Photography of Earth Категория:Планетаяр

Чил (планета)

КамАЗ 6560 КАМАЗ заводди 2005 лагьай суз тӏуькӏуьрнавай ппар чӏугвадай автомобиль я.

КамАЗ 6560

«Лучек» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Рутул райондик акатзавай муниципалитет. Административ юкь — Лучек хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Лучек, Вруш. ==Агьалияр== 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 484 касди уьмуьр гьалзавай. 2012 йисан малуматрив кьурвал хуьруьнсоветдин агьалияр 494 кас тир 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматрив кьурвал 817 кас тир Рутул райондин 2002 йисан малуматрив кьурвал агьалияр. ФЛНК. Агьалидин вири рутулар, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Лучекский сельсовет Категория:Рутул райондин хуьруьнсоветар

Лучек хуьруьнсовет

Кьвевар ва я Дербент ( Дарбанд — «гуьтӀуь варар», , , агъул. Цал, Дербенд , , , ,) — Дагъустан Республикадин Дербент районда авай шегьер. Райондин администрациядин юкь ва чӀехивилел гьалтайла Республикадин кьилин шегьер тир Магьачкъаладилай кьулухъ кьведлагьай чкадал ала. Урусат Федерациядин виридалайни кьибле пата авай шегьер язва. Дербент — къенин йикъалди «уьмуьр гьалзавай» дуьньядин виридалайни дегь чӀаван шегьеррикай сад яз гьисабзава, Урусат Федерациядин виридалай дегь шегьер я.КСН ИЗДАТЕЛЬСКИЙ ДОМ — проект «Гордость Отчизны» — Дербент — дуьньядин виридалайни дегь шегьеррикай сад я Сифте инсанар уьмуьр гьалзавай чкаяр ина чи э.в. 4 агъзур йисан эхирда — сифте кишпирдин девирда арадал атанвайди я. Шегьердин виликан «Каспийдин варар» тӀвар чи э.в. VI виш йисуз талукь я, ам грециядин тӀвар — ван авай географ Милетви Гекатея вичин тарихдин ктабра гъизва. Гилан Дербент шегьер чи эрадин 438 йисуз, кӀунтӀал эцигнавай фарсарин къеле ва адакай Каспий гьуьлуьз физвай кьве къванцин цлар хьиз бине кьунвай. И къенин йикъалди амукьнавай цлари Къавкъаздин суваринни Каспий гьуьлуьн арада физвай 3 километрдин ара агалзавай ва шегьер кеферни кьибле патарай хуьзвай сергьятар тир.Мегаэнциклопедия Кирилла и МефодияЗначение слова «Дербент» в Большой Советской Энциклопедии == Этимология == Дербент гаф «гуьтӀуь вар» мана гузвай фарс чӀалан «дар банд» гафарикай туькӀуьр хьайиди я. Баб-аль-Абваб — фад — фад куьруь аль-Баб формадани къалурзавайди я, им Кьвевар шегьердин араб чӀалал тарихдин тӀвар я. Араб чӀалай гафба — гаф таржума авуназ хьуй «Кьилин варар», «ЧӀехи варар», «Варарин варар» манаяр гузва. И тӀвар, Европадизни Азиядиз физвай савдагарвилин рекьера алай стратегиядин чӀехи метлеб авай пункт яз, шегьерди Юкьван виш йисарин сифте кьилера къугъвазвай рольдиз килигна ганвайди я. == География == Шегьер Каспий гьуьлуьн рагъакӀдай кьере, Рубас вацӀун сивин кефер пата, ЧӀехи Къавкъаздин сувар Каспий гьуьлуьв виридалай мукьув агатна, арада 3 километрин кьулувалдин зул тунвай чкадал алайди я. Гьа зул кӀевирна, шегьерди Дербентдин ва я илимда лугьузвайвал Каспийдин рехъ арадал гъанвай. Дегь заманада Дербент шегьерди ва Каспий рекьи чӀехи роль къугъвазвай, ам РагъэкъечӀдай Европа ва Вилик патан Азия сад садахъ гилигзавай, стратегиядин виридалайни метлеб авай ва топографиядал гьалтайра къулай чкадал алайди тир. === Климат === Дербент шегьердиз юкьван гьалдилай субтропикдин зур кьурагь гьалдиз элячӀзавай климатдин жуьре хас я. Климатдиз чӀехи таъсир Каспий гьуьлуь гузва, гьавиляй ина зул яргъи ва чими, ва гатфар энгел кваз алукьзава. Кьуьд хъуьтуьл, йисан къене жив вирини вири кьве гьефте амукьзава, адет яз виридалайни мекьи варз февраль язва. Гадни яргъи ва зегьем квайди я. Дербентдин юкьван гьисабдалди йисан температура +13,3 °C, юкьван гьисабдалди вацранди +3,1 °C, июль вацран юкьван гьисабдалди температура +24,7 °C (максимум +41 °C тир). Йисан къене чими бередин яргъивал — 270 югъ я. Юкьван гьисабдалди йисан къваларин кьадар йиса 260 мм я. Виридалайни чӀимел варз — октябрь я. Юкьван гьисабдалди йисан гьавадин ламувал — 69,5 %, гарарин юкьван йигинвал — 6,0 м/с. == Тарих == === Дегь девир === Къавкъаздин ЧӀехи рекьин чӀехи метлеб, ам скифри, сарматри, аланри, гуннри, хазарри дяведалди къачунин къастарин кьилин себеб тир. Ада тарихдин къати вакъиаяр, вигьинарни чукӀурунар, агъуз аватунинни абад хьунини девирар эхи авуна. ИнлайтӀуз ЧӀехи Пекдин рекьин чӀехи метлеб авай чка физвай ва Дербент, РагъакӀидай патаннини РагъэкъечӀдай патан, Кьибле патаннини Кефер патан цивилизацияяр сад — садахъ гилигзавай рекьерин хев тир. «Дербентдин рекькай» (яни Къавкъаздин ЧӀехи рекьикай) чи. э. в V виш йисуз сифте малуматар гъанвайбурукай садлагьайди Дегь Грециядин тариххъан Геродот тир. Селевкидрин Империядин шегьердиз зурба марагъ къалурнавай, абурун шегьердиз садлагьай экспедиция чи. э. в. 290—281 йисара кьиле тухванвай. Чи. э. в. 66-65 йисара, кьилин къаст Дербент шегьер кьун яз, Лукулла ва Помпея шегьердиз дявевилин атунар кьилиз акъуднай. Са бязи кирамрин (авторрин) малумариз килигна, «Диауана» тӀвар алаз Къавкъаз Албаниядик акатнавай береда Дербентдин шегьердин тарихда метлеб авай факт, христианвал кьабулун тир. Шегьер Алпандин кеферпатан форпост хьиз къуллугъзавай. > Среди городов Кавказской Албании заметно выделяется Дербент, северный > форпост страны (табл. 168: 7). V виш йисан кьведлагьай зур паюна алпандин Ваче II пачагьди вахтуналди яз Дербент шегьердикай Алпандин зороастризм диндин аксиниз женгинин даях авунвай. V виш йисалай шегьердин вилик финин ва Виликпатан Азия санай масаниз куьч хьунин тегьерда уьмуьр гьалзавай туьрк тайифайрикай, хазар ва гунн халкьарикай хуьн патал къелеяр, кьантӀар ва масабур расна кӀеви авунин процессар активдаказ гатӀумзава. Шегьер кӀеви авунин крарилай гъейри, къуншивал ийизвай вагьши куьчери халкьар ислягьвилелди секинарурин алахъунар ара датӀана кьиле физвай. Дербентдин зарб камаралди чӀехи жезвай къуватди ва девлетри патав гвай муькуь къуват авай гькуматрин дикъет чӀугвазвай. ГьакӀ, 552 йисуз хазаррин шегьердиз вигьин жезва. Баладикай хуьн патал патриархдин тахт Чола (Дербент) шегьердай Партав (гилан Барда) шегьердиз акъудзава. Тарихъан Д. Ю. Бруцкуса гузвай малуматрив кьурвал, а береда чувудрин са пай Персиядай Дербент шегьердиз куьч жезва. 626 йисуз рагъакӀидай патан туьрквер Дербент шегьердайтӀуз Кьибле Къавкъаздиз къуватдалди гьахьзава. Дербент шегьердин туьркверин паталай штурм, эрмени тариххъан Мовсес Каганкатвациди вири бегьемдиз къалурзава: > Алпандин князьрикай тир фарс сердер Гайшагьаз, зурба Дербент шегьер хуьзвай > кьегьалрин ва, фарсарин пачагьри виридалайни хъсан архитекторар кӀватӀна > уьлкве такьатдай аватай гьалдиз гъана эцигай цлан кьилел къаравулар хьиз > акъвазнавай кьушунрин кьилел атайбур вичин вилералди акунай… Абурун винел > звер кваз чукурзавай акахьай яргъи чӀулав чӀарар алай папар хьтин, мурдар, > кфир, чин гьяркьуь ксарин кӀеретӀар акурла, шегьердин эгьлийрик зурзун > акатнавай; кьетӀендаказ, чпин кьилел хар хьиз къванвай ва ягь квадарнавай > вагьши жанавурар хьиз абурун винел фена вилик акатай дишегьлияр, кьуьзекарни > аялар майданрани куьчейра регьим авайчирвилелди тукӀвазвай, кьур чка ядай ва > къуват авай варварар акурла. Абурун вилери, итимрикайни папарикай > иербурузни, играмибурузни садазни инсаф ийзвачир; кьулухъди румар гунин > алакьунар авачир зайиф ва начагъ ксарни секин тазвачир; абуруз, тукӀванвай > дидейрин гарданар кьуна шехьзавай аялар акурла язух къвезвачир, аксина абуру > папарин хурарай иви нек хьиз ацазвай. Кьурагь нацӀарик акатзавай цӀай хьиз, > абуру чпин гъуьгъуьна вагьши гьайванринни нуькӀверин зулумар туна, кӀвалерин > са ракӀариз гьахьна муькуь ракӀарай экъечӀзавай.. === Арабрин гьукумдик квай девир === . Шегьердин вилик финин цӀийи этап, иниз арабрин атунихъ галаз алакъа аваз я. 642 ва я 643 йисуз арабрин садлагьай кьушунар Дербентдин ваварив агакьайла, шегьердин сасанидрин сердер Шахрбараз (Шахрияр) тир. 651 йисуз арабри Дербент къачунвай, амма абурун позиция акьванни кӀеви тушир. Чпи кьунвай чка абуру 733 — 734 йисара Маслама ибн Абд аль-Малика гьукум гьалзавай чӀавуз кӀеви авунвай. Халиф Умара шегьердин регьбервал, 652 ва я 653 йисалди къеледин комендантвилин везифадал алай Абд ар-Рахман ибн Раби’адиз вуганвай. Гьа а чӀавалай шегьердин эгьлийрик ислам дин кутунин процессар активдаказ гатӀумнавай. А чӀавуз дербентда садлагьай Жуьмя мискӀин эцигнавай. Дербент арабрин паталай къачурдилай кьулухъ, шегьер Арабрин Халифатдин Къавкъазда даяхдин кьилин пунктдиз ва виридалайни чӀехи метлеб авай дявевилин, политикадин ва идеологиядин юкьваз элкъвезва. Ина дараматар эцигунин жуьреба — жуьре метлеб авай кӀвалахар кьиле тухузвай. Дербентдикай, гъилин устӀарвилин кеспият (хъенчӀин къапарин устӀарвал, шуьшедин затӀар расун, металл расун, заргарвал, къванер расун, дараматар эцигунин кар, хрунин устӀарвал, гамар хрунин устӀарвал, чар, запун ва пек гьасилун) ва хуьруьн майишат (лежбервал, бахчахъанвал, заферан, ругъунар, памбаг, куш расун ва мсб.) вилик фенвай, Къавкъаздин юкьван виш йисарин виридалайни чӀехи шегьер жезва. Юкьван виш йисарин Дербент — им Каспий гьуьлуьн кьере алай виридалайни чӀехи порт, РагъэкъечӀдай патанни РагъакӀидай патан ва Кьибле патанни Кефер патан уьлквейрин арадинни халкьарин арадин транзитдин савдавилин юкь тир. Шегьерди Муьква РагъэкъечӀдай, Юкьван РагъэкъечӀдай патарин ва РагъэкъечӀдай Европадин вилаятринни шегьеррин гзафбурухъ галаз савдавилин кӀеви алакъаяр хуьзвай. Им юкьван виш йисарин кирамри ва чинал акъуднавай археологиядин жагъурунри шагьидвал ийизва. Иниз Хазариядай, Русьдай, Волгадин Булгариядай, Джурджандай, Табаристандай, Дейлемдай, Хорасандай, Хорезмдай, Индиядай ва маса чкайрай савдавилин карванар ва гимияр къвезвай. === Дербентдин эмиратдин кьилин шегьер === Халифат терг хьайи чӀавуз, 869 йисуз Дербентдин эгьлийри чпин эмирдин везивадал, гуьгъуьнлай Хашемидар династиядин бине кутур кас хьайи, Хашим ибн Сурак тайин авунвай. === Селжукрилай сефевидрал кьван === === Урусатдинни Персиядин арада === === Хронология === * Чи э. в. тахминан V — IV виш йисара Дербент шегьер алай чкадал массагетрин куьчери тайифайрин пуна алай. * Чи э. в. тахминан 2 виш йисара гьа пуна алай чкадал, антик ва юкьван виш йисарин чешмейра Чола тӀвар алаз малум тир шегьер эцигнавай. * Чи э. в. I виш йисан эхирдай эгечӀна Чола — маскутрин (массагетрин) тайифайрин садвалдин, тарихдин чешмейра фад-фад Маскутрин Пачагьвал лугьузвай (Муьшкуьр (пачагьвал)|Муьшкуьр), кьилин шегьер тир. * Чи э. 1 виш йисалай эгечӀна Чола шегьер Мускутрин вири пачагьвал хьиз Алпандин пачагьрин вассалвилин аслувилик акатзава. * Чи э. VI виш йисуз сасанидрин шагь Кавада, массагетар Сасанидрин гьукумдик муьтӀуьгъанра Чола шегьер цӀийи кьилелай туьхкӀуьрунин ва кӀеви авунин кӀвалахрал эгечӀнавай. * Чи э. VI виш йисуз сасанидрин шагь Хосров Ануширвана Чола къеледин цӀийи кьелелай туьхкӀуьрунин кӀвалахар вири куьтягьйдалай кьулухъ адаз цӀийи Дербент тӀвар ганвай. Къеледи Дагъустандин суваринни Каспий гьуьлуьн юкьва авай гуьтӀуь рехъ хуьзвай, шегьердин тӀварцӀи гьа им къалурни ийизва: фарс чӀалал «дер бенд» — «гуьтӀуь хев» мана гузва. * Чи э. VI виш йисан девирда Персияда авай чувудрин са пай Дербентдиз куьч хьана ацукьзава. И регионда садлагьай монотеистар тир чувудрин жемият арадал атанвай. * 630-й йисара Дербент хазарри къачунвай. * Алпандин зурба князь тир Жаваншир гьукумдик квай чӀавуз, Дербент шегьер вири (Муьшкуьр (пачагьвал)|Муьшкуьр) вилаятдихъ галаз Алпандихъ гилиг хьанвай. * 652 йисалай Дербент Арабрин Халифатдик акатзава. Шегьерда мискӀинар эцигзавай, иниз 24 агъзур сирийвияр куьчарна ацукьарнавай, шегьер мягьлейриз (кварталриз/магалриз) пай хьанвай, ва эгьлийрин чӀехи пай Исламдиз элкъуьрнавай. * 730 йисуз хазарри иудаизм кьабулнавай (мумкин я Дербентдин чувудрин таъсирдик). * VIII виш йисуз Дербент — халифан сердердин резиденция авай, Къавкъаздин чӀехи дявевилинни — политикадин юкь тир. X виш йисуз Халифат чкӀайдилай кьулухъ, Дербент асул тушир эмиратдин юкь жезва. * IX виш йисалай эгечӀна Дербент Ширваншагьрин гьукуматдин эсердик акатзава. * 1071 йисуз шегьер туьрк-селжукри дяведалди къачунвай. * XII виш йисалай эгечӀна Дербент, Азербайжандин Атабекрин гъилибан тир Ширваншагьрин гьукуматдик акатзава. * XIII виш йисуз Дербент, вири Ширваншагьрин гьукуматдихъ галаз монголар паталай къачунвайди тир. * XVI виш йисуз — XVIII виш йисан сифте кьилера Дербент Сефевидрин Ирандик акатзава. * 1722 йисан 23 августдиз — 6 сентябрьдиз — Петр I Дербента авай. * 1743 йисалай эгечӀна Дербент — Сефевидринни Афшаррин гьукуматдин Дербент ханвалдин юкь ва Надир-Шагьан резиденция я. * XVIII виш йисуз Надир-шагь кьейидилай кьулухъ, Дербентдин хана вичин аслутуширвал малумарнавай. * XVIII виш йисуз Фатали хана Дербент шегьер ханвалдихъ галаз санал Къубадин ханвалдихъ гилигнавай. * 1796 йисуз шегьер урусрин кьушунрин паталай дяведалди къачунвайди тир. (Кил. Дербентдин штурм). * 1806 йисуз Таркидин шамхал Мехти-II Дербентдин ханни хьанвайДоного Х.-М. Сверкающий газават. Имам Гази Мухаммад. Махачкала. 2007. С 168. * 1813 йисуз Дербент Урусатдин империядихъ гилиг хьанвай. * 1840 йисалай Дербент — уезддин, 1846 йисалайни — посаддин шегьер хьанвай. == Агьалияр == === Кьадар === Кьвевар шегьердин агьалийрин кьадар, адан къваларив галай хуьрерай куьч хьана шегьерда ацукьзавайбурун куьмекдалди зарб камаралди гзаф жезва. === Миллетар === XV—XVI виш йисарин Дербент гьакъиндай В. В. Бартольда чирзава: > И вахтунда Дербент араб шегьер хьиз ваъ, туьрк шегьер хьиз къалурзавайди я. > Венециядин тийижир савдагарди малумарзава хьи, XVI виш йисан сифте кьилера > шегьердинэгьлияр «я черкесс ва я туьрк чӀалал рахазвай». Масанай атанвай > туьрквери Дербентдин араб агьалияр шегьердай гьикӀ ва гьи чӀавуз чуькьвена > акъудуникай чаз са малуматарни авач. Аквадай гьалара, и процессдин, > Персиядин кефердинни — рагъакӀидай патан вилаятра ва Азербайжанда Селжукрин > династия заманадилай физвай къвез — къвез жезвай туьркизациядихъ галаз > алакъа ава. Амма Сейф ад-дина ас-Суламиди малумарзава хьи, VI — XII виш > йисара Дербентда туьркверин ваъ, арабрин кьадар виниз тир. 1638 йисуз Кьвевардиз атай немец сиягьатхъан Адам Олеариян малуматриз килигна, шегьердин миллетрин состав гуьгъуьнин тир: вини пата аюрумлу (яни айрумар) ва койдурша тайифайри уьмуьр гьалзавай, юкьван пата фарсар ацукьнавай, ва «Юнан Шахер» (Грекрин шегьер) тӀвар алай агъа пад — грекри кьунвай. Урус тарихъан С. М. Броневскийди гузвай малуматрив кьурвал, Дербентда: > 1796 йисуз 2 189 кӀвалер, са пул расдай кӀвал, 450 туьквенар, 15 мискӀинар, > 6 караван — сараяр, 30 пекдин фабрикаяр, 113 памбаг парчадин фабрикаяр, 50 > жуьреба жуьре устӀарвилин туьквенар, агьалийрин кьадар тӀимил гзаф алаз 10 > агъзур тир, авай са тӀимил эрменийрилай гъейри, вирида фарс чӀалал рахазва > ва кхьизва, амам гьакӀан халкьдин арада чӀуру татар нугъатдикай менфят > къачузва.С. М. Броневский. Историческия выписки о сношениях России с > Персиею, Грузиею и вообще с горскими народами, в Кавказе обитающими, со > времен Ивана Васильевича доныне. 1860 — 1870 йисара Кьвевардин агьалийрик суван чувударни урусар алава хьанвай, амма цӀапарин кьадар виридалай гзаф яз амукьнавай. XIX виш йисан эхирда — XX виш йисан сифте кьилера акъуднавай Брокгауздинни Эфронан Энциклопедиядин гафарганда ганвай малуматриз килигна: > 1888 йисуз Дербент шегьердин агьалийрин кьадар 14 185 кас тир, 1891 йисуз — > 15 265 кас; абурукай мусурманар (чара — чара хилер) — 10 243 кас, чувудар — > 2490, православиядин христианар — 1 319, эрмени — григорианар — 875, > католикар — 201 ва люцеранар — 16 кас. 1886 йисан малуматрай аквазвайвал, > миллетрин векилрин кьадардал гьалтайла виридалай виниз тирбур цӀапар — 8 697 > тир, ахпа чувудар — 1 830, урусар — 620 ва эрменияр — 371. 1897 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, шегьерда 14 649 кас уьмуьр гьалзавай, абурукай цӀапар — 9 767 кас, чувудар — 2 181 кас, урусар — 1092 кас.Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. город Дербент Урусатдин ва СССР-дин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна Кьвевар шегьердин миллетрин состав. Йис''' 1897''' 1959''' 1970''' 1979''' 1989''' 2002''' 2010''' лезгияр 133 (0,9 %) 4589 (9,7 %) 6477 (11,4 %) 11 013 (16,3 %) 16 993 (21,8 %) 34 955 (34,6 %) 41 588 (34,5 %) цӀапар 9767 (66,7 %) 11 190 (23,6 %) 14 381 (25,3 %) 17 875 (26,5 %) 21 600 (27,7 %) 27 264 (26,5 %) 32 123 (26,0 %) табасаранар малумат авач 1522 (3,2 %) 3296 (5,8 %) 6183 (9,2 %) 8776 (11,3 %) 16 706 (16,6 %) 20 539 (17,2 %) агъулар малумат авач 30 (0,1 %) 62 (0,1 %) 492 (0,7 %) 1147 (1,5 %) 4 956 (4,9 %) 7 275 (7,9 %) даргияр 95 (0,6 %) 1591 (3,4 %) 2340 (4,1 %) 2835 (4,2 %) 3242 (4,2 %) 5 082 (5,4 %) 5 139 (5,2 %) урусар 1004 (6,9 %) 12 310 (26,0 %) 11 284 (19,8 %) 10 404 (15,4 %) 7 644 (9,8 %) 5 073 (5,0 %) 4 450 (3,5 %) эрменияр 621 (4,2 %) малумат авач малумат авач малумат авач малумат авач малумат авач 1367 (1,2 %) чувудар / суван чувудар 2181 (14,9 %) 11 705 (24,7 %) 10 139 (17,8 %) 12 918 (19,2 %) 13 119 (16,9 %) 2038 (2,0 %) 1345 (1,1 %) рутулар малумат авач 8 (0,1 %) 8 (0,1 %) 236 (0,4 %) 392 (0,5 %) 916 (0,8 %) 2 921 (2,8 %) масабур 848 (5,8 %) 4373 (9,2 %) 8882 (15,6 %) 5466 (81 %) 4938 (6,3 %) 4041 (4,0 %) 1100 (0,6 %) вири''' 14 649 (100 %) 47 318 (100 %) 56 869 (100 %) 67 422 (100 %) 77 851 (100 %) 101 031 (100 %) 119 200 (100 %) == Къенепатан паюнар == === Куьчеяр === Кьвевар шегьердин куьчейрин сиягь ва абурун индексарБанк Городов сайтун Кьвевар шегьердикай официал малуматар . * 1 Линия ул. 368608 * 1 Магал ул. 368608 * 2 Линия ул. 368608 * 2 Магал ул. 368608 * 25 лет Октября пер. 368608 * 3 Интернационала ул. 368608 * 3 Линия ул. 368608 * 3 Магал ул. 368608 * 345 Даг. Стрелковой Дивизии ул. 368608 * 4 Линия ул. 368608 * 4 Магал ул. 368608 * 5 Линия ул. 368608 * 5 Магал ул. 368608 * 6 Линия ул. 368608 * 6 Магал ул. 368608 * 7 Линия ул. 368608 * 7 Магал ул. 368608 * 8 Магал ул. 368608 * 9 Магал ул. 368608 * А.Богатырева ул. 368608 * А.Дюма ул. 368608 * А.Зейналова ул. 368608 * А.Исмаилова ул. 368608 * А.Никитина ул. 368608 * А.Рыбникова ул. 368608 * А.Эрлиха ул. 368608 * Абрикосовая ул. 368608 * Аваин-Булаг ул. 368608 * Автовокзальная ул. 368608 * Агасиева пр-кт. 368608 * Аграрная ул. 368608 * Азиз-Аскерова ул. 368608 * Азиза Гильядова ул. 368608 * Айдынбекова ул. 368608 * Арендаторов ул. 368608 * Асфальтобетонный з-д ул. 368608 * Аэропортная ул. 368608 * Б.Кулиева пер. 368608 * Базовая ул. 368608 * Береговая ул. 368608 * Березовая ул. 368608 * Бестужева-Марлинского ул. 368608 * В.Бешенцева ул. 368608 * В.Громаковского ул. 368608 * В.Ленина ул. 368608 * В.Сенченко ул. 368608 * В.Чапаева пер. 368608 * Вавилова ул. 368608 * Ветеранов ул. 368608 * Винзаводская ул. 368608 * Виноградная ул. 368608 * Военный городок ул. 368607 * Вокзальная ул. 368608 * Восточная ул. 368608 * Г.Давыдовой ул. 368608 * Г.Далгата ул. 368608 * Г.Казимова ул. 368608 * Г.Саидова ул. 368608 * Г.Ханмамедова ул. 368608 * Г.Цадасы ул. 368608 * Гаджиева пер. 368608 * Газовый пер. 368608 * Гарибальди ул. 368608 * Генерала Араблинского ул. 368608 * Генерала Гайдарова ул. 368608 * Генерала Насирова ул. 368608 * Генерала Садыкова ул. 368608 * Генерала Саидова проезд. 368608 * Генерала Сеидова ул. 368608 * Генриха Гасанова ул. 368608 * Гончарова ул. 368608 * Горка ул. 368608 * Горсовхозная ул. 368608 * Готфрида Гасанова ул. 368608 * Градостроительная ул. 368608 * Гранатовая ул. 368608 * Графа Воронцова ул. 368608 * Грибоедова ул. 368608 * Гумри ул. 368608 * Гуручай ул. 368608 * Гырхлар-Капы ул. 368608 * Д.Атаева ул. 368608 * Д.Ашурова ул. 368608 * Дахадаева ул. 368608 * Дачников ул. 368608 * Даш-Гапы ул. 368608 * Деде-Коркут ул. 368608 * Дьякова ул. 368608 * Ермолова ул. 368608 * Ж.Верна ул. 368608 * Железнодорожная ул. 368608 * З.Космодемьянской ул. 368608 * З.Тагиева ул. 368608 * Заводская ул. 368608 * Загородная ул. 368608 * Зеленая ул. 368608 * Зональная ул. 368608 * И.Гайдарова ул. 368608 * И.Казака ул. 368608 * И.Маскина ул. 368608 * Имама Кули-Бека ул. 368608 * Имама Шамиля ул. 368608 * К.Мамедбекова ул. 368608 * К.Маркса пер. 368608 * Казбекова ул. 368608 * Кази-Бека ул. 368608 * Кази-Магомедова ул. 368608 * Канделаки ул. 368608 * Караева ул. 368608 * Карьерная ул. 368608 * Кобякова ул. 368608 * Ковровая ул. 368608 * Коллективная ул. 368608 * Колхозная ул. 368608 * Комарова ул. 368608 * Коммунаров ул. 368608 * Комсомольский пер. 368608 * Коркмасова ул. 368608 * Короткий пер. 368608 * Котрова ул. 368608 * Крайний пер. 368608 * Красная Заря ул. 368608 * Красноармейский 1-й пер. 368608 * Красноармейский 2-й пер. 368608 * Красноармейский 3-й пер. 368608 * Красноармейский 4-й пер. 368608 * Красноармейский пер. 368608 * Крепостная ул. 368608 * Л.Толстого пер. 368608 * Локомотивная ул. 368608 * Луговая ул. 368608 * М.Аликперли ул. 368608 * М.Ахундова ул. 368608 * М.Горького ул. 368608 * М.Далгата ул. 368608 * М.Казим-Бека ул. 368608 * М.Лермонтова ул. 368608 * М.Ломоносова ул. 368608 * М.Манарова ул. 368608 * М.Рзаева ул. 368608 * М.Сурмача ул. 368608 * М.Физули ул. 368608 * М.Ярагского ул. 368608 * Мамедбекова ул. 368608 * Марко Поло ул. 368608 * Мататова ул. 368608 * Махачкалинская ул. 368608 * Маяка ул. 368608 * Мира ул. 368608 * Молодежная ул. 368608 * Морская ул. 368608 * Н.Гоголя ул. 368608 * Н.Калуцкого ул. 368608 * Н.Крупской ул. 368608 * Н.Нариманова ул. 368608 * Н.Некрасова ул. 368608 * Н.Самурского ул. 368608 * Набережная 2-я ул. 368608 * Набережная 3-я ул. 368608 * Нагорная 2-я ул. 368608 * Нагорная 4-я ул. 368608 * Нагорная 5-я ул. 368608 * Наклонная ул. 368608 * Нанейшвили ул. 368608 * Насосная ул. 368608 * Низами-Гянджеви ул. 368608 * Огородная ул. 368608 * Озерная ул. 368608 * Окружная ул. 368608 * Октябрьский проезд. 368608 * Орджоникидзе ул. 368608 * Оросительная ул. 368608 * Оскара ул. 368608 * Парниковая ул. 368608 * Патриса Лумумбы ул. 368608 * Персиковая ул. 368608 * Петра Первого ул. 368608 * Пилотная ул. 368608 * Пинхаскала ул. 368608 * Пирогова ул. 368608 * Подгорная ул. 368608 * Полевой пер. 368608 * Прикаспийская ул. 368608 * Приморская ул. 368608 * Продольная 1-я ул. 368608 * Продольная 2-я ул. 368608 * Проектная ул. 368608 * Проселочная ул. 368608 * Пугина ул. 368608 * Путейская ул. 368608 * Пушкина ул. 368608 * Рамазанова ул. 368608 * Расулбекова ул. 368608 * Речная ул. 368608 * Рзаева пер. 368608 * Родниковая ул. 368608 * Рыбацкая ул. 368608 * Рыбзавод-54 ул. 368608 * Рыбникова ул. 368608 * С.Вургуна ул. 368608 * С.Габиева ул. 368608 * С.Дрожжина ул. 368608 * С.Есенина ул. 368608 * С.Кирова ул. 368608 * С.Стальского ул. 368608 * Сабновинская ул. 368608 * Садовая ул. 368608 * Салаватова ул. 368608 * Сальмана ул. 368608 * Самурского ул. 368608 * Свободы пл. 368608 * Свободы ул. 368608 * Связистов ул. 368608 * Северная ул. 368608 * Сквозной пер. 368608 * Советская ул. 368608 * Спортивная ул. 368608 * Средний пер. 368608 * Степной пер. 368608 * Строительная ул. 368608 * Стуруа ул. 368608 * Сухая Речка ул. 368608 * Таги-Заде ул. 368608 * Талыбова ул. 368608 * Тахо-Годи ул. 368608 * Тоннельная ул. 368607 * Транспортная ул. 368608 * Трасса Ростов-Баку ул. 368608 * У.Буйнакского ул. 368608 * У.Умурдинова ул. 368608 * Урожайная ул. 368608 * Урта-Капы ул. 368608 * Ф.Алиевой ул. 368608 * Ф.Достоевского ул. 368608 * Фабричная ул. 368608 * Фаталихана ул. 368608 * Фермерская ул. 368608 * Х.Авшалумова ул. 368608 * Х.Ануширвана ул. 368608 * Х.Тагиева ул. 368608 * Хазарская ул. 368608 * Хизроева ул. 368608 * Хуторской туп. 368608 * Цветочная ул. 368608 * Ш.Абрамова ул. 368608 * Ш.Алиева ул. 368608 * Шахбазова ул. 368608 * Шеболдаева ул. 368608 * Шекспира ул. 368608 * Шелапугина ул. 368608 * Штормовая ул. 368608 * Шуан ул. 368608 * Эмирова ул. 368608 * Энергетиков ул. 368608 * Ю.Гагарина ул. 368608 * Южная ул. 368608 * Юзбекова ул. 368608 * Я.Маркуса ул. 368608 * Я.Свердлова ул. 368608х * Яблочная ул. 368608 == ИнфратуькӀуьрунар == === Мугьманханаяр === Мугьманхана «Волна» Мугьманхана Волна Дербент шегьерда авайди я. Адрес: Дагъустан Республика, Дербент ш., Ленина, 89 Мугьманхана «Европа» Мугьманхана Европа Дербент шегьерда авайди я. Адрес: Дагъустан Республика, Дербент ш., 3-го Интернационала, 23 А Мугьманхана «Гостиный Двор» Мугьманхана Каспий гьуьлуьн кьера алайди я. Адак вичин жуьреба — жуьре цин аттракционар авай пляж, хуьнуьхуьник квай парковка, кафе, парикмахерская, иервилин салон, парталар чуьхуьдай чка ква. Адрес: Дагъустан Республика, Дербент ш., Рыбзавод, 54 === Заводарни фабрикаяр === === Массайрин алакъадин такьатар === Къенин юкъуз Дербентда шегьердиз ва райондиз трансляция ийизвай 5 телекомпания кӀвалахзава: * шегьердин телерадиокомпания «РЕН-Дербент» (шегьер кьунва), * телеканал «Каспий» (шегьер ва район кьунва), * телерадиокомпания «Рубас» (шегьер ва район кьунва), * телерадиокомпания «АРС» (шегьер кьунва), * телекомпания «Самур» (шегьер кьунва). Дербентда гьафтеда кьведра шегьердин жемиятдинни — политикадин са газета акъатзава «Дербентские новости» (Дербентдин хабарар). Кьве гьар гьафтедин газетар акъатзава, амма абурун кьведни республикадин изданиеяр я ва миллетрин чӀаларал акъатзавайди я. * «Ватан» — республикадин жемиятдинни — политикадин газета. Гьафтеда садра А3 форматдин 8 зуларал, 1991 йисалай тат ва урус чӀаларал басмадай акъатзава. Газетадин бине кутурбур Депутатрин КӀватӀал ва Дагъустан Республикадин Гьукумат я. * «Дербенд» — республикадин жемиятдинни — политикадин газета. Гьафтеда садра А3 форматдин 8 зуларал, 1920 йисалай азербайжан чӀалал акъатзава. Газетадин бине кутурбур Депутатрин КӀватӀал ва Дагъустан Республикадин Гьукумат я. == Килигуниз лайихвал авай чкаяр == == ТӀвар — ван авай дербентэгьлияр == * Абрамов, Шетиель Семёнович — Совет Союздин кьегьал. * Йекутиэль Адам — Израильдин Хуьнуьхин Армиядин генерал-майор, Тель-Авив шегьерда суван чувудрин хзанда дидедиз хайиди я.Йекутиэль Адам — убитый генерал с Кавказа Адан буба Якутиэл Рабаев Дербент шегьердин эгьли тир. * Алиев, Шамсулла Фейзулла оглы — Совет Союздин кьегьал. * Бахшиев, Миши Юсупович — совет бередин суван чувуд зари. * Гайдаров, Наум Касьянович — генерал-майор, Къавкъаздин дяведа ва Юкьван Азиядиз финра иштирак авур кас. * Гасанов, Генрих Алиевич — гимияр туькӀуьрзавайди, гимийрин бугъадин котёлар, бугъадин генераторар ва гьуьлуьн гимийрин атомдин мотор — реакторар туькӀуьрнавай кьилин конструктор, контр- адмирал, Социалиствилин Зегьметдин Кьегьал (1970 йис). * Гасанов, Готфрид Алиевич — лезги композитор, Дагъустандин АССР — дин лайихвилер авай кархъан (1943 йис), РСФСР — дин харусенятдин лайихвилер авай кархъан (1960 йис); дагъустандин садлагьай операдин кирам. * Гут, Фортунат Фердинандович — сибирдин тӀвар — ван авай дараматар эцигзавайди ва архитектор. * Дадашев, Манувах Мардахаевич (1912—1943) — суван чувуд зари. * Давыдова, Гюльбоор Шауловна (1892—1983) — Кагановичан тӀварунихъ галай колхоздин ципицӀхъан. ЦипицӀрин чӀехи бегьерар цунин паталай 1966 йисуз Социалиствилин Зегьметдин Кьегьалвилин тӀварунихъ лайих хьанвай. Гюльбоор Давыдовадин тӀварунихъ галай Агроферма ава.Гюльбоор Шауловна Давыдова http://даг05.рф/stati/stati-o- dagestane/derbent-g/derbent.html * Жасмин — манидар, Дагъустан республикадин лайихвилер авай артистка. * Зейналлы, Асеф Зейналабдин оглы — азербайжанви композитор ва муаллим, азербайжандин музыкада романсрин бине эцигай кас.. * Изгияев, Сергей Давидович (1922—1972) — совет бередин суван чувуд зари, драматург ва таржума ийидай кас. * Керимов, Сулейман Абусаидович — лезги бизнесмен, миллиардер, «Нафта-Москва» компаниядин, «Анжи» футболдин командадин иеси. * Мамедова, Шафига Гашим кызы — азербайджанви театрдин ва кинодин актриса, Азербайжандин ССР — дин лайихвилер авай артистка (1974 йис), Азербайжандин ССР Халкьдин артистка (1982 йис). * Маммус ал-Лакзи — лезги тариххъан, пара кьадарда хадисар чидай кас, Баб ал-Абваб (Дербент) шегьердин виридалайни нуфуз авай шейхрикай сад, Хашимидар кландин кӀвале къуллугъзавай тариххъан, «Дербентдинни Ширвандин тарих» хроникадин кирам. * Мататов, Ехиил Рувинович — Дагъустандин АССР — дин юстициядин халкьдин комиссар. * Мишиев, Ягутил Израилович — Дагъустан Республикадин ва Урусат Федерациядин лайихвилер авай муаллим, публицист, Дербент шегьердин тарихдикай улубрин кирам. * Мушаилов, Мушаил Ханухович (1941—2007) — суван чувуд чӀугвар, СССР — динни Израильдин чӀугваррин Союздин член. * Расулбеков, Гусейн Джумшудович — артиллериядин генерал-лейтенант, Бакудин ПВО округдин зенитдинни — ракетайрин кьушунрин командир; Азербайжандин ССР — дин алакъайрин министр (1975—1984). * Садыхов, Неджмеддин Гусейн оглы — генерал-лейтенант, Азербайжандин генштабдин начальник. * Сараджев, Константин Соломонович — совет бередин дирижёр, муаллим, музыкадин кархъан, Армениядин ССР — дин халкьдин артист (1945), Зегьметдин Кьегьал (1921). * Соломонов, Альберт Романович — израильдин футболдин тренер. * Ханмагомедов, Айдын Асадуллаевич — урус чӀалан зари — новатор. * Ханмагомедов, Риад Айдынович — «777» газетадин кьилин — редактор, пазлспорт спортдин жуьредай, кроссвордар туькӀуьрунинни гьялунин ва судоку гьялунин жуьрерай Урусатдин, Украинадин ва Белорусиядин гзафбаран чемпион. * Цвайгенбаум, Исраил Иосифович — советдин, урусатдин ва америкадин чӀугвар. * Эльдаров, Омар Гасан оглы — скульптор-монументалист, Азербайжандин ССР — дин харусенятдин лайихвилер авай кархъан (1962 йис), Азербайжандин ССР — дин халкьдин чӀугвар (1982 йис). * Юсуфов, Игорь Ханукович — Урусатдин энергетикадин министр(2001—2004). === Дербентдин спортсменар === * Агамирза Алимирзоев (тӀамаяр) — урус тӀамаяр къугъунин жуьредай вилерив акунин алакьунда проблемаяр авай инвалидрин арада хьайи Урусасдин чемпионатда кишпирдин призёр, 2009 йисуз урус тӀамаяр къугъунда Дагъустан Республикадин чемпионатда гимишдин призёр, 2010 йисуз Дагъустандин Кубокдин гъалибАгамирза Алимирзоев стал обладателем Кубка Дагестана по русским шашкам, 2010 йисуз Кьибле Осетия Республикадин блиц къугъунин чемпионатдин кишпирдин призёр. Урусатдин спортдин устӀарриз кандидат. * Эрзи Бабаева (армрестлинг) — 2009 йисуз Урусатда студентар арадин чемпионка. Дербентдин медицинадин училище командадин капитан. Адан тренер Джавид Мирзакулиев яДагестанская студентка привезла «золото» с молодежного первенства России по армрестлингу. * Камал Хан-Магомедов (дзюдо) — Каирда, Алматыда ва Апиада 2010 йисан Дуьньядин кубокдин пуд этаприн гъалиб.Третья победа на Кубке мира Халкьарарадин классдин спортдин устӀар, Урусатда дзюдо спортдин жуьредин кӀватӀалдин член. == Стха шегьерар ва партнёрар == ;Стха шегьерар * Генже * Кронштадт * Псков * Хадера * Якима ;Шегьерар-партнёрар * Владимир * Карачаевск (Къабарда-Балкъар) * Кисловодск * Краснодар * Можайск * Муром * Нариман район (Баку) * Нарткала (Къабарда-Балкъар) * Урван район (Къабарда-Балкъар) * Чебоксарар * Черкесск == Литература == * А. А. Кудрявцев. История города Дербента. М., 1906. * А. А. Кудрявцев. Древний Дербент. Монография. М.: Наука, 1982. * А. А. Кудрявцев. Великий город на Каспии. Дербент в эпоху феодализма. Монография. Махачкала: Дагкнигоиздат, 1982. * А. А. Кудрявцев. Дербенту — 5000 лет. Монография. М., 1989. * А. А. Кудрявцев. Феодальный Дербент. Монография. М., 1993. * З. У. Махмудова. Дербент в XIX — начале XX века. Этническая мозаичность города на «вечном перекрестке». М., Три квадрата, 2006, 157 с. * Е. А. Пахомов. Краткий курс истории Азербайджана с экскурсом о ширваншахах XI—XIV вв. Баку, 1923 * Е. А. Пахомов. О Дербентском княжестве XII—XIII вв. Баку, 1930 * В. В. Бартольд. Дербент // Бартольд. Сочинения, 2, 419—430 * V. Minorsky. History of Sharvan and Darband in the 10th—11th centuries. Cambridge, 1958 == Шикилар == Файл:Derbent wall.jpg|Кьвевар Файл:Derbent winter.jpg|Нарынкъала Файл:Dagestan naryn-kala.jpg|Кьвевар Файл:RR5514-0006R Дербент.png|Урусатдин цӀуд манат «Дербент» я == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Дербент шегьердин официал сайт * Дербентдин Бизнес-портал * 1796 йисуз Дербент элкъуьрна кьуникай ва къачуникай Бакунина Варвара Ивановнди рикӀел хкизва * А. К. Аликберов. Баб ал-абваб // Ислам на территории бывшей Российской империи. Энциклопедический словарь. Выпуск 2. М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1999. Категория:Дагъустандин шегьерар

Кьвевар

Шапсугъар (адигъ. адыгэ, шапсыгъ, урус. Шапсуги) — адигърин тайифайрикай сад. Дегь чӀавуз шапсугъар адигъ миллетдин виридалайни чӀехи тайифайрикай сад тир. Исятда абур гъвечӀи кьадарда Адигъея Республикадинни Краснодар вилаятдин хуьрера уьмуьр ийизва. Адигъ чӀалан шапсугъ нугъатдал рахазвайди я. Шапсугъар адигъ миллетдин субэтнос гьисабзавайтӀани, Урусат Федерациядин къанунра абур официал кьилдин гъвечӀи миллет хьиз къейд авунвайди я. ==ТӀварцӀикай== Шапсугъ гаф дегь чӀавуз Шапсхо вацӀун кӀама уьмуьр гьалай пуд чӀехи сихилрин тӀварарин садалай арадал атанвайди малум я. Садлагьай сеферда шапсугърин тӀвар XVIII виш йисан 20-йисариз талукь тир туьркверин хроникайра кьунвай ва адигъ миллетрин Крым ханвилихъ галаз дяведиз талукь я. 1724 йисуз Пшад вацӀун кьерел хьайи женгина адигъри чпел вигьин авур крымдин татарар кукӀварна Девлет-Гирей хан есирда кьунай. 1743 йисуз талукь урус документра, абаза халкьдин патав уьмуьр тухузвай ва кьетӀен чӀал авай шапсе халкьдикай малуматар гьалтзава. ==Кьадар ва чеб авай чкаяр== Шапсугъар Урусатдин Краснодар крайдин Туапсе районда, Сочи шегьердин Лазарев районда, ва гьакӀни Адигъея Республикада уьмуьр тухузва. Идалайни гъейри абур Турция, Сирия, Израиль ва Иордания уьльквейра авай адигъ диаспорадик ква. Агьалияр сиягьриз къачудайла гзаф пай шапсугъри чеб адигъар ва я черкесар хьиз къейдзава. Советрин береда шапсугъар кьилдин миллет хьиз сиягьриз гьич къачузвачир ва 1926 йисуз абурун кьадар тахминан 4 агъзур кас тир. 2002 йисуз Урусатда 3 200 шапсугъ къейд авунай, 2010 йисуз 3 900 кас. Амма, Адигъеяда авай шапсугъар сиягьра адигъар хьиз къелемдиз гузвайвиляй абурун гьакъикъи кьадар 4 агъзуралай пара я. ==Тарих== Адигъ миллетрин, абурун къене шапсугъарни кваз, дегь ва девлетлу тарихдикай хабар чаз археологиядин имаратар тир Майкоп, Меон ва Дольмен медениятри гузва. Чи йикъарив агакьай тарихдин метлеб авай и кьери имаратри Адигъеядин музейрин къиметлу фонд туькӀуьрзава. Вилик девирда шапсугъар адигъ этносдин чӀехи тайифадикай сад тир. Абурун кьадар са шумуд виш агъзурав агакьзавай. Абур ЧӀулав гьуьлуьн кьерел, Джубга ва Шахе вацӀарин арада авай гегьенш чилерал (и чилериз ГъвечӀи Шапсугъ лугьудай) ва Къавкъаздин цӀиргъинин кеферпатан хушарал алай тамун сувара, Антхир, Абин, Афипс, Вулан, Шебш вацӀарин кӀамара (ЧӀехи Шапсугъияда) гегьенш хьанвай. Крымдин ханвилихъ галаз дяведа шапсугъри къати иштирак авурди я. Тарихдин хроникайра гьатай малуматрикай малум хьанай хьи, дегь Шапсугъияди къецепетан савдавал агалкьунралди кьиле тухузвай, иллаки гимийралди ЧӀулав гьуьляйтӀуз Турциядихъ галаз. 19 виш йисуз акъатай Брокгаузан ва Эфронан Энциклопедиядин гафарганда шапсугърикай икӀ кхьенай: <blockquote style="float:none; padding:3px 15px 3px 15px; border:thin solid #e0e0e0> «Шапсугъар — Къавкъаздин Кьилин ЦӀиргъини кьве патани гегьенш хьанвай, кефер пата Адагум ва Супс вацӀарин арада, кьибле пата Пшадо ва Шахе вацӀарин арада уьмуьр тухузвай къуватлу черкес тайифа я. XVIII виш йисан садлагьай паюна шапсугъар мусурманвилиз элкъвенай ва къуншидал алай христиан натухай тайифадин винел вигьинар авуна абурун хашариз цӀай яна курнай. Идан нетижада и кьве тайивадин адара 20 йис яргъи хьанвай дяве гатӀумнай. Натухаяр шапсугъ чилериз атана абурун мискӀинриз цӀаяр янай. Анападин пачагьри и кьве халкь меслятдал хкиз алакьунрилай кьулухъ эхирни чпин къастунив агакьнай. Шапсугърин кьилел пачагьар авачир. Халкь дворянриз, азад уьзденриз, лежберриз ва лукӀариз пай хьанвай. Халкь жемиятрикай (псухо) ва сихилрикай (хабль) ибарат тир ва абуруз регьбервал миллетди хкягъай кавхайри ва кьуьзуь эгьлийри ийизвай. Фад заманайрилай халкьдин винел гьакимвал девлетлу ксари, дворянри ийизвай, амма вахтар финивай дворянрин гъахъсузвилерикай тух хайи кесиб эгьлийри женг чӀугунивди ва халкьдин кӀватӀалра тӀалаб авунивди дворянрин залум нуфусдикай азад хьанай ва дворянрихъ галай ихтиярар абурун гъилерай акъуднай. Кесиб къатарин эгьлийрин ва дворянрин арада и женг яргъал йисара физвай, эхирни 1790-й йисара Шеретлуковар дворян сихилди, шапсугъ жемиятрикай садан гъилик галай савдагаррин караван тарашна зулумар авурдалай кьулухъ и кьве патарин арада кӀеви къалар гьатнай. Кьисас къахчун паталди жемятди Шеретлуковрикай сад гатана, векъи гафаралди экъуьгъна ва дидедин хатурда кягънай, ахпа адан мулкар, мал девлетар тарашна ва къеледа авай руш есирда кьуна хъфенай. И крар шапсугъ дворян несилрин тарихда хьайи чӀехи гьуьрметсузвал хьиз кьабулнай ва и кьве къатар сад садаз душманар хьанай. Шеретлуковри и кардин кьисас ивидив чуьхуьз кьетӀъ авунай. Абур Шапсугъиядай бзедухрин чилериз куьч хьанай ва 1793 йисуз Петербургдиз депутация ракъурнай. Абуру шапсугърихъ галаз дяведа императрица II-й Екатеринадивай чпиз куьмек яз казакар тӀалабнай. 1796 йисуз бзедухар, абурук пуд виш казакар ва са туп кваз, Бзиюк вацӀун кьерел хьайи шапсугърихъ галаз женгина гъалиб хьанай. И женгинилай кьулухъ гьеле яргъал йисара шапсугърини бзедухри сад-садан иви кӀвадарзавай ва мулкар тарашзавай. Эхирда Шеретлуковар чпин миллетдихъ галаз меслятдал хтана ватандиз элкъвенай. Бзиюк женгина шапсугъар кӀаник акатайтӀани абур чпин къастунив агакьнай. Дворянрин ихтиярриз сергьятар тунай, амма халкьдин арада абуру чпин гьуьрмет ва нуфус гьеле хвенай. Месела, кьинвай дворяндин эвездай 30 кьил лапаг, уьздендин чкадал 28 кьил лапаг вугузвай. Дворянрин гьукум гъилерай акъатзавайди акур уьзденар абурун муьтӀуьгъвиликай хкъечӀнай ва гьисаба кьазвачир. Пара пай дворян сихилар Шапсугъиядай хъфенай, садбур къунши чидериз, муькуьбурни урусрин патав. Ватанда амукьай дворянри чпин мулкарин саки вири квадарнай. Анжах гзаф викӀегь, акьуллу ва гьахълу дворян сихилри миллетдин арада чпин авторитет хвенай. И жуьредин демократиядин инкъилаб, амма иви квачиз, шапсугърин къуншияр тир натухайриз ва абадзехризни хьанай. Крарин ва ихтияррин чӀехи пай халкьдин гъилик акатнай. Метлеблу крар, жемиятдин игьтияжар ва дуван хьтин важиб меселаяр халкьдин кӀватӀалра гьялзавай. Гьа кӀватӀалра агьалидин аслу къатарилай (лукӀарилай) гъейри вирида иштиракзавай. Са кьадар геж, кӀватӀалар анжах чара-чара жемиятрин векилрикай ва депутатрикай ибарат тир. Гьар жемиятдиз регьбервал чкадин кӀватӀалри ийизвай. Шапсугъ уьлкведин ватандашрин ва къанунрин тегьер пуд дибрал бинеламиш хьанай: 1) Мулкунин ихтияррал; 2) Гьар са касдивай вичин кьилдин яракь гваз экъуьнин ихтиярдал; 3) Сихилрин ва мукьвавилин алакъайрал. Миресри сад садаз куьмек гана кӀанзавай, сада садан паталай ивидин кьисасар къачуна кӀанзавай. Сифте вахтара дуванхана анжах адетрин къанунралди кӀвалахзавай, гуьгъуьнлай, урусрихъ галаз душманвилин ва ислам динди миллетдин арада лап кӀеви чка кьунин себебралди, дуванханадин кардик Шариатдин къанунарни кутунай. Шапсугъринни урусрин арада дяве дуьз 1863 йисалди давам хьанай. Дяве акьалтӀайла урусри шапсугъриз Кубаньдин арандиз куьч жез ва я Турциядиз акъатиз теклифнай, шапсугъри эхиримжиди хкяна вири сад хьиз ватан туна хъфенай, вучиз лагьайтӀа душман урусрин арада гуьгъуьнин уьмуьр тухуз чпин намусдив кутугарзавачир. Амма къейд авуна кӀанда хьи, бязи шапсугъ сихилар урусри Турциядиз мажбурдалди дугурнай.» Къавкъаздин дяве чӀавуз шапсугъар урусрин вирибурулайни кӀеви душманар тир. Абур Имам Шамила туькӀуьрнай межлисдик 1859 йисалди квай. 1860 йисуз шапсугъар, абадзехар, убыхар ва натухаяр сад авунай межлис тешкилнай. 1864 йисуз муькуь адигъ халкьарихъ галаз шапсугъар Турциядиз акъуднай. Къавкъазда вирини-вири 5 агъзур шапсугъар амукьнай, абурун хуьрериз славян, эрмени ва грек агьалияр куьч жез ацукьзавай. 1924 йисуз Краснодар крайда Шапсугъ милли район туькӀуьрнай, юкь — Туапсе шегьер тир. 1945 йисуз райондин тӀвар Лазарев райондиз дегишарнай. 1990 йисуз кьиле фейи шапсугъ халкьдин садлагьай съезддал Шапсугъ милли район гуьнгуьна кухтунин кьарар кьабулнай. Амма гьукуматди и кардиз дестек ганачир. ==ЧӀал== Шапсугъар адигъ чӀаларин шапсугъ нугъатдал рахазва. Абурун арада хакучи лугьудай тайифа чӀалан жигьетдай тафаватлу я. Турцияда авай шапсугърин чӀехи пай туьрквериз элкъвена ва туьрк чӀалал рахазва. ==Шапсугъ хуьрер== Шапсугъри уьмуьр тухузвай хуьрер: Краснодар вилаятда: * Туапсе районда: Агуй-Шапсугъ, ЧӀехи Псеушхо, ГъвечӀи Псеушхо, Псебе, пгт Новомихайловский, Псебе, Цыпка, Георгиевское, Небуг. * Сочи окгугдин Лазарев районда: Хаджико, Калеж, Лыготх, Наджиго, ЧӀехи Кичмай, ГъвечӀи Кичмай, Тхагапш, Ахинтам, Хатлапе, Шахе, Шхафит. Адигъея Республикада: * Тахтамукай районда: Афипсип, Панахес, Псейтук, Хаштук. Лыготх хуьре шапсугърин медениятдиз талукь музей ава. Лазаревское посёлокда 1991 йисалай «Шапсугия» тӀвар алай газет акъатзава. ==ТӀвар-ван авай ксар== * Тугужуко Кызбэч — XIX виш йисуз, Къавкъаздин дяведа виридалайни нуфус авай адигъ кьушундин регьберрикай сад тир. * Ачмизов Айдамир Ахмедович — Советрин Союздин Кьегьал . * Совмен Хазрет Меджидович — 2002—2007 йисара Адигъея Республикадин президент. * Коблев Якуб Камболетович — СССР-дин лайихлу тренер. * Шхалахов Валентин Ибрагимович — СССР-дин дзю-до спортдин лайихлу тренер. * Напсо Кушук Заидович — Сочи шегьердин Къанунар акъудзавай КӀватӀалдин депутат, Сочидин Жемиятдин палатадин член, Урусатдин лайихлу имарат эцигзавай устӀар. * Чуц Абубачир Батербиевич — Советрин Союздин кьегьал. * Тхагушев Исмаил Халалович — Советрин Союздин кьегьал. * Бирбас Натхо — Израильдин кӀватӀал командадин футболист. == Литература == * Адыгская (Черкесская) энциклопедия. Москва, 2006 * == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Абхаз-адигъ халкьар Категория:Къавкъаздин

Шапсугъар

Ниж (уди. НыъжӀ, НиъжӀ) — Азербайжан республикадин Кьвепеле районда авай чӀехи шегьервилин хуьр (посёлок). Агьалийрин кьадардал гьалтайла районда кьудлагьай чкадал ала. == География == Хуьр Кьвепеле райондин рагъакӀидай пата, райондин кьилин шегьер тир Кьвепеле шегьердилай кьиблединни - рагъакӀдай патахъ 40 км яргъал чка кьунва. Хуьруьн майдан тахминан 100 км² я, вири патарай цанвай чилери кьунва. Емишдин тарар цанвай кӀвалин кьилив гвай чилер авай дараматрив эцигна ацӀанва. Ниж «шакка» (эхир, кьил) лугьудай мягьлейрикай ибарат я: Фалчулу, Манджулу, Агъдаьлаьки, Маьликли, Фаьримли, Малбел, Ваьзири, Даьлаькли, Джирмаьлаь, Дарамаьлаь, Даьрабагъ, Къожаьбаьли, ПуьцӀуьли, Йалгашлы ва Абдаллы. Абдаллы ва Йалгашлы мягьлейра азербайжанари уьмуьр гьалзава. == Агьалияр == 2009 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна, хуьруьн агьалияр 5 744 агъзур касди туькӀуьрзавай.Кьвепеле район/ Азербайжан Республикадин гьукуматдин статистикадин комитет. Бязи малуматрив кьурвал, алай чӀавуз хуьре 7000-дилай пара касди уьмуьр гьалзава. Агьалийрин чӀехи пай удияр я. Халкь Кьадар, 1970 йис. Пай %,1970 йис. Кьадар, 1979 йис. Пай %,1979 йис. Вири 6 071 100 % 5 914 100 % Удияр 4 495 74 % 4 528 76.6 % Азербайжанар 1 156 19 % 1 109 18.8 % Эрменияр 259 4.3 % 137 2.3 % Лезгияр 88 1.4 % 82 1.4 % Урусарни украинар 32 0.5 % 18 0.3 % Чувудар 5 0.1 % 8 0.1 % 2012 йисан малуматриз килигна агьалийрин 50 % удинри, 40 % азербайжанри, 10 % лезгийри туькӀуьрзава.Tərəfsiz (Parlament) Jurnalistlər Birliyinin bir media layihəsi—"Modern.az" internet portalı: Dağlar arxasında üç xalq: Nic kəndinin dinc sakinləri...---yayınlanma tarixi: 17.02.2012 ==ИнфратуькӀуьрун== 1854 йисуз хуьре садлагьай удинрин мектеб эцигнавай, ана кӀвалахзавай муаллимар хуьруьнви удинар тир. КӀелунар давамариз абур Москвадиз, Горидиз (ругьани семинария), Тбилисидиз (комерциядин кьулан мектеб) физвай. 1931 — 1933 йисара мектебра кӀелунар хайи удин чӀалал тухузвай, амма 1937 йисалай цӀапдал тухуз гатӀумнавай. Гила хуьре 5 кьулан мектебар кардик ква, абурукай пуда (школы № 1, 2, 5) кӀелунар удин чӀалал тухузва, ва кьве (школы № 3, 4) мектебда — цӀап чӀалал. ==ТӀвар - ван авай ксар== * Кечаари, Георгий Аветисович — удинни азербайжан чӀаларал эсерар кхьизвай кхьираг, халкьдин арада чирвилер, илим чукӀурдай кас, жемиятдин кархъанни алим. ==Суьретар== Image:Otel Dyuma.JPG|Ял ядай - кӀвал «Дуйма» Image:Duyma.JPG|Ял ядай - кӀвал «Дуйма» Image:Duyma3.JPG|Ял ядай - кӀвал «Дуйма» Image:Vandam Chay.JPG|Вандам вацӀ Image:Vandam Chay2.JPG|Вандам вацӀ ==ГьакӀни килиг== * Удинар == Баянар == == ЭлячӀунар == * Vəndam: Azerbaijan Категория:Кьвепеле райондин хуьрер

Ниж

Агъа СтӀал, Агъа Кран () — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай хуьр. «Агъа СтӀалрин» хуьруьнсоветдин административ юкь. == География == ЧӀехивилел гьалтайла СтӀал Сулейман райондин виридалай чӀехи хуьрерикай сад я. Магьачкъаладилай 184 км кьибле пата ала. Хуьрелай 1,5 км рагъэкъечӀдай пата, чилин винел пата дараматрин къванер ва юкьван виш йисариз талукь тир хъенчӀин кӀусар жагъанвай, инсанар яшамиш хьайи дегь чӀаван чка ава. ХъенчӀин са бязи кӀусар кьиляй - кьилиз физвай цӀарарив ва лепе гузвай хьтин ва кьулу цӀарарив кӀевирнава. Агъа СтӀал хуьрелай 1 км рагъакӀидай пата, Кьулан СтӀалриз тухузвай рехъ физвай кьакьан чкадин синел дегь заманадин сур авайди я. Эгъуьнна хкуднай кьве кучудуникай садан къеняй гимишдин цамар, хтар ва япагьанар, муькьудан — гимишдин са япагьан жагъанвай. Хуьрелай тахминан 1 км кьибле пата, цин регъуьн мукьув, 3 м кьакьанвал ва 120 м пун авай элкъвей, винел пад вацӀун къванери кӀевирнай кӀунтӀ ава. КӀунтӀунин кьиблединни - рагъакӀидай патан гуьнедин кьецӀил чкада, чепедин къапарин яру ва чӀулав кӀусарикай, гьайванрин кӀарабрикай ва цӀивинрикай ибарат тир, культурадин къат аквазва. Агъа СтӀалрилай 6 - 7 км кьиблединни - рагъэкъечӀдай пата, Гуьлгьери вацӀун эрчӀи къерехда ва Арал чӀурал алай фермадилай 0,2 км рагъакӀидай пата, чилин винел пата дараматрин амукьаяр ва ч. э. вилик VII-IV виш йисариз талукь тир хъенчӀин хайи кӀусар авай, дегь заманада шегьер хьайи чка авайди я. Чкадин улу - бубайрилай амай сивяй - сивиз атай кьисайрив кьурвал, и чкадал юкьван виш йисарин шегьер алайди тир. ==Тарих== Къавкъаздин Алпандин заманада, гилан хуьр алай чкадал Кран вилаятдин кьилин шегьеррикай сад авайди тир. 1610 йисуз Вини СтӀал, Кьулан СтӀал ва Агъа СтӀал хуьрерин мукьув иранвийрин лезгийрихъни кьабгъанрихъ галаз ягъунар хьанвай. Хуьруьн агьалияр, 1877 йисан Урусат империядин аксиниз кьиле тухвай къарагъунда активдаказ иштирак авунвай. Империядин кьушинри гужалди бамишрай къарагъундилай кьулухъ, иштиракнавайбурун чӀехи пайдиз кьиникьалди жазаяр ганвай ва хуьряй акъудна Сибирдиз ракъурнай. Агъа СтӀалда, сурун кьилихъ галай къванерал алай кхьинри шагьидвалзавайвал, абурун яшар 600 йис кьван я. Кхьнар гьич алачир къванерни ава. Гьа са чкадал са шумуд къатарин сурун гуьмбетар дуьздал акъатзавай чкаярни ава. Латарин пӀирен патав, тандин диаметр 7 метр ва 700 йис яшар авай тар кьакьан жезва. Вилик хуьре кьве чад кӀвалахзавай. Майишатдин крара вишелай пара куьтенан, пуд вишелай пара жуьт яцар ва 12 - дилай гзаф регьвер: Тайибан, Ферзилагьан, Бедеван, Нурдинан, Кериман, Шахмирзедин, Кайибан, Эмирханан, Шихжамалан ва муькуь регъвер кардик квай. Вири йиса кьиляй - кьилиз иниз къуншидал алай хуьрерай гъуьр регъвез къвезвай, вучиз лагьайтӀа, Мамрачрилай, Кьасумхуьрелай ва СтӀал вацӀалай эгечӀна, КӀварчагъ дугундал кьван яргъи хьанвай чилер агъастӀалвийриз талукь тир. АгъастӀалвияр 2522 гектардилай пара майдандин чилерин иесияр тир. Магьсулар кӀватӀ хъувунин къати кӀвалахрин вахтара, векьер ядай вахтара, абуруз куьмек гуз суван хуьрерай цӀудралди инсанар къвезвай. ЧӀугвазвай зегьмет паталай абуру техилдив кутугай гьакъи къачузвай. Гьар йисуз ина техилдин магьсулрин, емишрин ва салан мейвайрин бул бегьерар кӀватзавай. Хуьре вад мискӀин авай, абурукай сад — жуьме мискӀин гилани амазма. Абдуллагь - эфендидин гьуьжре кардик квай. «ЧӀурухуьр» тӀвар алай кӀунтӀунин кӀаник галай чкадал, Кьвевардихъ, Шекидихъ ва Ширвандихъ галаз жемиятдинни - экономикадин, савдавилин алакъайра чӀехи метлеб авай роль къугъвазвай, Къавкъаз Алпандин Кран вилаятдин кьилин шегьеррикай сад авайди тир. ЧӀурухуьруьн къваларив гвай чкайра, «ХъуцӀу» кӀунтӀал са чӀавуз цур цӀурурдай завод кӀвалахзавайди тестикьарзавай шагъидвилер ава. Райондин хуьрериз газ тухудай гунгар чӀугвадайла, «ЧӀурухуьр» кӀунтӀалай 50 км яргъал сур дуьздал акъуднай. Жагъанвай затӀарин арада авай са бязи затӀари шагьидвалзава хьи, и чкайрин яшайишдин дин мус ятӀа христианвал хьанвай. Жинеррин кӀунтӀарин муькув археологиядин эгъуьнар тухвадайла Александр Македонский девирдиз талукь тир хьилерин чахмахд къванцин кӀвенкӀвер жагъанвайди тир. Тахминан X-XII виш йисара Агъа-Кран хуьр «ЧӀурухуьр» чкадай гилан чкадиз тухванвай. XIX виш йисуз Агъа СтӀал хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьней наибвалдиз талукь тир. Вини СтӀал ва Кьулан СтӀал хуьрерихъ галаз Агъа СтӀалрин хуьруьнжемятдик акатзавай. ==Агьалияр== 2008 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, хуьруьн 1425 майишатра 2749 кас яшамиш жезвай. Агьалидин вири лезгияр, суьнни - мусурманар я. 1886 йисуз хуьре 246 кӀвал авай, агьалийрин кьадар 1269 кас тир: 630 итим ва 639 паб. 1886 йисуз Гуьней наибвалдин агьалияр Хуьруьнэгьлийрин гзафбур куьч хьана Агъа СтӀалрин Къазмаяр хуьр арадал гъанвай. ==Килигиз лайихвал авай чкаяр== * Зурба зариди СтӀал Сулеймана уьмуьр гьалзавай кӀвал, 1950 йисалай музей я. * Агъа СтӀалрин юкьван пата архитектурадин имарат тир — кӀвалахзазай Жуьме - мискӀин ава. Архитектурадин пак - имаратрин сиягьдик гьакӀни, хуьрелай 3 км кеферни - рагъэкъечӀдай пата авай Латар-пӀир, хуьруьн кеферни - рагъакӀидай къерехда авай Цацун-пӀир ва хуьруьн сурун кеферни - рагъакӀидай къерехда авай Леле-пӀир мавзолеяр акатзава. ==ТӀвар - ван авай ксар== * Билалов Альдер — машгьур лезги шаир, кхьираг ва муаллим. * Гьасанбегов Мусайиб Сулейманан хва, лакӀаб СтӀал Мусайиб — лезги шаир, Ватандин ЧӀехи дяведин иштиракчи. * СтӀал Сулейман — XX виш йисан Гомер тӀвар къачунвай Дагъустандин халкьдин зурба лезги зари. * Стальская Лидия Мирзеюсуфовна — лезги шаир, чӀехи лезги шаир СтӀал Сулейманан хтул я. * Нагъиев Фейзуддин — урусатдин лезги зари, зариятхъан ва публицист. * Атлухан-эфенди (тахминан 1770 – 1860 йисар) — фарс, туьрк ва араб поэззияр чидай, вичини шийирар кхьизвай, математикадал ва астрономиядал гьевес авай, диндин - макитис (алим). Ада, вичин дах тир зурба арабист - макит (алим) Абдулвагьид - фекьидин гуьжреда кӀелзавай. Гуьгъуьнлай Атлухан-эфендиди и гьуьжреда вичи тарсар гузвай. Агъа СтӀалрин гьуьжреда тахминан 1882-1884 йисара Мегьамед Ярагъвиди ва 1857-1859 йисара Етим Эмина кӀелзавай. Атлухан- эфенди Мегьамед Ярагъвидин дидедин патай чӀехи амледин хва тир. * Абдул Гьамид-эфенди (тахминан 1805-1877 йисар) — зари ва диндин алим, адаз фарс, туьрк ва араб чӀалар чидай. Яхулви тариххъан Али Каяевди вичин «Дагъустандин алимрир биография» улубда Абдулгьамид-эфендидиз «Куьредин виридалай тӀвар - ван авай ва гьар патахъай зигьин авай макитис (алим)» лугьузва. 1877 йисан къарагъундин кьилел алайди хьиз Кьвевар шегьерда кьиникьалди жаза къачунвай. Етим Эмина адаз вичин и шийирар бахш авунай: «Абдулгьамид – чирвилерин гьуьл, гзаф акьул авай эсерар чаз туна, кьил Женнет авай патахъ рекье гьатна.» * Абдулвагьид-эфенди (тахминан 1811-1896 йисар) — философ ва логик, гьуьжреда тарсар гузвай зурба арабист - макитис (алим). ЦӀуру эгьлийрин ихтилатралди, Атлухан-эфендидин и сихил муькуьбурукай бедендин зурба кӀалубдив ва масабрув гекъигиз тежер хьтин чӀехи кьуватдив тафават аваз тир. Вичин шийирин сада Етим Эмина Абдулвагьид-эфендидин балкӀан икӀ тарифарзава: «Шарвилидин вичиз лайих тир кегьер шиврев мубаракзава за вун. Ви экв чукӀурзавай вилер, нур гузвай шив мубаракзава за.» Эфенди Абдулвагьида гьуьжреда вичин тарсар гунин кӀвалахдилай гъейри, хуьруьн дуванхъандин буржини кьиле тухвазвай. 1877 йисан къарагъунда иштирак авурвиляй ам Сибирдиз ракъурнай ва анай 10 йисалай элкъвена хтанвай. Урусат империядин пачагьдин къуллугъэгьлийри Абдулгьамид ва Абдулвагьид стхайирин кӀвал, къене абурун мал-девлетар, улубар ва кхьиналди тир докуметар гваз цӀай яна курнай. * Абдулфатагь-эфенди (XIX виш йисан юкьвар) — диндин - макитис (алим), Эфенди - Абдулгьамидан хва, адаз муькуь макитрани (илимра) гзаф гегьенш чирвилер авай. * Каиб Тегьирбеган хва (XIX виш йисан сифтеяр) — пачагьдин армиядин подпоручик, араб, туьрк, урус чӀалар чидай. Адан хва Мегьамад пуд СтӀал хуьрерин дуванхъан тир, ва Мегьамадкерим хва Агъа СтӀалрин кавха тир. * Саяд Пери (СтӀал Саяд) (1880-1900 йисар) — XIX виш йисан эхирда Агъа СтӀалрин тӀвар акъуднай поэтесса. * Муьгьуьддин Садикьан хва — 19-й виш йисан машгьур лезги муаллим ва диндар. * Мегьамед-Гъалиб эфенди Муьгьудинан хва — лезги алим ва кхьираг. * Мегьамед-Ариф Садыкъи Мегьамед-Гъалибан хва — машгьур лезги алим ва шаир. * Саидгьасанов Сажидин — машгьур лезги шаир. == Баянар == == ЭлячӀунар == * СтӀал Сулейман райондин официал сайтуна Агъа СтӀал хуьруькай куьруь малуматар * СтӀал Сулейманан кӀвал - музей * Крамов И. В ауле Ашага-Стал (Октябрь 1965)// Континент. 2009. № 142. Категория:СтӀал Сулейман райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Агъа СтӀал

Филискъар () — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай гадарнавай хуьр. == Этимология == Хуьруьн несилри «Филисим» са итимдин тӀвар тирди лугьузва, и хуьруьн бине кутур касдин тӀвар. И кьиса агъсакъалрин эхтилатрини тестикьарзава. == География == Хуьр Ахцегь райондин рагъэкъечӀдай пата, райондин администрациядин юкь тир Ахцегь хуьрелай 12 км яргъал, Шалбуздагъ цӀиргъинин рагъэкъечӀдай патан хушал, МугъулахвацӀ кӀамун вине кьилихъ гала. Хуьруьн патав галай сувариз филискъвийри Несенпел ва Курсукул лугьудай. ==Тарих== XVI виш йисалай 1839 йисал кьван хуьр Дукъузпарадин азад жемиятдик квай Памятники обычного права Дагестана XVII-XIX вв.. 1839 йисуз Филискъар Урусат империядин гъилик акатнай. Урусат империядик квай чӀавуз ам Дагъустан вилаятдин Самур округдин Дукъузпара наибвалдиз талукь тир. КӀурукӀун ва Ялцугъ хуьрерихъ галаз Ялцугърин хуьруьн-жемиятдик квай. 1929 йисуз хуьр цӀийз арадал гъайи Ахцегь райондик кутунай. 1953 йисуз Филискърин агьалияр Мегьарамдхуьруьн райондин Советский хуьруьз куьчарнай История села Советское Магарамкентского района. Хуьруьн кьилихъ сурарин къванерал тийижир чӀалалди кхьинар алай цӀуру сурар ава. ==Агьалияр== 1869 йисуз хуьре 270 кас агьалияр авай, абурукай 147 — итим, 123 — дишегьли. Хуьре 33 мягьлеяр авай. 1886 йисан Урусатдин Империядин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна, хуьре 273 касди уьумуьр ийизвай Население Докузпаринского наибства Самурского округа по сёлам в 1886 году. Вири лезгияр, суни-мусурманар тир. Хуьруьнвийри малар-лапагар хуьнилай гъейри, лежбервилел ва муькуь крарал алахънай. Мисал патал, кӀарасдин устӀарвал, къелехъанвал хьтин кеспияр хуьре вилик фенай. Семед, Зейнал, Къазиагьмед стхаяр хуьруьн магьир къелехъанар тир, Ферзалиев Идаят, Гуьлмегьамед — чекмехъанар, Сеидагьмедов Къужабубани Умаров Мелик рак-дакӀар расзавай устӀарар тир. Филискъвияр пуд сихилриз пай хьанай: Къаримар, Кецинар ва Качкъалабар. Алай чӀавуз хуьре касни амач, дараматар харапӀайриз элкъвена. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Хуьрер «ХарапӀаяр» Категория:Ахцегь райондин хуьрер Категория:Ахцегь райондин тунвай хуьрер Категория:Гадарнавай лезги хуьрер Категория:Дагъустандин гадарнавай хуьрер

Филискъар

Инхело (ЦӀийи Инхело) — Дагъустан республикадин Хасавюрт райондин чилерал алай Ахвах райондин хуьр. Вини Инхело хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Хасавюрт райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Хасавюрт шегьердилай 24 км яргъал ала. ==Тарих== Хуьр Хасавюрт районда авай Ахвах райондиз талукь тир хъуьтӀуьн чӀурар хьиз менфят къачузвай чилерал арадал атана. ==Агьалияр== Йисариз килигна Инхело хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2002 2010 Агьалияр 796 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 83833\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 838 касди уьмуьр ийизвай. Вири каратаяр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Ахвах район» администрациядин официальный сайт Категория:Ахвах райондин хуьрер Категория:Каратайрин хуьрер

Инхело

Кичик ПӀирали — Азербайжан республикадин Кьвепеле районда авай хуьр ва муниципалитет. == География == Хуьр Кьвепеле райондин рагъакӀидай пата, райондин кьилин шегьер тир Кьвепеле шегьердилай 10 км яргъал чка кьунва. == Агьалияр == Алай чӀавуз хуьре 703 кас яшамиш жезва. Агьалийрин саки вири азербайжанар я. == ЭлячӀунар == * Həmzəli: Azerbaijan Категория:Кьвепеле райондин хуьрер

Кичик ПӀирали

Александр Сергеевич Пушкин (1799 йисан 26 май, Москва — 1837 йисан 29 январь, Санкт-Петербург) — XIX виш йисан виридалайни нуфус авай ва машгуьр урус зари, драматург ва прозаик, эдебиятдин критик ва теоретик, урус литературада гьакъикъат ва авай гьалар авайвал вири патарихъай къалурдай — «реализм» рекьин бине кутур кас. Пушкинан эсерар Урусатдин гъакъикъатдин харусенятдин энциклопедия гьисабзавайди я. Вичин эсерра ада декабристрин са бязи фикирриз дестек ганай ва гьа девирдин жемиятдин кьилин проблемаяр къалурнай, месела: монархия ва халкь, гьукумат ва касвал, Къизил виш йисан дворянрин вини къатарин кьилдинвал. Гьеле чан аламаз Пушкинан тӀвар виридалайни зурба урус милли зари хьиз акъатнай. Къенин эдеби урус чӀалан бине эцигай касни Пушкин гьисабзавайди я. Адан тӀвар Дуьньядин 100 виридалайни хъсандиз чирнавай ксарин сиягьдик ква. == Уьмуьрдикай == === Хзан === Александр Сергеевич Пушкин асулдай дворянар тир Пушкинрин сихилдикай я. И сихилдикай Пушкина шумудни са сеферра вичин эсерра кхьенвайди я, ада вичин сихил халис аристократиядин чешме хьиз, хайи дигедиз вафалудаказ къуллугъ авур ва дегь несил хьиз къелемдиз ганайЛукомский В. К. Архивные материалы о родоначальнике Пушкиных — Радше // Пушкин: Временник Пушкинской комиссии / АН СССР. Ин-т литературы. — М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1941. — [Вып.] 6. — С. 398—408. с. 398. Адан дидедин чӀехи бубадин дах — Абрам Петрович Ганнибал асулдай африкави негр тир. Сифте ам I-й Пётрдин къуллугъчи тир, гуьгъуьнлайни дяведин инженер ва генерал хьанайСтарк В. П. Пушкины в «Истории Петра» и «Истории Пугачёва» // Пушкин: Исследования и материалы / РАН. Ин-т рус. лит. (Пушкин. Дом). — СПб.: Наука, 2004. — Т. XVI/XVII. — С. 188—197.. Пушкинан буба патай чӀехи буба — Лев Александрович Пушкин, артиллериядин полковник ва гвардиядин капитан тир. Буба Сергей Львович Пушкин — гьевескар-зари ва аристократиядин зарафатчи тир. Диде — Надежда Осиповна, Ганнибалан хтул тир. Ими Василий Львович — Карамзиндин дестедин арада авай машгьур шаир тир. Пушкиназ са вах — Ольга, ва стха Лев авай. === Жегьил чӀавар === А. С. Пушкин 1799 йисан 26 майдиз Москва шегьердин Немецкая слободада дидедиз хьанай. Июньдин 8-даз хашунин цяй акъуднай. 1805—1910 йисарин гатун варцар Пушкина Подмосковьедин Захарово хуьре вичин чӀехи дидедин патав тухузвай. Сифте эсерра Пушкина вичин аял чӀаварин кьатӀар къалурнава, месела «Монах» (1813 йис); «Бова» (1814 йис), лицейдин шиирар «Послание к Юдину» (1815 йис), «Сон» (1816 йис). Пушкинан баде Мария Алексеевна Ганнибалди вичин хтулдикай икӀ кхьенай: > . Ругуд йис Пушкина Царское Село хуьруьн лицейда кӀелнай. Ина жегьил зариди 1812 йисан Ватандин дяведин вакъиаяр уьмуьр гьалнай. Пушкинан шаирвилин алакьунар ина дуьздал акъатнай ва абуруз сифте чӀехи къимет гьа и лицейда ганвай. Лицейда кӀелай береда Пушкина пара кьадар шииррин эсерар кхьенай. Адак руьгь кутазвайбур Франциядин XVII—XVIII виш йисарин зарияр тир. Абурун эсеррихъ галаз жегьил зари вичин бубадин ктабханада таниш хьанай. Адан вирибурулайни рикӀ алай француз кирамар Вольтер ва Парни тир. Пушкинан шииратдин муаллимар Батюшков ва романтизмдин устад Жуковский хьанай. 1814 йисан июль вацра Пушкинан эсер садлагьай сеферда Москвада акъатзавай «Вестник Европы» журналда чапдай акъатнай. Журналдин цӀипудлагьай номерда, вичин дуст Кюхельбекераз талукьарнай «Шаир дустуниз» (К другу-стихотворцу) тӀвар алай шиир акъатнай. Гьеле лицейдин шакӀурт яз, Пушкин эдебиятдин «Арзамас» жемиятдик акатнай. И жемият милли эдебиятдик квай архаизмдин ва куьгьнечивилин аксиниз экъечӀзавай. 1817 йисан июнь вацра коллегиядин-секретарь чин къачуна Пушкина лицей акьалтӀарнай ва Къецепатан крарин Коллегиядик экечӀнай. 1819 йисуз ам, декабристрин «Союз благоденствия» тешкилатдин регьбервилик квай эдебиятдинни- театрдин «Зелёная лампа» жемиятдик акатнай. И тешкилатрин сир квай кӀвалахра ахъадаказ иштирак тавуртӀани, Пушкина декабристрин къати активистрин чӀехи пайдихъ галаз дуствилин араяр хуьзвай. Гьа йисара зариди гьеле лицейда кӀелдайла кьил кутунвай ва «Арзамас» жемиятди эцигай къайдадалди кхьенвай «Руслан ва Людмила» кьегьалвилин поэмадин винел кӀвалахзавай. Поэма 1820 йисан майдиз чинриз акъатнай ва жуьреба-жуьре фикиррин ва баянрин себеб хьанай. === Кьибле патара (1820—1824 йисар) === 1820 йисан гатфариз Пушкин, вичин шиирра кхьей гафарин патахъай, Петербургдин генерал-губернатор М. А. Милорадовичан патав эвернай. Ада архимандрит Фотияз, Аракчееваз ва вич пачагь I Александраз талукьарнай айгьанатар квай шиирар кхьенай. Ам я Сибирдиз дакъурдай ва я Соловки островдал алай монастырьда твадай фикирар авай. Амма дустарин, иллаки Карамзинан, куьмекдалди жаза хъуьтӀуьлариз хьанай. Ам Москвадай Кишинёв шегьердиз, канцелярияда кӀвалахиз акъуднай. ЦӀийи къуллугъдин чкадиз фидай рекье Александр Сергеевич Днепр вацӀа эхъвена вичин тухулар начагъарна сталжем хьанай. Ам сагъарун патал Раевскийрин хзанди 1820 йисан май вацран эхирда Пушкин чпихъ галаз сифте Къавкъаздиз, гуьгъуьнлайни Крымдиз тухванай. 1820 йисан 16 августдиз Пушкин Феодосиядив агакьнай. Кьве къалай Пушкин Раевскийрихъ галаз гимидалди Гурзуфдиз рекье гьатнай. Гурзуфда уьмуьр гьалай береда чкадин тӀебиатдал гьейран хьайи зариди гьуьлуьн кьерера ва сувара тухдалди къекъвенай. Къекъуьнрин арада Аю-Дагъдал балкӀандал алаз хкаж хьуни ва луьткведалди Суук-Су мысдал сирнавуни чка кьунвай. Гурзуфда Пушкина «Къавкъаздин есир» эсер давамарнай ва са шумуд лирик шиирар кхьенай. Абур ада Н. Н. Раевскийдин рушариз — Екатеринадиз, Еленадиз ва Мариядиз талукьарнай. Ина зариди «Бахчасарайдин фонтан» поэма ва «Евгений Онегин» роман кхьин къаст авунай. 1820 йисан сентябрьда Симферопольдиз фидай рекье ам Бахчасарайда акъвазнай. Йикъарин са юкъуз пачагьдин кӀвалерин гьаятда экъведайла ада кьве марвард цуьк кьатӀна «Накъварин фонтан»-дин кӀаник эцигнай, гуьгъуьнлай ада и фонтандиз «Бахчасарайдин фонтан» тӀвар алай шиирар ва поэма теснифнай. === Кьиникь === А. С. Пушкин Дантесахъ галаз хьайи дуьэльда къачур залан хирен себебдалди кьенай. И кьве касдин араяр чӀурна дуэльдиз гъанвай себебар пара авай. Дантеса Пушкинан паб Наталья Николаевнадихъ гелкъвезвайди виридаз малум хьанай ва и кьве аристократ хзанрин арада кӀеви къалар гьатнай. Са тӀимил вахтунилай тийижир касдин паталай Пушкиназ ва адан дустариз адан папан хатурда хкӀадай айгьамар квай чарар ракъурнай. Пушкина ибур Дантесан ва адан тахай буба Геккернан гъилин кӀвалахар тирди кьатӀанай. Намус хуьн паталди, 1836 йисан 4 ноябрьдин нянихъ Пушкина Дантесас дуэльдиз эверун ракъурнай. Геккернан куьмекдалди и дуэльдин муьгьлет кьве гьафте кьулухъ янай. Шаирдин дустарин, иллаки Жуковскийдин ва адан юлдаш Наталья Николаевнадин алахъунрин нетижада дуэль терг ийиз хьанай. 17 ноябрьдиз Дантеса Наталья Николаевнадин вахаз вичиз ша лагьана теклифнай. Гьа юкъуз Пушкина вичин эверун кьулухъ къахчунай. Амма и никагьдикай абурун арада авай къал къанвачир. Дантеса адан вах Натальядин нуфус чӀур тийин паталди къастуналди гъанвайди я лугьудай ванер чкӀанай. Папа Пушкиназ и интригаяр куьтягь жедалди Санкт-Петербургдиз хъфин теклифзавай, амма Пушкина и кардиз вичиз кӀандайвал эхир эцигиз кьетӀъ авуна. 1837 йисуз ада Луи Геккерназ «акьалтӀай векъи» чар кхьена ракъурнай. И чарчиз жаваб анжах дуэльдиз эверун мумкин тир ва Пушкиназ им хъсан чизвай. Къанунрин къайдайрив кьадай дуэльдиз эверун Пушкиназ гьа юкъуз атанай. Амма Геккерн чара уьлкведин посол тир виляй, адаз дуэльра иштирак ийидай ихтияр авачир, тахьайтӀа адан карьерадиз эхир къведай. Адан чкадал Дантес экъечӀнай. 27 январьдиз ЧӀулав вацӀун кьерел дуэль кьиле фенай. Пушкинахъ залан хер галукьнай. Гуьлле ятурдилай гьатна руфунив агакьнай. А аямдиз килигна им кьиникьал гъидай хер тир. И кардикай Пушкиназ адан лукьман Арендтди гьакъикъат чуьнуьхар тавуна хабар ганай. Кьиникьиз мукьва Пушкина вичин кӀвалахар къайдада кухтазвай. Буржар вахгузвай, веледрин арада ирс пайнай, ва икӀ маса. 29 январьдиз сятдин 14:45 зари перитонитдикай рагьметдиз фена. Александр Сергеевич Пушкин Псков губерниядин Святогорск монастырьда кучуднай. === Пушкинан несилар === Пушкинан кьуд аялдикай анжах кьведа ада несил давамарнай — хва Александрди ва руш Натальяди. Заридин пара кьадарда авай несилар къе дуьньядин гьар пата гьалтда: АСШ, Англия, Германия, Бельгия ва маса уьлквеяр. Абурукай тахминан 50 касди Урусатда уьмуьр тухузва. Пушкинан дуьз ва эхиримжи несил тир Александр Александрович Пушкин Бельгияда ава6 любопытных фактов о последнем потомке Пушкина — Аргументы и факты (2013 год). == Заридин акунар == А. С. Пушкинан буй 166,7 см тир, гьа девирда им итимрин юкьван дережадин буй гьисабзавай. Адан папан буй 173 см тир. Пушкинан акунрикай чара-чара кирамри чпин фикирар къалурнава ва чӀехи пай дуьшуьшра абур сад садав кьазвач. Умуми шикилда къачуртӀа садани ам иер тирди лагьанач, амма гзафбуру къейднай хьи, адак зариятдин гьевес кткидайла адан чинин акунар гьейбатлу жедай ва рикӀе авай гьиссер ва теспачвал эхъен хьиз къалурдай. 1833 йисуз Нижний Новгороддин губернатордин межлисда Пушкин акур Л. П. Никольскаяди икӀ кхьенай: "Адан са кӀус къумрал чин акьванни иер тушир, амма кьери жуьредин чин тир: гзаф чӀехи ахъа пел, яргъи нер, яцӀу пӀузарар — гьич дуьз къайдадин лишанар туш. Амма цавун нур алай мичӀи вили, чӀехи ва михьи вилери инсан гьейранардай. Адан вилери гузвай таъсир са гафаривни лугьуз жедач: абурук къати цӀайни квай, гьа вахтунда хушвилин ва рикӀиз чими гьиссерни чкӀурдай. Заз ихьтин акьуллу, ахъа ва хуш къилихрин чин садрани акурди туш. Адаз пара иер ва акьуллу рахунар хас тир. Ам гьикьван шад, гуьгьуьл ахъайдай ва дикъет гудай тир хьи… Ам инсандиз хуш татун мумкин тушир. == Эсерар == ; Поэмаяр * Русланни Людмила (1817—1820) * Къавкъаздин есир (1820—1821) * Гавриилиада (1821) * Вадим (1821—1822) * Къачагъ тир стхаяр (1821—1822) * Бахчисарайдин фонтан (1821—1823) * Къарачияр (1824) * Граф Нулин (1825), факсимильное воспроизведение первого издания 1827 года, pdf * Полтава (1828—1829) * Тазит (1829—1830) * Коломнада авай гъвечӀи кӀвал (1830) * Езерский (1832) * Анджело (1833) * Цурцин балкӀандал алайди (1833) ; Шиирра кхьенвай роман * Евгений Онегин (1823—1832) ; Драматургиядин эсерар * Борис Годунов (1825) * Гъил кӀеви тир рицар (1830) * Моцартни Сальери (1830) * Къванцин мугьман (1830) ФЭБ: Пушкин. Каменный гость. — 1948 (текст) * ТӀегъуьн чӀавуз авур сувар (1830) * Русалка (1829—1832) ; Шиирар * 1813—1825 * 1826—1836 ; Проза * ЧӀехи Петран арап (1827) * Чарарра кхьенвай роман (1829) * Кьейи Иван Петран хва Белкинан гьикаяр (1830) ** Тапанчидай ягъун ** Чайгъун ** Гробхъан ** Станциядиз килигдайди ** Ханум тир лежбер * Горюхинан хуьруьн тарих (1830) * Рославлев (1831) * Дубровский (1833) * Пехъерин биби (1834) * Пугачеван тарих (1834) * Кирджали (1834) * Мисридин йифер (1835) * 1829 йисуз дяведиз экъечӀдайла Арзрумдиз авунвай сиягьат (1835) * Капитандин руш (1836) ; Махар * Чам (1825) * Кешишдикайни адан кӀвалахдайди Балдадикай мах (1830) * Диши севрекай мах (1830—1831) * Салтан пачагьдикай, адан тӀвар-ван авай гужлу Гвидон Салтанан хва княз тир хцикай ва лап иер тир пачагьдин руш къугьдикай мах (1831) * Гъетерхъандикайни гъетрекай мах (1833) * Кьенвай пачагьдин рушакайни ирид къагьримандикай мах (1833) * БицӀи къизилдин кӀекрекай мах (1834) == Эдебият == * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Урусатдин шаирар Категория:Урусатдин зарияр Категория:Урусатдин кхьирагар Категория:Урус шаирар

Александр Сергеевич Пушкин

Гьольштайн () — Германиядин кефер пата авай тарихвилин чил я. Алай чӀавуз гьукуматдин паюнай ам Шлезвиг-Гьольштайн бундесланддин кьибле патан пай я. 1474 йисуз Гьольштайн Пак тир Римдин империядин пай хьана. 1490 йисуз Гьольштейн кьвенал пайнавай: Гьольштайн-Зондербургни Гьольштайн-Готторф. 1762 йисуз Гьольштайн-Готторфдин герцог Петр III тварцӀелди Россиядин император хьана. Адаз Даниядал гьалт жез кӀнзавай Шлезвигдик кухтунвай чилер кьулухъ къахчун патал. thumb|Гьольштайн къепи рангунал == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Германия

Гьольштайн

Фракта́л ( — куьлуь авур, ханвай, кукӀварнавай) — вичи-вичиз ухшарвал кьетӀенвал авай, яни чара-чара алцумдин шкалайра сад хьтинвал авай (фракталдин гьар са пай вири санал гзафвализ ухшар я) математикадин гзафвал я. Математикада фрактал лагьайла евклиддин генгвиле куьлуь авур метрикадин кьадарвал авай (Минковскидин кьадарвал, я Хаусдорфан кьадарвал), я топологиядин метрикадилай тафават жезвай метрикадин кьадарвал авай нукьтайрин генгвал гъавурда кьазва, гьавиляй фракталар эхир авай гьалкъайрив сергьятдиз тунвай маса геометриядин фигурайривай тафават авун герек я. == Галерея == Файл:Wires Apophysis Fractal Flame.jpg Файл:Red Vortex Apophysis Fractal Flame.jpg Файл:Glue1 800x600.jpg Файл: Mandelpart2.jpg Файл: Young star )fractaldancer(.jpg Файл:Fracal XaoS "Fantastic insect".png Файл:Fractal Xaos psychedelic.png Файл:Fractal Galaxy.jpg Файл:Julia001-3.png Файл:Fractal Julia.jpg == ЭлячӀунар == * Категория:Математика

Фрактал

Местерух () — Дагъустан республикадин Ахвах районда авай хуьр. Местерух хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Ахвах райондин рагъэкъечӀдай пата, райондин администрациядин юкь тир Карата хуьрелай 9 км яргъал, Местерухтлар вацӀал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Местерух хуьр вири Авар округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Авар округдин Хунзах наибвалдиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Местерух хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2002 2010 2015 Агьалияр 492 Население Хунзахского наибства в 1886 году 1 147 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 1 012 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 1 029 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 1 029 касди уьмуьр ийизвай. Вири аварар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Ахвах район» администрациядин официальный сайт Категория:Ахвах райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Местерух

Зизик () — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай, «КӀварчагърин» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. == География == Хуьр СтӀал Сулейман райондин кеферда, райондин юкь тир Кьасумхуьрелай 10 км яргъал, Хив райондин сергьятдин мукьув чка кьунвайди я. Мукьвал алай хуьрер: НуьцӀуьгъ, Экен, КӀварчагъ. ==Тарих== Хуьруьн арадал атуникай са малуматни авач. ТӀварцӀикай баян гун мумкин туш. Хуьруьнэгьлияр фад заманрилай инихъ, малдарвилив ва лежбервилив алахънавайди я, кьетӀендаказ гьажибугъда цунив. И магьсул ина вижеваз экъечӀзава. Дяве чӀаван четин йисара, анжах Зизик хуьруьнэгьлийри ваъ, гьатта СтӀал Сулейман, Табасаран ва Хив районрин мукьвал алай хуьрерин агьалияр Зизик хуьруьн гьажибугъдадин куьмекдалди сагьдиз амукьнай. XIX виш йисуз Зизик вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьибле - Табасарандин наибвалдиз талукь тир. Экен, Имамкъулидхуьр ва КӀварчагъ хуьрерихъ галаз КӀварчагърин хуьруьнжемятдик квай. ==Агьалияр== Алай чӀавуз хуьруьн 349 кӀвале 1198 касди уьмуьр гьалзава. Агьалидин вири лезгияр, суьнни - мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, хуьре 102 кӀвал авай, агьалийрин кьадар 508 кас тир: 250 итим ва 258 паб. 1886 йисуз Кьибле - Табасарандин наибвалдин агьалияр Зизик хуьре гъуьгъуьнин сихилар авайди я: Къемкьерар, Кьакьалар, Гаргарар, Ченехьар, Гамбуяр, Эпитар. == Баянар == == ЭлячӀунар == * СтӀал Сулейман райондин официал сайтуна Зизик хуьруькай куьруь малуматар Категория:СтӀал Сулейман райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Зизик (СтӀал Сулейман район)

КӀири () — Дагъустан республикадин Кьурагь районда авай хуьр. Бахцугъ, Ругун ва Сараг хуьрерихъ галаз «КӀири» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин администрациядин юкь я. == География == Хуьр Дагъустан Республикадин Кьурагь райондин рагъэкъечӀдай пата, Кьурагь вацӀал, Кьурагь хуьрелай 20 км яргъал чка кьунвайди яТопографическая карта K-39-XIX — 1 : 200 000. Гьуьлуьн дережадилай 1380 кьакьанда ала. Хуьруьн чилерин вири санлай майдан — 2800 гектар я, мулкарин майдан — 1929 га, векьин чкаяр — 673 га, чӀурар — 1081 га. == Тарих == ЦӀуру эгьлийрин эхтилатралди, сифте и хуьр «КӀелед КӀунт» тӀвал алай чкадал алай. Хуьре сифте кӀвалер суван кьиблепатан гуьнедал алай «Контурар» тӀвар алай районда эцигнавай. Ина пара кьадарда амукьнавай тарихдин имаратри ва кучудунри, хуьр са чӀавуз мусурманввл диндин вилик галай девирдиз талукь тирди субутарзава. Хуьруьн тарихдин «КӀири» тӀварцӀин арадал атуникай гуьжетунар физва, садбуру и тӀвар, вилик хуьруьн агъа кьиле пара кьадарда экъечӀзавай кӀирийрин тарарихъ галаз алакъа кутазва. Гуьгъуьнлай, Дагъустан Урусатдик акатайдилай кьулухъ, урусри, чпиз лугьуз регьят хьурай лугьуз хуьруьз «Икра» тӀвар эцигнавай. Хуьруьнвийрин асул кӀвалахар лежбервал, малдарвал, гъилин устӀарвал ва кустарвал тир. Хуьре 17 чатар кардик квай. УстӀарри чпин гьасил авур затӀар кӀвалин аваданвилеризни тӀуьнин продруктриз масакӀа ийизвай. Чпин крара чатун устӀарри кӀарасдин цӀивинрикай менфят къачузвай, гьавиляй кӀарасдин цӀивинин гьазурунин кӀвалахрал хуьре чара ксар алахънавай. Хуьре гьакӀни хъенчӀин устӀарвал гзаф вилик фенвай. Гьайи къведайди ам я хьи, кӀиривийрин гъилин устӀарвиликай амукьайди са виликан агалкьунрин гелер я. XIX виш йисал кьван хуьруьн регьбервал, жемятди кхягъзавай кавхади ийизвай. Адахъ кьвед пуд куьмек ийиидай ксарни галай. XIX виш йисан эхирда хуьре, Темирхан- Шура (Буйнакск) шегьерда ацукьнавай царьдин сердерди тайин ийизвай, чиновник — кавха везифа арадал гъанвай. Кавхадин асул буржийрик, хуьре жемиятдин — къайда ва эгьлийрин арада регьмвал хуьн акатзавай. Абуру чеб ва чпиз куьмек ийизвай ксар, къайдаяр чӀурзавай эгьлийрикай къакъудзавай штрафралди хуьзвай. XIX виш йисан эхиррай эгечӀна, хуьруьн эгьлийрин, иллаки итимрин арада кеспи ийиз шегьерриз фидай лежбервал гегьенш жез гатӀумнавай. Виринра уьмуьр четин ва залан тир, ва халкьдин арада рази туширвилер ва протестар арадал къвезвай. А йисара къати протестантрикай сад, КӀири хуьряй лезги халкьдин кьегьал КӀири Буба тир. Гила адан несилри, хайи дигедай акъудна Сибирьдиз ракъурунив ва Бакудин дустагъда тунив къастар хаз тахьанвай, викӀегь ва мерд касдин рикӀел аламукьуниз чӀехи гьуьрмет ийизва. Сифте вахтара кӀиривийрин гзафбур Бакудин нафтӀадин мяденра хкаж хьанвай. Хуьруьн сифтегьан мектеб 1918 йисуз мискӀинда араб чӀалал ахъайнвай. 1927 йисуз халкьдин куьмекдалди сифте кьилин чирвилерин мектебдин дарамат эцигнавай. Мектебдин регьберар Магьарамов Ага, Кьурбанов Абдуселим, Дадаев Гьасан тир. 1936 йисуз сифте кьилин чирвилерин мектебдикай ирид йисан мектеб хъувунвай, ва директорвиле, хуьруьн эгьлийрикай садлай специалист, М. Мисриханов тайин авунай. 1967 йисуз КӀирида цӀийи мектебдин дарамат эцигна юкьван мектеб ахъайнавай. 1930 йисуз хуьруьн 27 майишатар садхьана кооператив туькӀуьрнавай. Кооперативдин председатель Асалиев Асан тир. Абуру сада-садаз куьмек гунин лежбервилин комитет (КРЕСТКОМ) арадал гъанвай. И коллектив майишат 1931 йисал кьван амукьнавай. 1931 йисуз хуьре потребительрин сад хьанвай кооператив (КПО) туькӀуьрнавай. 1932 йисуз КПО-дин чкадал малдарвилин кооператив амадагвал арадал атанвай. Адан председателяр, чара вахтара Ашурбеков Кучага, Загиров Загир тир. Ва 1937 йисуз, партиядин XII — й кӀватӀалдин тӀварунихъ галай, халис колхоз арадал гъанвай. Адалай кьулухъ хуьре колхоздин фермайрин, гьамбарханайрин, базайрин зарб эцигунар гатӀумнавай. XIX виш йисуз КӀири вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьурагь наибвалдиз талукь тир. Кутул ва Ругун хуьрерихъ галаз КӀири хуьруьнжемятдик акатзавай. Ватандин ЧӀехи дяведиз хуьряй 222 кас рекье гьатнавай, абуру 105 кас дяведа телеф хьанвай, 117 кас элкъвена ватандиз хтанвай. Дяведин майданда чпиз кьегьалвилин гьуьрмет къазанмишнавайбурун арада политрук Османов Шафи, офицер Гамзаев Багаудин, жергедин аскерар Р. Алимирзоев, Р. Эскендаров , Л. Батманов, Ж. Рустамов, М. Алимирзоев ва мсб. тир. Абуруз дявевилин пишкешар вуганвай. Амма кьетӀен баркаллувал хуьруьн дамах тир, кичӀевал квачир комбат Эсед Бабастановичаз талукь я. Дяведа къалурай жуьрэтлувилин, викӀегьвилин ва кӀевивилин паталай адаз кьейидалай кьулухъ, Совет Союздин Кьегьал хьтин чӀехи тӀвар ганвай. Гила адан тӀварунихъ хуьре колхоз ва мектеб ава. Регьмет хьайи аскеррин гьуьрметдай хуьре Салигьов Эседан имарат ва муькуь аскеррин обелиск эцигнавайди я. == Агьалияр == 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 1 532 касди уьмуьр гьалзавайКьурагь район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни — мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, КӀири хуьруьн агьалияр 1 343 кас тир.КУРАХСКОЕ НАИБСТВО (1886 г.) == ИнфратуькӀуьрун == == ТӀвар-ван авай хуьруьнвияр == === Тарихдин чинар === * КӀири Буба — лезги халкьдин кьегьал. === Машгьурбур === * Гьажиев Садикь Абумуслиман хва, лакӀаб Садко Гьажиев — лезги шаир. * Гьемзетов Гьемзет Агъамирзедин хва — тӀвар-ван авай лезги шаир, кхьираг ва журналист. * Къазиев Къази Букаран хва — лезги шаир ва журналист. * Салигьов Эсед Бабастанан хва — Совет Союздин КьегьалЖители села Икра Курахского района Дагестана почтили память Героя. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «МО-Курах» сайтуна КӀири хуьруькай куьруь малуматар * «Лезгин.ру» сайтуна КӀири хуьруькай гегьенш малуматар * Икра Курахский район Категория:Кьурагь райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

КӀири

Манасаул — Дагъустан республикадин Буйнакск районда авай хуьр. Манасаул хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Буйнакск райондин кьулан пата, райондин администрациядин юкь тир Буйнакск шегьердилай 10 км яргъал ала. ==Тарих== 1864 йисуз Къавкъаздин Дяведин финифра Манасаул хуьр вири Дагъустандихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Темир-Хан-Шурадин округдин Темир-Хан-Шурадин наибвилиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Манасаул хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 1886 2002 2010 Агьалияр''' 223 Темир-Хан-Шурадин наибвилин агьалияр 1886 йисуз 625Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 62933\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 629 касди уьмуьр ийизвай. Вири аварар, суни- мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Буйнакск район» администрациядин официал сайт Категория:Буйнакск райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Манасаул

Саидгьасанов Сажидин Саиджамалан хва — машгьур лезги шаир. 1933 йисан 2 майдиз СтӀал Сулейманан райондин Агъа СтӀал хуьре дидедиз хьана. Хайи хуьруьн мектеб ва Дагъустандин университетдин филологиядин факультет куьтягьна, гзаф йисара лезги чӀалан ва литературадин муаллимвиле кӀвалахзава. С. Саидгьасанов аялар патал теснифзавай, сатирадин ва юмордин шииррин ва абурукай ибарат кӀватӀалрин («Вун накь вучиз атаначир?», «КӀватӀи-кӀваташ», «Аламатар», «Зуьрнедин ван алаз», «НуькӀ хала») автор я. Зариди Медениятдин макан «Куьредин ярар» тешкилуна иштиракна. Ам Лезги кхьирагрин союздин член, ва "ДР-дин культурадин лайихлу къуллугъэгьли" я. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар

Саидгьасанов Сажидин Саиджамалан хва

ЦӀехуьл Мелки — 1837—1839 йисара генерал Головинан ва генерал Фезедин кьушунрин аксина женг чӀугур Мелкиди 1839 й цӀехуьлрин 500, хуьлуьхъви Тагьирбеган 300, тӀигьиржалви Рамазанан 400, кьилагьви Ибрагьиман 200 касдикай ибарат кӀеретӀар галкӀурна абуруз регьбервал ганайМ. Меликмамедов «Къубадин гъулгъула». Баку, 2004 й, 154 ч.. == ЭлячӀунар == == Эдебият == == Баянар == Категория:Лезгийрин тарих Категория:Къавкъаздин дяве

ЦӀехуьл Мелки

Къафланрин Гьажибала Мирзедин хва (лакӀаб Гьажибала Яргунви) — лезги шаир. 1938 йисуз КцӀар райондин Яргунрин хуьре дидеди хана. Хуьруьн мектеб, Бакудин Гьуьлерин Мектеб куьтягьай Гьажибалади яргъал йисара «Каспар» идарада кӀвалахна. Жегьил чӀавалай шиирар кхьизвай Гь.Яргунвиди са шумуд ктаб акъуднава. Ам «Муштулух», «Генерал Абилов» ва «Бахтлу рехъ» ктабрин автор я. ==ЭлячӀунар== * Акимов Къ. Х. «Лезги зарияр» Категория:Лезги шаирар

Къафланов Гьажибала Мирзедин хва

ЧӀехи куду (лат. Tragelaphus strepsiceros ) — антилопаяр хзандиз талукь тир гьайван. Категория:Антилопайар

ЧӀехи куду

Керимрин Керим Абдулхаликьан хва (1917, Гьил, КцӀар район — 1987) — шурайрин алим, физикадинни математикадин илимрин духтур я. == Уьмуьрдин рехъ == ССРГ- дин зурба алимрин сиягьда тӀвар жегьилзамаз гьатай, вири дуьньядиз сейли алим Керим Керимован илимдин кӀвалахри алай девирда космонавтикадин илим мадни вилик тухуз куьмек гузва. Физикадинни математикадин илимрин духтур Керим Абдулхаликьан хва Керимов 1917-лагьай йисуз КцӀар райондин Хьиларин хуьре дидедиз хьана. Хуьруьн юкьван мектеб акьалтӀарна, 1936-лагьай йисуз Азербайжандин Гьукуматдин Университетдин физикадинни математикадин факультетдик экечӀай жегьилди 1941-лагьай йисуз университет тафаватлувилелди акьалтӀарна. Ватандин ЧӀехи дяве къарагьайла аскервилиз тухвай Керим Москвадин Дзержинскийдин тӀварунихъ галай артиллериядин Академиядия кӀелиз ракъурнай. Академия куьтягьна, дяведиз фейи гадади кьегьалвилелди женг чӀугуна, Ватан хвенай, шумудни са орденар ва медалар къачунай. Дяведилай гуьгъуьниз М. В. Ломоносован тӀварунихъ галай Москвадин гьукуматдин университетда кӀвалахай Керим Керимова ина куьруь вахтунда кандидатвилин диссертацияни хвена. Азербайжандиз т1вар-ван авай алим хьиз элкъвей жегьил лезгиди 1950-1959-лагьай йисара илимдин ахтармишунар давамарна. Ада гьакӀни Азербайжандин Илимрин Академиядин аспирантурадин отделдиз регьбервал гана. 1959-лагьай йисуз К.Керимов Азербайжандин ИА-дин Математикадинни Механикадин Институтдип лабораториядиз регьбервиле тайинарна. Ада вичин илимдин кӀвалахар математикадинии механикадин теориядиз ва практикадин метлеб авай месэлайриз талукьарнай. Алимди яратмишай «И-13» аваданлухди адаз илимдин рекьяй чкхи агалкьунар къазанмишдай мумкинвилер ганай. Ада регьбервал гайи лаборатория илимдин ахтармишунар тухунин, кадрияр гьазурунин чӀехи базадиз элкъвенай. 1965-лагьай йисуз Керим Керимова духтурвилин диссертация хвена. ССРГ-дин чара- чара илимрин меркезрай и мярекатдиз атай атимри Керим Керимован духтурвилин диссертация илимда чӀехи вакъиа тирди къейд авунай. 1973-лагьай йисуз профессор К.Керимова Азербайжандин Политехникадин Институтда практикадин метлеб авай ва гьисабна чирунин математикадин кафедра кардик кутуна. Гьа кафедрада илимдин ахтармишунрин лаборатория арадал гьайи алимди ина асул дибдин илимдин кӀвалахриз регьбервал гана. Керим Керимов 100-далай пара илимдин кӀвалахдин автор я. Адан илимдин кӀвалахар дуьньядин 30-далай пара уьлкведа чап хьанва. Алимди 40 касдиз кандидатвилин, 8 касдиз докторвилин диссертацияр хуьз куьмек ганай. == Хзан == Адан чӀехи хва, физикадинни математикадин илимрин доктор Александр Керимов Урусатдин Федерациядин ИА-дин академик, Халкьарин кӀиливилин урусатдин университетдин «Экономикадинни математикадин моделированиедин» кафедрадин доцент я. == Эдебият == * С.Керимова. «КцӀар, кцӀарвияр» (энциклопедиядин кӀватӀал). Баку 2011. «Зия», 704 ч. Категория:Лезги алимар Категория:Хьиларвияр Категория:Физикадинни математикадин илимрин духтурар

Керимрин Керим Абдулхаликьан хва

Рутульские новости, МыхаӀбишды цӀинды хабарбыр (Рутулдин цӀийи хабарар) — Дагъустанда рутул ва урус чӀаларал гьар гьафтеда чапдай акъатзавай жемиятдинни-сиясатдин газет. Газетдин бине 1934 йисуз «Кызыл чобан» тӀварцӀелди кутунай ва макъалаяр азербайжан чӀалал акъатзавай. == ЭлячӀунар == * «Рутулдин цӀийи хабарардин» сайт * «Рутулдин цӀийи хабарардин» сайт Категория:Дагъустандин газетар Категория:Рутул газетар

Рутульские новости

1993 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

5 январь — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 5-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 360 югъ ама (яргъи йисуз 361 югъ). ==Вакъиаяр== * 1762 йис — Урусатдин тахтуна III-й Пётр ацукьзава. * 1769 йис — Джейис Уаттди вичи туькӀуьрнавай бугъадал кӀвалахзавай машиндал патент къачузва. * 1809 йис — Англиядинни- Турциядин дяведиз эхир эцигай Дарданел икьрар кутӀуннай. * 1919 йис — Яру армияди Вильнюс къачуна. * 1956 йис — Антарктидадин кьерерал Советрин садлагьай экспедиция агакьарнай. ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== * 1592 йис — Индияда вичиз Таж-Магьал, папазни Мумтаз-Магьал эцигнай ЧӀехи Монголрин султӀан — Шагь- Жагьан дуьньядиз атай югъ я. ==Кьена== Категория: Январь

5 январь

Герейханов Алмас, лакӀаб Ахцегьви Алмас — тӀвар-ван авай лезги шаир, чӀугвар ва кхьираг. 1948 йисан 29 февралдиз Ахцегь хуьре дидедиз хьана. Ада юкьван мектеб ва Дагъустандин пединститут куьтягьна. Гзаф йисара Дагъустандин политехнический колледжда кӀвалахнава. 1990 йисалай аслу тушир «Садвал» газетдин ва «Ватан» журналдин редактордин везифияр тамамарнава. А. Герейханова эхиримжи йисара лезги халкьдин хци месэлайриз талукь политикадин шиирар ва макъалаяр кхьизва, вич чӀугвар яз, абуруз талукь шикиларни чӀугвазва. 1993 йисуз А. Герейханован шиирин макъалайрин «Лезгистан: садвилин рекьер» тӀвар алай ктаб чапдай акъатна. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги чӀугварар Категория:Лезги кхьирагар

Герейханов Алмас

Канасираги — Дагъустан республикадин Сергокъала районда авай хуьр. «Канасираги» хуьруьнсовет туькӀуьрзава. 1926 йисалай хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я Историко-архивный справочник административно-территориального деления Дагестана за 1920—2000 гг. Махачкала, 2003.-399 с.. == География == Хуьр Сергокъала райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Сергокъала хуьрелай 33 км яргъал ала. ==Агьалияр== 2010 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалияр 731 кас тир . Агьалийрин вири даргияр, суни - мусурманар я. ==ТӀвар- ван авай ксар== * Муслимбек Кемцуров (1953 йис) — Дагъустандин халкьдин, театрдин актер. * Абдуразак Муртазалиев (1930 йис) — дарги зари. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагъустан Республикадин Президентдин сайтуна Сергокъала район * Топографические карты K-38-XVIII — 1 : 200 000 * Топографические карты K-38-60 — 1 : 100 000 * Коды ОКАТО — Сергокалинский район Категория:Дарги хуьрер Категория:Сергокъала райондин хуьрер

Канасираги

Америкадин тӀегъерхъан‎ (лат. Falco sparverius) — гъвечӀи жуьре йиртижи нуькӀвер двул кард хзан кардрин, йашамиш жезва Африкада. Бедендин йаргъивал — 19-21 см, бедендин заланвал — 126—166 (дишиди) — 103—120 (эркек) г. == Жуьредин мехелар == * F. s. sparverius : ГалкӀанвай Америка, Канада, ва Мексика. * F. s. paulus : АСШ, Луизиана-Флорида. * F. s. peninsularis : кьибле Баха Калифорния. * F. s. tropicalis : кьибле Мексика — кефер патан Гондурас. * F. s. nicaraguensis : Гондурас ва Никарагуа. * F. s. sparveroides : Куба ва Хувентуд, ва кьибле — юкьван Багамар. * F. s. dominicensis : Пуэрто-Рико, ГъвечӀи Антиллар — Гренада. * F. s. caribaearum : Гаити (остров). * F. s. brevipennis : Нидерладрин Антиллар. * F. s. isabellinus : Венесуэла — кеферпатан Бразилия. * F. s. ochraceus : рагъэкъечӀдай патан Колумбия ва кефердинни рагъакӀидай патан арадин Венесуэла. * F. s. caucae : рагъакӀидай патан Колумбия. * F. s. aequatorialis : кефер патан Эквадор. * F. s. peruvianus : кьиблединни рагъакӀидайдан арадин Эквадор, Перу, ва кефер патан Чили. * F. s. fernandensis : Хуан Фернандес (островар) off Chile. * F. s. cinnamominu : Перу, Чили ва Аргентина. * F. s. cearae : кьиблединни рагъакӀидайдан ара Бразилия, кьибле — рагъэкъечӀдай патан Боливия. Категория:Вагьши нуькӀвер Категория:Картар

Америкадин тӀегъерхъан

Уртил (, ) — Дагъустан республикадин Хив районда авай, «Ляхля» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. == География == Хуьр Хив райондин кефер пата, райондин юкь тир Хив хуьрелай 23,5 км яргъал, Табасаран райондихъ галаз сергьятдин мукьвал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Уртил хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьибле - Табасарандин наибвалдиз талукь тир. КъуштӀил, Гарик, Кувиг, Кулик ва Ляхля хуьрерихъ галаз Ляхля хуьруьнжемятдик акатзавай. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 149 касди уьмуьр гьалзавай Хив райондин агьалияр, 2000 йис. ФЛНК. Агьалидин вири табасаранар, суни - мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, Уртил хуьруьн агьалийрин кьадар вири табасаранар яз 86 кас тир 1886 йисуз Кьибле - Табасарандин наибвалдин агьалияр. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Odnoselchane.ru» сайтуна Уртил хуьруькай малуматар Категория:Хив райондин хуьрер Категория:Табасаранрин хуьрер

Уртил

=== Къазахстан === === Урусат === * Караозек — Дагъустандин Цунта районда авай хуьр. == ВацӀар ==

Караозек (манаяр)

Къаяхуьр () — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай хуьр. «Къаяхуьруьнсоветдик» акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр КцӀар райондин кьибле пата, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердин мукьув, КцӀар вацӀун муькуь патахъ гала. Къаяхуьруьн мягьлейрин тӀварар (ойконимар): Агъа мягьле, Вини мягьле. == Тарих == == Агьалияр== Хуьруьн агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я. Къаяхуьре агъадихъ галай сихилрин веледри уьмуьр ийизва: Къурушар (Къуруш хуьряй куьч хьанвайбурун несилар), Къележугъар (Къалажух хуьряй куьч хьанвайбурун несилар) КцӀарин хуьрера авай сихилрин тӀварар. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:КцӀар райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер Категория:Азербайжанда авай лезги хуьрер

Къаяхуьр

Юсьва район () — Урусат Федерациядин Коми-Пермяк округда Пермдин крайда авай район я. Майдан — 3 081 км². Агьалияр — кас. Административ юкь — Юсьва. == География == Районди Пермдин крайдин юкьванпата чка кьунва. == Агьалияр == == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Пермдин крайдин районар Категория:Коми-Пермяк округ

Юсьва район

Монархия — пачагь уьмуьрлухъ дахьайтӀа пачагьвал тадалди гьукуматдин кьиле аваз хьайила жедай гьукуматдин жуьре я. Монархиядихъ гьар жуьреяр авайди я — конституциядин, администрацивилин, феодалвилин, абсолют жуьре. ЧӀехи пай крара гьукуматдин къуват монархиядин пачагьди вичин аялдиз гузвайди я. ЯтӀани хкягъунрин монархиярни авайди тир тарихда. Монархирихъ чпин династияр авайди я — сихил хьиз. == Баянар == == ЭлячӀунар == * ЧӀехи урусатдин энциклопедия *

Монархия

«Гутумрин» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Ахцегь райондик акатзавай муниципалитет (хуьруьнсовет). Администрациядин юкь — Гутум хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Ахцегь райондин кьибле пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Гутумрин хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2002 2015 Агьалияр 367 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2002 г. 339 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 339 кас тир. Вири лезгияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Ахцегь райондин хуьруьнсоветар

Гутумрин хуьруьнсовет

Влади́мир Влади́мирович Пу́тин (1952 йисан 7 октябрь, Ленинград) — Урусатдин гьукуматдинни сиясатдин крархъан я. 2012 йисан 7 майдилай гуьгъуьниз алай чӀаван Урусатдин Федерациядин президент ва Урусатдин Федерациядин Яракьлу къуватрин лап кьилин главнокомандующий я. == Уьмуьрдин рехъ == Владимир Путин 1952-лагьай йисан 7-лагьай октябрдиз Ленинград шегьерда Маяковскийдин куьчедал чка кьур Снегиреван тӀварунихъ галай аялар хадайбрун кӀвале дидедиз хьана. Ам Спасо-Преображенский соборда хашунин цяй яна. Путин вичин хзанда пуд лагьай ругул аял тир — адан кьве чӀехи стха Владимир вич хадалди кьенва: Виктор (1940—1942) ва Альберт (Ватандин ЧӀехи дяведин гатӀумдалди кьенва). Виктор Ленинград блокадада хьайи чӀавуз дифтериядин гъиляй кьена, ам Пискаревский сурарал кучукна. Владимир Путинан диде-бубадин сурар Серафимовский сурарал ала. == Эдебият == * Путин В. В. Стратегическое планирование воспроизводства минерально-сырьевой базы региона в условиях формирования рыночных отношений (Санкт-Петербург и Ленинградская область) : дисс. … канд. экон. наук. — Санкт- Петербург, 1997. — 218 с. * Путин В. В. Россия на рубеже тысячелетий // Независимая газета. — 1999. — 30 декабря. * Burrett, Tina. Television and Presidential Power in Putin’s Russia (Routledge; 2010) 300 pages == Баянар == == ЭлячӀунар == * Владимир Путин — сайт * Урусатдин президентдин Официал сайт * Генеалогия Категория:Гила ччан алай * Категория:Урусатдин президентар Категория:Урусатдин премьер-министрардин садлагьай куьмекчияр Категория:Урусатдин премьер-министрар Категория:Урусатдин Саламатвал Советдин секретарар Категория:Урусатдин президент администрациядин къуллугъэгьлияр Категория:Урусатдин федерал къуллугъар директорар Категория:КГБ ССРГ къуллугъэгьлияр Категория:Урусатдин гьукуматди органар гьакимар Категория:Советрин ахтармишна чирдай касар Категория:Советрин юристар Категория:Урусатдин юристар Категория:XX виш йис политикар Категория:XXI виш йис политикар Категория:Санкт-Петербургдин гьукуматдин университет акьалтӀарнавайбур Категория:СССР-дин КГБ-дин Лап вини дережадин мектеб акьалтӀарнавайбур Категория:Экономика илимдин кандидатар Категория:КПССдин членар Категория:НДРдин членар Категория:Сад тир Урусат (партия) Категория:Алфавитдиз килигна дзюдоистар Категория:Алфавитдиз килигна самбистар Категория:Алфавитдиз килигна экономистар Категория:Советрин дзюдоистар Категория:Советрин самбистар Категория:Урусатдин экономистар Категория:Ишлемишзавай гьукуматдин гьакимар Категория:Урусатдин политикар Категория:Санкт-Петербургда дидедиз хьанвайбур

Владимир Владимирович Путин

«Фите» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Агъул райондик акатзавай муниципалитет. Административ юкь ва сад тир хуьр — Фите хуьр я. == Агьалияр == 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 718 касди уьмуьр гьалзавай. 2012 йисан малуматрив кьурвал хуьруьнсоветдин агьалияр 748 кас тир33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматрив кьурвал 713 кас тирАгъул райондин 2002 йисан малуматрив кьурвал агьалияр. ФЛНК. Агьалийрин вири агъулар я, вири суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Фите Категория:Агъул райондин хуьруьнсоветар

Фите хуьруьнсовет

Зибирхали — Дагъустан республикадин Ботлих районда авай саки гадарнавай хуьр. Годобери хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Ботлих райондин кьиблединни-рагъакӀидай пата, райондин администрациядин юкь тир Ботлих хуьрелай 12 км яргъал ала. ==Тарих== 1859 йисуз Зибирхали хуьр вири Анди округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз хуьр Дагъустан вилаятдин Анди округдин Технуцал наибвалдиз талукь тир. ДАССР-дин ПВС-дин къарардалди, 08.02.1947 йисан тарихда хуьр терг авунай, агьалияр Чечнядин Ведено райондин Эшилхатой хуьруьз куьчарнай. ==Агьалияр== Йисариз килигна Зибирхали хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2002 2010 Агьалияр 285Технуцал наибвилин агьалияр 1886 йисуз 77Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 6733\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 67 касди уьмуьр ийизвай. Вири годоберияр, суни- мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Ботлих район» администрациядин официал сайт Категория:Ботлих райондин хуьрер Категория:Годоберийрин хуьрер

Зибирхали

№ п/п Вилаят Адм. юкь Майдан (км²) Агьалияр, (1 эхен 2014) Агьалийрин къалинвал (кас/км²), (1 эхен 2014) Районар Шегьердин шураяр Куьлуь-шуьлуьяр''' 1 Винница вилаят Винница 61,0 27 6 куьлуь-шуьлуьяр 2 Волынь вилаят Луцк 51,7 16 4 куьлуь- шуьлуьяр 3 Днепропетровск вилаят Днепропетровск 102,9 22 13 куьлуь-шуьлуьяр 4 Донецк вилаят Донецк 163,7 18 28 куьлуь-шуьлуьяр 5 Житомир вилаят Житомир 42,3 23 5 куьлуь-шуьлуьяр 6 Закарпатье вилаят Ужгород 98,4 13 5 куьлуь-шуьлуьяр 7 Запорожье вилаят Запорожье 65,3 20 5 куьлуь-шуьлуьяр 8 Ивано-Франковск вилаят Ивано-Франковск 99,2 14 5 куьлуь-шуьлуьяр 9 Киев вилаят Киев 61,3 25 13 куьлуь-шуьлуьяр 10 Кировоград вилаят Кировоград 40,1 21 4 куьлуь-шуьлуьяр 11 Луганск вилаят Луганск 83,9 18 14 куьлуь-шуьлуьяр 12 Львов вилаят Львов 116,2 20 9 куьлуь-шуьлуьяр 13 Николаев вилаят Николаев 47,5 19 5 куьлуь-шуьлуьяр 14 Одесса вилаят Одесса 71,9 26 7 куьлуь-шуьлуьяр 15 Полтава вилаят Полтава 50,7 25 5 куьлуь-шуьлуьяр 16 Ровно вилаят Ровно 57,8 16 4 куьлуь-шуьлуьяр 17 Сумар вилаят Сумар 47,5 18 7 куьлуь-шуьлуьяр 18 Тернополь вилаят Тернополь 77,6 17 1 куьлуь-шуьлуьяр 19 Харьков вилаят Харьков 87,1 27 7 куьлуь-шуьлуьяр 20 Херсон вилаят Херсон 37,7 18 3 куьлуь-шуьлуьяр 21 Хмельницкий вилаят Хмельницкий 63,3 20 6 куьлуь-шуьлуьяр 22 Черкассар вилаят Черкассар 60,2 20 6 куьлуь-шуьлуьяр 23 Черновцы вилаят Черновцы 112,2 11 2 куьлуь-шуьлуьяр 24 Чернигов вилаят Чернигов 33,4 22 3 куьлуь-шуьлуьяр 25 Киев Киев 3420 10 — куьлуь-шуьлуьяр Санал Санал Санал 74,7 472 167 — == Крымни Севастополь == Крым зуростровдин чӀехи пай Урусат Федерациядинни, гьуьжет алай чилера контролвал кьиле тухузвай, Украинадин арада гьужет ийизвай кар я. Урусатдин Федерациядин федератив къурулушдив кьурвал, Крымдин чилерал Урусат Федерациядин субъектар ала — Крым Республика ва федерациядин мана-метлеб авай Севастополь шегьер. Украинадин административ паюниз килигна, Крымдин чилерал Украинадик квай Крым Автономиядин Республика ва кьетӀен статус гвай Севастополь шегьер ала. Категория:Украина Категория:Европадин уьлквейрин административ паюн Категория:Украинадин административни территориал паюн Категория:Украинадин вилаятрин сиягь

Украинадин административ паюн

Гъадар чӀал (чпин тӀвар: гъадар [ğadar]) - гъадарвийрин хайи чӀал, дарги чӀаларикай сад я. Буйнакск райондин кьиблени рагъэкъечӀдай пата чкӀанвайди я. Парабур Урусатдин Европа паюнин кьибле патаз куьч хьанва. Рахадайбурун кьадар - 6000-9000 кас кьван я.Kmsneva.ru - Кадарский язык == Баянар == * Категория:Нах-дагъустан чӀалар Категория:Дагъустандин чӀалар Категория:Дарги чӀалар

Кадар чӀал

Хвартикуни () — Дагъустан республикадин Гергебиль районда авай хуьр. «Хвартикуни» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Гергебиль райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Гергебиль хуьрелай 7 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== Йисариз килигна Хвартикуни хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 2002 2010 Агьалияр''' 710Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 1 32333\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 1 323 касди уьмуьр ийизвай. Вири аварар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Гергебиль район» администрациядин официал сайт Категория:Гергебиль райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Хвартикуни

Амух-худуц чӀал - санжи-ицӀаривийрин хайи чӀал, дарги чӀаларикай сад я. Агъул райондин Амух хуьрени Уркарах райондин Худуц хуьре чкӀанвайди я. Парабур Урусатдин Европа паюнин кьибле патаз куьч хьанва. Рахадайбурун кьадар - 1600 кас кьван я.Урус Википедия - Амухско-худуцкий язык == Баянар == * Категория:Нах-дагъустан чӀалар Категория:Дагъустандин чӀалар Категория:Дарги чӀалар

Амух-худуц чӀал

Kill ’Em All (лезги «Рекьикь абур вири») - америкадин треш-метал кӀеретӀдин «Metallica» садлагьай студиядин албум я. 1983-лагьай йисан чиле вацран 25-лагьайдаз Megaforce Records лейблдал акъатнава. Диск кьве икӀидин къене кхьенва, тӀул вацран 10-далай 27-дал кьван. Маса гуз гатӀумайдалай кьулухъ «Kill ’Em All» пудра «платинадин» хьана; анжах АСШ-ра 3 миллиондилай пара копия маса ганва. Албумдин «кӀвалахдин» тӀвар — «Metal Up Your Ass» тир. == Манийрин сиягь, абурун тӀварарин таржума == № ТӀвар Таржума Мани кхьейбур Яргъивал 1 «Hit the Lights» Экв куькӀуьра Джеймс Хетфилд, Ларс Ульрих 4:17 2 «The Four Horsemen» Кьуд балкӀандал алайди Хетфилд, Ульрих, Дэйв Мастейн 7:13 3 «Motorbreath» Мотордин нефес Хетфилд 3:08 4 «Jump in the Fire» ЦӀуз хкадара Хетфилд, Ульрих, Мастейн 4:42 5 «(Anesthesia) Pulling Teeth (Instrumental)» (Анестезия) Сарар акъудун Клифф Бёртон 4:15 6 «Whiplash» ТӀвал Хетфилд, Ульрих 4:10 7 «Phantom Lord» Хиялда авай лорд Хетфилд, Ульрих, Мастейн 5:02 8 «No Remorse» Гьайифвал квачиз Хетфилд, Ульрих 6:26 9 «Seek & Destroy» Жагъурна терг авун Хетфилд, Ульрих 6:55 10 «Metal Militia» Къарагънавай металлдин десте Хетфилд, Ульрих, Мастейн 5:10 Бонус-трекар (1988 йисан Elektra-дин цӀийи кьилелай акъудун) Бонус-трекар (1988 йисан Elektra-дин цӀийи кьилелай акъудун) Бонус-трекар (1988 йисан Elektra-дин цӀийи кьилелай акъудун) Бонус-трекар (1988 йисан Elektra-дин цӀийи кьилелай акъудун) Бонус-трекар (1988 йисан Elektra-дин цӀийи кьилелай акъудун) № ТӀвар Къейд Кхьейбур Яргъивал 1 Am I Evil? кавер Diamond Head Шон Харрис, Брайан Татлер 7:50 2 Blitzkrieg кавер Blitzkrieg Ян Джонс, Джим Сиротто, Брайан Росс 3:35 Бонус-трекар (анжах жуваз къачун) Бонус-трекар (анжах жуваз къачун) Бонус-трекар (анжах жуваз къачун) Бонус-трекар (анжах жуваз къачун) Бонус-трекар (анжах жуваз къачун) № ТӀвар Къейд Кхьейбур Яргъивал 1 The Four Horsemen Live Хэтфилд, Ульрих, Мастейн 5:31 2 Whiplash Live Хэтфилд, Ульрих 4:19 == Кхьинин иштирахъанар == * Джеймс Хетфилд — ритм-гитара,вокал; * Кирк Хэммет — соло-гитара; * Клифф Бертон — бас-гитара; * Ларс Ульрих — ударные. * Дэйв Мастейн (1983-лагьай йисалай инихъ Megadeth-дин кьилехъан) — соло-гитара; * Къарар бегьемардай продюсер: Джон Зазула; * Продюсер: Пол Керсио; * Ванер кхьидай : Крис Бубач; * Ванер кхьидай инженердин куьмекхъан: Энди Вроблевски; * Жилдин дизайнерар: Гэри Хёрд, GLH Studios. == ЭлячӀунар == * КӀеретӀдин официал сайтдал алай албумдин K Kill 'Em All Категория:1983 йисан садлагьай албомар Категория:Спид-металдин албомар Категория:Трэш-металдин албомар Категория:Мультиплатинадин альбомар

Kill 'Em All

Куду (лат. Tragelaphus strepsiceros ва Tragelaphus imberbis) — антилопаяр хзандиз талукь тир гьайван. == Жуьре == * Tragelaphus strepsiceros – Еке куду ** Tragelaphus strepsiceros strepsiceros: кӀенин Кения, Намибия, Ботсвана ва КӀенин Африкада ** Tragelaphus strepsiceros chora: вини Кения, Эфиопия, кьебле Судан, чапла Сомали ва Эритреяда ** Tragelaphus strepsiceros cottoni: Чад ва чапла Суданда * Tragelaphus imberbis – ГъвечӀи куду Category:Антилопайар

Куду

Ренессанс (итал. Rinascimento; re/ri — «цӀийи кьилелай» + nasci — «дидедиз хьайиди») — Европадин медениятда Юкьван виш йисар ЦӀийи девирдиз элячӀзавай заманадин арадиз гайи тӀвар. Ренессанс девирди дуьньядин медениятда чӀехи метлеблу чка кьунва. ==Эдебият== * * * Искусство раннего Возрождения. — М.: Искусство, 1980. — 257 с. * Яйленко Е. В. Итальянское Возрождение. — М.: ОЛМА- ПРЕСС, 2005. — 128 с. * Андреев М. Л. Инновация или реставрация: казус Возрождения// Вестник истории, литературы, искусства. Т. 1. — М.: Наука, 2005. С. 84-97. * Баренбойм П., Шиян С. Микеланджело. Загадки Капеллы Медичи. М.: Слово, 2006. ISBN 5-85050-825-2

Ренессанс

1881 йис (са агъзурни муьжуьдвишни кьудкъаннисадлагьай йис) — чи эрадин 1881-лагьай йис. XIX виш йисан 81-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1881 йис

1881 йис

Ортауба — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. И хуьр Ялама муниципалитетдик акатзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Ортауба

1731 йис (са агъзурни ирид вишни къанницӀусад лагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла ислендиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1731-лагьай йис я. XVIII виш йисан 31-лагьай йис. == Вакъиаяр == == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш ийс Категория:1731 йис

1731 йис

Тавуш вилаят, Тавуш марз () — Эрменистандин кефердинни рагъэкъечӀдай пата авай вилаят (эрм. մարզ [марз]) я. Чилин кьадар — 2 704 км² я. Агьалийрин кьадар — 128 609 кас я. Агьалийрин къалинвал — 47,56 кас/км². Административ юкь — Иджеван шегьер я. Гилан вилаятдин кьил Айк Чобанян я, ам 2019-лагьай йисан 6-лагьай февралдиз тайинарнаЭрменистан гьакиматдин сайт — Айк Чобанян. == ТӀвар == Вилаятдин тӀвар — Сур Эрменистандин Утик провинциядин Тавуш кантондин тӀварцӀикай арадал атана. «Тавуш» — и кантондин сифте кьиляй кардик кутазвай «Туч Катак» тӀварцӀин вариант яЭкстрим Парк Yell. Садлагьай гъилера ам IX- лагьай виш йисуз гилан Берда шегьердин патав гвай IX-лагьай виш йисан Багратидрин къеледин тӀвар хьиз малум хьана. XI-лагьай виш йисуз туьркрин тайифайри авур гьужум хьайидлай кьулухъ «Тавуш» тӀвар туьркерин жуьреда «Товуз» тӀварцӀиз элкъвенаFindArmenia.com — Հայոց լեռների գանձերը. == Тарих == 1800-01-лагьай йисариз гилан Лорини Тавуш чилер, патав гвай Гуржистандихъ галаз Урусатдин империядик акатна. 1813-лагьай йисан октябрдиз Урусатдини Къаджаррин Персияди кутӀуннавай Гуьлистандин икърардиз килигна, и чилер официал рекьяй Урусатдин регион хьана. Тавушдин чилерин чӀехи пай 1840-лагьай йисуз туькӀуьрнавай Елизаветпол уезддик кутунаАкты собранные Кавказской Археографической Коммиссиею. Том 1. Тифлис, 1866. С. 436-437. Грузия разделяется на 5 уездов, из коих 3 в Карталинии: Горийский, Лорийский и Душетский, и 2 в Кахетии: Телавский и Сигнахский.. Гуьгъуьнлай, 1868-лагьай йисуз, Елизаветпол губерния туькӀуьрна, Тавуш адак квай Къазах уезддик кутуна. 1930-1995-лагьай йисарин арада Эрменистандин ССР-дин къене гилан Тавуш пуд райондиз чара авуна: Иджеван, Ноемберян ва Тавуш районриз. Гилан Тавуш вилаят 1995-лагьай йисан ноябрдин 7-лагьай йикъан административни территориал паюникай къанундалди арадал гъана. Ам винихъ тӀвар кьур пуд район сад авунин рекьелди туькӀуьрнаваЭрменистан республикадин административни территориал паюникай тир къанун. == География == Тавуш вилаятдин чилин кьадар 2704 км² (вири гилан Эрменистадин майдандикай адал 9% гьалтзава) я. Ада Эрменистандин кефердинни рагъэкъечӀдай пад кьунва. Ам кефердин пата Гуржистанжихъ ва рагъэкъечӀдай пата Азербайжандихъ галаз са сергьятра ава. Уьлкведин къене адаз кьибледин пата Гехаркуник, кьиблединни рагъакӀидай пата Котайк ва рагъакӀидай пата Лори вилаятрихъ галаз умуми сергьятар ава. Асул гьисабдалди, им пара суварни къванер авай чил я, кӀунтӀарин хурал алпийрин къацу никӀер экӀя хьанва. Садбуру адаз бицӀи эрмени Швейцария лугьузваЭрмени Москвадин ва миллетрин мединиятдин музей: Тавуш — эрмени Швейцария я. Юкьван гьалдин кьакьанвал — 900 метр кьван я. Эрменистандин тамун ресурсрикай Тавуш марздал 50%-далай пара гьалтзава. Сур Эрменистандин тарихдин административ чара авуниз килигна, гилан марзди Айрарат провинциядик квай Варажнуник кантондин пай, Гугарк провинциядик квай Дзорапорни Когбапор кантонрин паяр, гьакӀни Утик провинциядик квай Агвени Тучкатак (Тавуш) кантонрин паяр кьунва. Вилаят михьиз ГъвечӀи Къавкъаздин суварин арада алайди я. Ам рагъэкъечӀдай патай Майапор цӀиргъини, кефердин патай Сомхети цӀиргъини, рагъэкъечӀдай патай Гугарк цӀиргъини ва кьибледин патай Кенац цӀиргъини кьунва. Тавуш марздин виридалайни кьакьан кӀукӀ — Миапор сув я (2993 метр), виридалайни аскӀан чка — Дебед вацӀун дугуна авай Дебедаван хуьруьн патав гала (380 метр) я. Вилаят Эрменистандин кьилин цин чешме язва. Виридалайни зурба метлеб Агстев вацӀукни адаз авахьзавай Гетик, Воскепарни Сарнажур вацӀарик ква. ГъвечӀи вацӀарикай Ахум, Тавушни Хндзорут къейд ийиз жеда. Тавуш марз суван чешмейрив, минерал цив ва гъвечӀив вирерив (мисал патал Парзни Гоша вирерив) девлетлу я. Тавуш марздин чӀехи пай къалин тамари кьунва, асул гьисабдалди Дилижан, Иджеванни Берд шегьеррин арада. Вилаятда са кьадар гьукуматди хуьзвай там ава, гьа гьисабдик Дилижина милли паркни са шумуд пак тир чка кваз. == Агьалияр == Археологиядин ахтармишунрив кьурвал, инсанар Тавуш вилаятда къванцин виш йисалай гуьгъуьниз яшамишзава. Иджевандин арада тухванвай эгъуьнна хкудунин ва гьатнавай сурарин малуматралди, инсанар ина чи эрадилай вилик квай II-I-лагьай агъзур йисариз ацукьна. Агьалийрихъ татаррини мугъулрин гьужумвиляй чӀехи зиян галукьна. Пара цӀуд агъзур кас кьена, парабур есир кьуна, пара районар михьиз барбатӀ хьана. XVIII-лагьай виш йисуз иниз бязи Арцахдин гаваррай эрмени агьалияр атана. Иджевандинни адан къалав гвай хуьрерин агьалияр хсуси эрмени чӀалан иджеван нугъатдалди рахазва, ам арцах нугъватдиз мукьва я. И нугъатдиз ударение эхиримжи слогдилай эхиримжидалай вилик квайдан чкадал дегишарна эцигун хас я. === Миллетар === Миллет 2001 йисан сиягьдиз къачунPopulation statistics of Eastern Europe. Ethnic composition of Armenia 2001 Пай 2011 йисан сиягьдиз къачунPopulation statistics of Eastern Europe. Ethnic composition of Armenia 2011 Пай Вири агьалияр 134 376 100 % 128 609 100 % Эрменияр 133 587 99,41 % 128 001 99,53 % Урусар 531 0,40 % 423 0,33 % Грекар 49 0,04 % 41 0,03 % Курдар 59 0,04 % 35 0,03 % Масабур 150 0,11 % 109 0,08 % == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Эрменистандин марзар

Тавуш марз

1952 йис (са агъзурни кӀуьд вишни яхцӀурницӀикьвед лагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла саласадиз эгечӀзавай яргъи йис. Им чи эрадин 1952-лагьай йис я. XX виш йисан 52-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1952 йис

1952 йис

1837 йис (са агъзурни муьжуьдвишни къанницӀеиридлагьай йис) — чи эрадин 1837-лагьай йис. XIX виш йисан 37-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1837 йис

1837 йис

Кореядин Халкьдинни-Демократиядин Республика, КХДР, Кеферпатан Корея (, Чосон Минджуджуый Инмин Конъхвагук) — гьукумат азияда авай. Кьилин шегьер — Пхеньян. == География == РагъакӀидай патай адан къерехар Хъипи гьуьлуь, рагъэкъечӀдай патай адан къерехар Япониядин гьуьлуь кьунва. ГьакӀни адаз кьибле патахъ Республика Кореядихъ галаз, кефердинни рагъэкъечӀдай патахъ Урусатдихъ галаз, кефер патахъ Китайдихъ галаз чилин сергьятдал ала. == ЭлячӀунар == *

Кореядин Халкьдинни-Демократиядин Республика

«Мегьарамдхуьруьнсовет» () — Дагъустан Республикадин Мегьарамдхуьруьн райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Мегьарамдхуьр хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Мегьарамдхуьр, Тигьирхуьр. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Мегьарамдхуьруьн райондин юкьван пата, Самур вацӀун чапла кьерин мукьвал ала. ==Агьалияр== 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 7 319 касди уьмуьр гьалзавай Таблица 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.. 2012 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьнсоветдин агьалияр 7 328 кас тир Таблица 35. Оценка численности постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматриз килигна, хуьруьнсоветдин агьалияр 6 587 кас тир Мегьарамдхуьруьн район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Магарамкентский сельсовет Категория:Мегьарамдхуьруьн райондин хуьруьнсоветар

Мегьарамдхуьруьнсовет

Постелатив аватвал (Къакъатунин кьуд лагьай падеж) - лезги чӀала гьалтзавай граматикадин къайдаHaspelmath, Martin. A grammar of Lezgian, 1993. . Суалриз жаваб гуда нихъай ?, квехъай ? нихъай (niqhay) квехъай (kueqhay) бубадихъай bubadiqʰaj бубайрихъай bubajriqʰaj == Баянар == Категория:Граматикадин аватвилер

Постелатив аватвал

Исла́м () — дуьньядин динрикай сад. Агъазвайбурун кьадардиз килигна христианвилелай кьулухъ кьведлагьай чкадал ала. Дуьньядин виридалайни зарб гегьенш жезвай дин я. == ЭлячӀунар == * *

Ислам

1632 йис (са агъзурни ругудвишни къанни цӀикьведлагьай йис) — чи эрадин 1632-лагьай йис. XII виш йисан 32-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XII виш йис Категория:1632 йис

1632 йис

Волга — Урусатда авай вацӀ. Адан гъвечӀи пай, дельтада авай, Къазакъстанда ава. Дуьньядин виридалайни яргъи вацӀарик квайди я, гьакӀни ам Европадин виридалайни яргъи вацӀ я. ВацӀун яргъивал 3530 км я, адан яд кӀватӀ жезвай чилин гьяркьуьвал 1 361 000 км² я. Волгадал кьуд шегьер ала, миллиондилай пара агьалияр авай: Агъа Новгород, Казань, Самара, Волгоград. == Чилинмикит == Волгади вичин кьил Валдай кьакьанчилелай къачузва (228 м), авахь Каспий гьуьлуьз ийизава. Адан сив океандин цӀарцӀалай 28 метр агъухъ гала. Аватун — 256 метр я. Волга дуьньядин къенин авахьунин виридалайни яргъи вацӀ я, океандиз авахь тийидай. ВацӀун бассейндин системадик 151 агъзур авахьдай вацӀ ава, вири 574 агъзур км яргъивал авай. Волгади вичи 200 авахьдай вацӀар кьабулзава. Чебни чаплабур эрчӀибурулай пара ятар авайди я. Камышин шегьердилай анихъ мад ахьтин еке авахьдай вацӀар авайди туш. Волгадин бассейнди Урусатдин Европадин патан 1/3 кьазва, гьакӀни Валдайни Кьуланурус кьакьанчилерилай рагъакӀизавай пата Уралдал рагъакъатзавай пата жезва. Волгадин ятар кӀватӀ жезвай чкайрин чӀехи пай, кьилелай Казандал къведалди тамари кьазава. Кьулан пай, Самарани Саратов шегьерралди там-чуьлуьн зонада ава. Агъа пайни, Волгограддал къведалди — чуьлуьн зонада ава. Гьадалай кьибле патахъ — зуркьлумлух зонада. Яз гьамиша Волга пуд паюнал пайзавайди я: Вини Волга — вацӀун кьилелай Ока вацӀун сивелди, Кьулан Волга — Ока вацӀ авахьдай чкадилай Кама вацӀун сивел. Агъа Волга — Кама авахьзавай чкадилай сивелди. == Кьил == Волга Верхневолжски вирерай тӀуз акъатдай чкадал 1843 йисуз яд аватунин кьадардиз килигун патал банд (Верхневолжски бейшлот) эцигнавай. Кьилелай эгечӀна Волгадал алай сифте еке шегьер Ржев я. Тверьни Рыбинск шегьеррин арада Волгадал Иваньковски ядхуьнаг туькӀуьрнавай, Дубна шегьердин патаг плотинани ГЭС гвазПеречень внутренних водных путей Российской Федерации . == Гьуьжет: Волга дахьайтӀа Кама == Яд кӀватӀзавай чилин гьяркьуьвилиз килигайла, Волга сакӀус еке я, (260,9 агъзур км² акси я 251,7 агъзур кв.км). Ахпа гьа чилел Волгади тӀимил вацӀар кӀватӀзава Камадилай (66,5 агъ. вацӀ акси 73,7). Камадин яд авахьзавай кьван — 4300 куб. метр секунддиз, Волгадин — кьилди 3100. Волгадин бассейндин Кьуланни КӀуькӀвен кьакьанвал тӀимил я Камадиндилай, вучиз лагьайтӀа Камадин бассейндик Урал суваяр ква. Ахпа Камадин дегь дугун чӀехи я Волгадиндилай. Кьудан периоддин сифте пата, виридалайни чӀехи муркӀадин периоддиз, Волга гьелелиг авачир. Авайди Кама тир, Вишерадихъ галаз сад хьана, Каспий гьуьлуьз авахьзавай. Къенин Камадин бассейндин вине патан вацӀар виликра винихъ физавай, Вычегда вацӀуз. МуркӀар атайла гидрография дегиш хьана: виликра вичин ятар Дондиз гузавай Вини Волга Камадиз авахьиз хьана. Агъа Волга къени Камадин дугунин давамарун жезва, Волгадин ваъ. == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Волга вацӀ: шикилар, картар, фидай рекьер * «Волга planet»: шикилар * Категория:Урусатдин вацӀар Категория:Европадин вацӀар

Волга

Агъчай — Азербайжандин Хъачмаз районда авай муниципалитет ва хуьр. ==Агьалияр== Хуьруьн агьали — 387 касди туькӀуьрзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Агъчай (Хъачмаз)

«Акай-Тала» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Буйнакск райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Акай-Тала хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Буйнакск райондин кьулан пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Акай-Тала хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 688 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 717 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин кьадар: 717 кас тир. Вири аварар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Акай-Тала Категория:Буйнакск райондин хуьруьнсоветар

Акай-Тала хуьруьнсовет

Юсиф Халилов (6 март 1952) — лезги кхьираг ва таржумахъан. == Уьмуьрдикай == Халилов Юсиф Мевлуьдан хва 6 март 1952 лагьай йисуз КцӀар райондин ТӀигьиржал хуьре дидедиз хьана. Гуьгъуьнин йисара КцӀар шегьерда уьмуьр гьална. == Зегьметар == Авторди цӀуд йисалай виниз кӀвалахна арадал акъудай и гафалагда 12000-алай виниз кьилин гафар, гафарин абзацра гзаф мисалар, мягькем ибараяр, 700-ев агакьна бубайрин мисалар ганва. Исятда Азербайжан чӀаланни-Лезги чӀалан гафалагдин эхиримжи вариант тамамарзава. == Теснифай улубар == Лезги чӀаланни – Азербайжан чӀалан гафалаг, КцӀар, 2012. Категория:Лезги кхьирагар

Халилов Юсиф Мевлуьдан хва

Нигерия, Федератив Республика Нигерия () — рагъакӀидай патан африкада авай гьукумат. Агьалидин кьадардиз килигна африкадин уьлквейрин арада садлагьай чкадал ала. Агьалидин кьадар — 198 млн кьван кас. Гьакъикъи гьисаб 200 миллиондилайни гзаф хьун мумкин я. Са бязи малуматрив кьурвал Нигерия 2050-й йисалди агьалийрин кьадардиз килигна дуьньядин виридалайни гзаф авай пуд уьлквейрин сиягьдиз аватда. Садхьанвай Миллетрин Тешкилатдин прогноздалди Нигериядин агьалийрин кьадар 2050-й йисуз 411 миллион жеда. == ТӀвар == Негириядин тамам тӀварар: Federal Republic of Nigeria — инглис чӀал Republic ndi Naigeria — игбо чӀал Orílẹ̀-èdè Olómìnira Àpapọ̀ ilẹ̀ Nàìjíríà — йоруба чӀал Jam-huriyar Taraiyar Nijeriya — гьауса чӀал Republik Federaal bu Niiseriya — фула чӀал == Провинцияр == Нигерия — федератив республика; 36 штатарни () 1 федерал кьилин шегьер () акатзава. Нигериядин штатар № Штат Кьилин хуьр Майдан, км² Агьалияр, (2006), ксар. Къалинвал, ксар./км² 1 Абия Умуагьия 6 320 2 833 999 448,42 2 Адамава Йола 36 917 3 168 101 85,82 3 Аква-Ибом Уйо 7 081 3 920 208 553,62 4 Анамбра Авка 4 844 4 182 032 863,34 5 Байелса Йенагоа 10 773 1 703 358 158,11 6 Баучи Баучи 45 837 4 676 465 102,02 7 Бенуэ Макурди 34 059 4 219 244 123,88 8 Борно Майдугури 70 898 4 151 193 58,55 9 Гомбе Гомбе 18 768 2 353 879 125,42 10 Делта Асаба 17 698 4 098 391 231,57 11 Замфара Гусо 39 762 3 259 846 81,98 12 Джигава Дуце 23 154 4 348 649 187,81 13 Имо Оверри 5 530 3 934 899 711,55 14 Йобе Даматуру 45 502 2 321 591 51,02 15 Кадуна Кадуна 46 053 6 066 562 131,73 16 Кано Кано 20 131 9 383 682 466,13 17 Кацина Кацина 24 192 5 792 578 239,44 18 Квара Илорин 36 825 2 371 089 64,39 19 Кебби Бирнин-Кебби 36 800 3 238 628 88,01 20 Коги Локоджа 29 833 3 278 487 109,89 21 Кросс-Ривер Калабар 20 156 2 888 966 143,33 22 Лагос Лагос 3 345 9 013 534 2694,63 23 Насарава Лафиа 27 117 1 863 275 68,71 24 Нигер Минна 76 363 3 950 249 51,73 25 Огун Абеокута 16 762 3 728 098 222,41 26 Ойо Ибадан 28 454 5 591 589 196,51 27 Ондо Акуре 14 606 3 441 024 235,59 28 Осун Ошогбо 9 251 3 423 535 370,07 29 Плато Джос 30 913 3 178 712 102,83 30 Риверс Порт-Харкорт 11 077 5 185 400 468,12 31 Сокото Сокото 25 973 3 696 999 142,34 32 Тараба Джалинго 54 473 2 300 736 42,24 33 Эбоньи Абакалики 5 670 2 173 501 383,33 34 Эдо Бенин-Сити 17 802 3 218 332 180,78 35 Экити Адо- Экити 6 353 2 384 212 375,29 36 Энугу Энугу 7 161 3 257 298 454,87 37 Федерал кьилин шегьердин ччил Абуджа 7 315 1 405 201 192,10 Вири 923 768 140 003 542 151,56 == Нигериядин чӀехи шегьерар == Нигериядин шегьерар № Шегьер Агьалияр 1\. Лагос 5 195 247 9 968 455 2\. Ибадан 1 835 300 5 175 223 3\. Бенин-Сити 762 719 2 406 697 4\. Кано 2 166 554 2 376 372 5\. Порт-Харкорт 703 421 2 100 711 6\. Кадуна 993 642 2 061 175 7\. Аба 500 183 1 597 296 8\. Абуджа 107 069 1 352 679 9\. Майдугури 618 278 1 126 195 10\. Илорин 532 089 1 084 681 11\. Варри 363 382 933 762 12\. Онича 350 280 910 778 == Ксар == === Дин === == Экономика == == Шикилар == Файл:Nigeria linguistic 1979.jpg|Нигериядин чӀалардин карта Файл:Sukur Adamawa Nigeria.jpg|Сукур Файл:Templo Osun3.jpg|Осун-Осогбо пак тир гъвечӀи там Файл:Wole Soyinka in 2018.jpg|Воле Шойинка Файл:1 nwankwo kanu 2017 (edited).jpg|Нванкво Кану Файл:John Obi Mikel-Nigeria.jpg|Джон Оби Микел == Баянар == == ЭлячӀунар == * Гьукуматдин сайт * Permanent Mission of Nigeria to the United Nations * *

Нигерия

Мугьаммадрин Мугьаммадали Мугьаммадан хва (1930 йисан 15 июндиз, Леваши) — советринни Урусатдин гьукуматдинни сиясатдин крархъан. Пара йисан къене Дагъустандин кьиле акъвазнавай кас я. == Уьмуьрдин рехъ == Мугьаммадали Мугьаммадов 1930-лагьай йисан 15-лагьай июндиз Леваши хуьре сувавийрин зегьметхъанрин хзанда дидедиз хьана. 1950-лагьай йисуз ам Дагъустандин муаллимрин институтдик экечӀна (гила Дагъустандин гьукуматдин педагогикадин университет), кьве йисалай ада ам тафаватлувилелди акьалтӀарна. 1968-лагьай йисуз ада заочный къайдада Дагъустандин хуьруьн майишатдин институт (гила М.М. Джамбулатован тӀварунихъ галай Дагъустан гьукуматдин аграрный университет) акьалтӀарна. 1969-лагьай йисуз ам Левашидин райисполкомдин кьил яз хкяна. 1979-лагьай йисан январ вацралай гуьгъуьниз ада Дагъустандин гьакиматда кӀвалахиз гатӀумна, сифтедай Дагъустандин АССР-дин Министрин советдин кьилин эвез яз, ахпа 1983-лагьай май вацралай гуьгъуьниз – ам республикадин Министрин советдин кьиле акъвазна. 1987-лагьай йисан августдин Лап вини дережадин Советдин (XI эверун) – ам Дагъустандин АССР-дин Лап вини дережадин советдин Президиумдин кьил яз хкяна. 1990-лагьай йисан 24 апрелдиз Дагъустандин АССР- дин депутатрин садлагьай алтӀушунал ам Дагъустандин АССР-дин Лап вини дережадин советдин кьил яз хкяна. 1994-лагьай йисан 26-лагьай июлдиз ам 26 Дагъустан Республикадин Гьукуматдин Советдин кьил яз хкяна. 2006-лагьай йисан 16-февралдиз президент Владимир Путинахъ галаз гуьруьшмиш хьайидалай гуьгъуьниз Мугьаммадали Мугьаммадов вичин къуллугъдай экъечӀуникай малуматна. . Дагъустан Республикадин Гьукуматдин Советдин гьурметлу кьил язва. == Баянар == Категория:Дагъустандин гьукуматдин педагогикадин университет акьалтӀарнавайбур Категория:М.М. Джамбулатован тӀварунихъ галай Дагъустан гьукуматдин аграрный университет акьалтӀарнавайбур

Мугьаммадрин Мугьаммадали Мугьаммадан хва

ТӀаратӀ, Пайдах () — гьукуматрин чӀехи символ я. Пайдахрин илим вексиллология я. == ЭлячӀунар == * Flags of the World * vexillographia.ru * geraldika.ru *

ТӀаратӀ

Кеплер-62 ва я Кеплер-62ф — «Кеплер» космос телескопди жагъурнавай планета я. «Кеплер-62» Чил (планета)из ухшар планета я. 2013 18 апрелдиз «Кеплер» телескопди чагъурнавай. «Кеплер-62» Чил (планета)алай 41% чӀехи я. Алимари «Кеплер-62диз» 7,5 млд йис ава лугьуда. == ЭлячӀунар == Категория:Планетаяр

Кеплер-62

«Карата» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Ахвах райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Карата хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Карата, Рачабулда. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Ахвах райондин юкьван пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Карата хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 4 320 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 4 613 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 4 613 кас тир. Вири каратаяр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Каратинский сельсовет Категория:Ахвах райондин хуьруьнсоветар

Карата хуьруьнсовет

Гарна (лат. Antilope cervicapra ) — антилопаяр хзандиз талукь тир гьайван. == Жуьредин мехелар == # Antilope cervicapra cervicapra # Antilope cervicapra rajputanae # Antilope cervicapra centralis # Antilope cervicapra rupicapra Категория:Антилопайар Категория:Гьайванар

Гарна

Вини Ярагъ () — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай тунвай хуьр. ==География== Хуьр СтӀал Сулейман райондин кьулан пата, райондин юкь тир Кьасумхуьрелай тахминан 3,5 км яргъал чка кьунвайди тир. ==Тарих== Хуьруьн арадал атуникай малуматар авач. ТӀварцӀикай баян гун мумкин туш. XIX виш йисуз Вини Ярагъ хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьней наибвалдиз талукь тир. Берекехуьр, Билбилахуьр, Кансавахуьр ва Агъа Ярагъ хуьрерихъ галаз Вини Арагъ хуьруьнжемятдик квай. Агъа ва Вини Арагъвияр Мегьарамдхуьруьн райондин Ярагъ Къазмайриз куьч хьанай . ==Агьалияр== Куьч жедалди хуьруьн агьалийрин вири лезгияр, суьнни - мусурманар тир. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалийрин кьадар 751 кас тир 1886 йисуз Гуьней наибвалдин агьалияр. Алай чӀавуз хуьр ичӀизва. ==ТӀвар-ван авай ксар== Тарихдин чинар: * Ашукь Уьзден — лезги ашукь. * Ярагъ Мегьамед — Кеферпатан Къавкъазда суни мезгьебдин муьридизм рекьин бине кутур кас, вири Дагъустандинни Чечнядин имамрин муаллим, чӀехи философ. ЦӀийи девир: * Агьмедов Ибрагьим — лезги шаир ва журналист. * Ибрагьимов Багьадин (1923–1976) — лезги шаир, сатирик. * Магьсимов Тариверди (1936–1994) — лезги шаир ва кар алакьдай муаллим. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:СтӀал Сулейман райондин хуьрер Категория:СтӀал Сулейман райондин тунвай хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Вини Ярагъ (СтӀал Сулейман район)

Кораб тахьайтӀа Кораби (мак. Кораб, Голем Кораб, алб Korabi) - Балкан зуростровдал авай сув, Радикани ЧӀулав ДринБСЭ.Кораби вацӀарин арада авай дугунал ала. Кьакьанвал - 2764 м гьуьлуьн дережадилай вине.Македония Сув Албаниядин Македониядихъ галаз сергьятдал ала (миллетдин хьвед Маврово), и кьве уьлкведин виридалайни кьакьан тӀинкӀ яз. Геологиядин фикирдалди Кораб Шар-Планина системадиз талукь я. Киреждин къванцикай туькӀуьрайди я. Гуьнеяр мегъуь, пипинни нарат тарари кьунвайди я. 2000 метрдилай винихъ суван чӀурар ала. Суваз 10-дилай пара 2000 м абсолют кьакьанвал авай кукӀвар ава, абур кьве уьлкведани ава. Кораб Македониядин гербдал чӀугвана. Гуьнейрал муркӀарин гьамбаррин вирер ала. == ЭлячӀунар == * Peakware.com * Summitpost.org == Баянар == Категория:Суварин кукӀвар алфавитдин къайдада Категория:Суван кукӀвар кьвед-агъзурхъанар Категория: Албаниядин сувар Категория: Македония Республикадин сувар == Галерея == File:MountKorab.jpg File:Korab.jpg File:KorabMountain2.jpg File:Korab (detail).jpg

Кораб

Астероид — Ракъинилай орбитадалди элкъвезвай гекъигайла чӀехитушир Ракъинин системадин тело я. Планетайрив гегъигайла астероидрин массани кьадарар гзаф кьадарда гъвечӀи я, абуруз дуьзтушир форма ава, абуруз атмосфера авайди туш, амма астероидриз спутникар хьун мумкин я. == Тарифар == Астероид термин (-кай — «гъед хьтин», -кай — «гъед» ва -кай — «куц, акунар, ери») Уильям Гершель патай илимдиз тунвай, вучиз лагьайтӀа, а объектриз телескопдалди килигайла гъетерин стӀалар хьиз аквадай, планетаяр лагьайтӀа — абур телескопдалди килигайла дискар хьиз аквада. И чӀавалди «астероид» терминдин дуьз тариф гьеле тайин хьанвач. 2006-й ийсалди астероидриз гьакӀни гъвечӀи планетаяр лугьудай. Классификация ийидайла асул параметр — телодин кьадар я. Астероид 30 м — лай гзаф диаметр авай тело я, адалай гъвечӀи кьадарар авай телойриз метеороид лугьуда. == ЧӀехи астероидар == # Церера (, гила карлик тир планета) # Паллада () # Юнона () # Веста () # Астрея # Геба # Ирида # Флора # Метида # Гигея # Парфенопа # Виктория # Эгерия # Ирена # Эвномия # Психея # Фетида # Мельпомена # Фортуна # Массалия # Лютеция # Каллиопа # Талия # Фемида # Фокея # Прозерпина # Эвтерпа # Беллона # Амфитрита # Урания == Эдебият == * McSween Jr., Harry Y. Meteorites and Their Parent Planets. — ISBN 0-521-58751-4 * Kerrod, Robin Asteroids, Comets, and Meteors. — Lerner Publications Co., 2000. — ISBN 0-585-31763-1 == Баянар == == ЭлячӀунар == * Астероидар * Астероидар тӀварар Категория:Астероидар Категория:Ракъинин система

Астероид

«Мискискарин » хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Докъузпара райондик акатзавай муниципалитет (хуьруьнсовет). Администрациядин юкь ва сад тир хуьр — Мискискар хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Докъузпара райондин кефердинни - рагъакӀидай пата, райондин юкь тир Усугъчай хуьрелай рагъакӀидай патахъ 6 км яргъал, Кьулан вацӀун кьерел чка кьунвайди я. ==Агьалияр== 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 3 522 касди уьмуьр гьалзавай: 1 639 итим, 1 883 паб. 2002 йисан малуматрив кьурвал хуьре 3 373 касди уьмуьр гьалзавай Докъузпара район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Мискинджа Категория:Докъузпара райондин хуьруьнсоветар

Мискискарин хуьруьнсовет

Slayer (, лезги: рекьизвади) - америкадин метал группа я. Ин групп 1981 ййиса Калифорнияда Джефф Ханнемандивни, Керри Кингди тӀукуьрна. Slayer, Reign in Blood альбом акъатайла агьпа, америкадин Трэш-Метал маани гьерекеддин кьиль къуна. Категория:АСШ-дин музыкадин коллективар

Slayer

18 ноябрь — григорийдин чӀаварганра йисан 322-лагьай югь я (яргъи йисан 323-лагьай югь). Йисан эхирдал кьван 43 югъ амукьнава. == Суварар == * Латвиядин аслу туширвилин югъ * Мароккодин аслу туширвилин югъ * Миллетдин югъ == Вакъияр == == Хайи == * 1720 — II Ираклий — гуржистандин пачагь (кь. 1798). * 1832 — Адольф Эрик Норденшёльд — шведрин географ (кь. 1901). * 1899 — Михаил Васильевич Водопьянов — Советрин Союздин Кьегьал, авиациядин генерал-майор (кь. 1980). * 1920 — Константин Иванович Бесков — советрин футболист, советринни урусатдин тренер (кь. 2006). * 1923 — Алан Шепард — америкадин астронавт (кь. 1998). * 1927 — Эльдар Александрович Рязанов — советринни урусатдин режиссёр (кь. 2015). * 1951 — Давид Давидович Кипиани — советрин футболист, советринни гуржистандин тренер (кь. 2001). * 1963 — Петер Шмейхель — даниядин футболист. == Кьиникь == * 1189 — II Вилгьелм Регьимлу — сицилиядин пачагь (х. 1153). * 1827 — Вилгьелм Гьауф — урусатдин паб император (х. 1802). * 1886 — Честер Алан Артур — 21-й АСШ-дин президент (х. 1829). * 1941 — Иван Васильевич Панфилов — Советрин Союздин Кьегьал, генерал-майор (х. 1892). * 1962 — Нильс Бор — даниядин физик (х. 1885). * 1996 — Зиновий Ефимович Гердт — советринни урусатдин актёр (х. 1916). * 2004 — Александр Павлович Рагулин — советрин хоккеист (х. 1941). == ЭлячӀунар == * Категория:Ноябрь

18 ноябрь

Астроно́мия — Цавун телойрин ва абуралди туькӀуьр хьайи системайрин алай чка, механикадин юзун, туькӀуьр хьанвай тегьерни виликфин чирзавай каинатдикай илим я . Гьа гьисабдикай яз, астрономияди Рагъни гъетер, Ракъинин системадин планетаярни абурун спутникар, ракъинин къеце авай планетаяр (экзопланеты), астероидар, кометаяр, алпанар, планетринарадин вещество, циф алайвилер, гъетеринарадин вещество, галактикар ва абурун кӀватӀалар, пульсарар, квазарар, ЧӀулав хъалхъамар ва мадни гзаф затӀар чирзава. == Астрономиядин предметар == * Астрометрия ** Гъетерин кӀватӀалар ** Цавун сфера ** Цавун координатрин системаяр ** Вахт * Цавун механика * Астрофизика ** Гъетерин эволюция ** Нейтрон гъетер а ЧӀулав хъалхъамар * Галактикар ** Карванд Рехъ ** Галактикайрин туькӀуьр хьанвай тегьер ** Галактикайрин эволюция * Космология ** Яру алудун ** Реликт чукӀурун ** ЧӀехи хъиткьинунин теория ** МичӀи вещество ** МичӀи энергия * Астрономиядин тарих * Астрономар * Гьевескаррин астрономия * Астрономиядин инструментар * Астрономиядин обсерваторияр * Астрономиядин символар * Космос чирун * Планетология * Космонавтика == Эдебият == * * * Astronomy — A History — G. Forbes — 1909 (eLib Project) * К. Л. Баев, В. А Шишаков. «Начатки мироведения» (1947) * * *Forbes, George (1909). History of Astronomy. London: Plain Label Books. ISBN 1-60303-159-6. Available at Project Gutenberg,Google books *Harpaz, Amos (1994). Stellar Evolution. A K Peters, Ltd. ISBN 978-1-56881-012- == Баянар == == ЭлячӀунар == *International Year of Astronomy 2009 IYA2009 Main website *Cosmic Journey: A History of Scientific Cosmology from the American Institute of Physics *Southern Hemisphere Astronomy *Celestia Motherlode Educational site for Astronomical journeys through space *Astronomy – A History – G. Forbes – 1909 (eLibrary Project – eLib Text) *Prof. Sir Harry Kroto, NL, Astrophysical Chemistry Lecture Series. 8 Freeview Lectures provided by the Vega Science Trust. *Core books and core journals in Astronomy, from the Smithsonian/NASA Astrophysics Data System Категория:Астрономия

Астрономия

«Киркарин» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Мегьарамдхуьруьн райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Киркар хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Киркар, Чепел, Хуьрел. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Мегьарамдхуьруьн райондин юкьванни-кефер пата, СтӀал Сулейман райондихъ галаз сергьятдин мукьвал, Самур вацӀун чапла кьерел, райондин юкь тир Мегьарамдхуьрелай 16 км яргъал ала. ==Агьалияр== 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 2 765 касди уьмуьр гьалзавай Таблица 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.. 2012 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьнсоветдин агьалияр 2 828 кас тир Таблица 35. Оценка численности постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматриз килигна, хуьруьнсоветдин агьалияр 3 199 кас тир Мегьарамдхуьруьн район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Киркинский сельсовет Категория:Мегьарамдхуьруьн райондин хуьруьнсоветар

Киркарин хуьруьнсовет

Муьрселихъишлах — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. И хуьр Гобугыраг муниципалитетдик акатзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Муьрселихъишлах

Ахцегь Рагьманкъули Агъадин хва — XVII виш йисуз Ахцегьа уьмуьр авур лезги шаир ва алим. Ада гзаф йисара Ахцегьрин медресада тарсар гана ва жемиятдин къуллугъар авуна. 1623 йисуз фарс чӀалай араб чӀалаз Ирандин зурба духтур Абдулмуъмин Дайламидин тӀибдин ктаб таржума авуна. Зариди таржумадиз кхьенвай сифте гаф гьикаятдин жуьре теснифнавай иер эсер яз гьисабиз жеда. Дагъустан­дин алимри Рагьманкъулидин гьам хсуси эсерриз, гьамни таржумайриз, гьикаятдин эсерриз хьиз, чӀехи къимет гузва. Ахцегь Рагьманкъулидин эсерри лезги илим ва эдебият вилик финиз таъсир авуна. ==Эдебият== * Акимов Къ. Х. «Лезги зарияр» Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги алимар Категория:XVII виш йисан лезги шаирар

Ахцегь Рагьманкъули

Master of Puppets (лезги «Нини гьалдайди») - америкадин треш-метал кӀеретӀдин «Metallica-дин» пудлагьай студиядин албум я. 1986-лагьай йисан ибне вацран 3-лагьайдаз акъатнава. Им бас-гитарист Клиф Бёртон кваз кхьей «Metallica-дин» эхиримжи альбом я. «The Billboard magazine 200» чартда 29-лагьай мукьав (чкадив) ва ЧӀехибританиядин чартда 41-лагьай мукьав агакьнава. Анжах АСШ-ра 6 млн кьван копия маса ганва. Master of Puppets трэш-металда вине кьазвай албом я. «Rolling Stone» журналди 500 виридалайни чӀехи албомар къалурзавай сиягьда Master of Puppets-ди 167-лагьай мукь кьунвайди я. Альбом также входит в список 101 лучших альбомов журнала «Time». ГьакӀни албом «Time» журналдин 101 квайни квай албомар къалурзавай сиягьдик квайди я. «Metal Hammer» журналди Master of Puppets вичин 200 вири чӀаварин квайни квай рок-албом къалурзавай сиягьдик кутунва200 лучших альбомов. Размышления к двадцатилетию журнала Metal Hammer.. Master of Puppets-ди 100 квайни квай албомар Metal-Rules рейтингда ва 25 квайни квай метал албомар къалурзавай IGN рейтингда садлагьай мукь кьунва. Пара критикри Master of Puppets метал музыкадин тарихда виридалайни чӀехи релиз яз гьисабзава. New Musical Express версиядив кьурвал, вири тарихда виридалайни чӀехи 500 албомдин арада Master of Puppets-ди 462-лагьай мукь кьунвайди яPictures of The 500 Greatest Albums Of : 500-401 - Photos - NME.COM. == Манийрин сиягь, абурун тӀварарин таржума == № ТӀвар Таржума Мани кхьейбур Яргъивал 1 «Battery» Дивизион Хэтфилд, Ульрих, Бёртон 5:13 2 «Master of Puppets» Нини гьалдайди Хэтфилд, Ульрих, Бёртон, Мастейн 8:36 3 «The Thing That Should Not Be» Хьана кӀанзвачирди Хэтфилд, Ульрих, Бёртон 6:37 4 «Welcome Home (Sanitarium)» Вун хтуй - рагъ хтуй (Психиатриядин тӀалунин кӀвал) Хэтфилд, Ульрих, Бёртон, Хэмметт 6:28 5 «Disposable Heroes» Садра кардик кутадай игитар Хэтфилд, Ульрих, Хэмметт 8:17 6 «Leper Messiah» Жузам азар квай мессия Хэтфилд, Ульрих, Хэмметт 5:41 7 «Orion» Орион Хэтфилд, Ульрих, Бёртон, Хэмметт 8:28 8 «Damage Inc.» «Зиян» корпорация Хэтфилд, Ульрих, Бёртон, Мастейн 5:30 == Кхьинин иштирахъанар == * Джеймс Хэтфилд — ритм-гитара, вокал; * Кирк Хэмметт — соло-гитара; * Клифф Бёртон — бас-гитара, * Ларс Ульрих — ударные; бэк-вокал; * Джордж Марино — мастеринг (Sterling Sound-да); * Роб Эллис — шикилар; * Росс Халфин * Дон Браутигэм — иллюстрацияр; * Флемминг Расмуссен — продюсер; * Михаэль Вагенер — микширование (Amigo Studios-да); * Марк Уилцак — микшердин куьмекхъан; * Питер Менш — албумдин жилдин концепция * Metallica — продюсирование, албумдин жилдин концепция.Metallica на Metal- Archives.com == Чартра кьур мукьар == Йис Чарт Мукь 1986 Billboard 200 29 1986 UK Albums Chart 41 2004 Finnish Album ChartFinnish Album Chart — Search . Retrieved on 2009-07-08. 7 2008 Australian ARIA Top 50 Albums Chart 33 2009 Mexico Album Chart 66 == Эдебият == == ЭлячӀунар == * Официал сайтдал алай манийрин гафар == Баянар == Категория:Metallica-дин албомар Категория:Трэш- металдин албомар Категория:Мультиплатинадин альбомар

Master Of Puppets

А́лвар (, ) — Раджастхан штатда авай округ я. Округдин административ юкь — Алвар шегьер я. 2001-лагьай вирииндиядин агьалияр сиягьдиз къачунив килигайвал, округдин агьалийрин сан-гьисаб 2 990 862 кас. ЧӀехи йисара авай агьалийрин арада авай кӀел-кхьинин дережа - 62,48 %, индиядин юкьван гьалдин дережадилай (59,5 %) са кӀус виниз я. Шегьердин агьалийрин пай - 14,53 %. Округдин сергьятра пеленгар хуьдай Сариска лугьудай заповедникди мукь (чка) кьунва. == Эдебият == == ЭлячӀунар == * Alwar district, Official website == Баянар == Категория:Раджастхандин округар

Алвар (округ)

Пьер Айджо — дидедилай Камерунда хьанай Дагъустандин къумрал манидар. ==Уьмуьрдикай== Африкадин Камерун уьлкведа хайи Пьер Айджо Урусатда вини дережадин чирвилер къачунин мураддалди Дагъустандин Магьачкъаладин университеддиз экечӀна нафтӀадинни-газдин факультетда кӀелзавай. Манияр лугьунин хъсан алакьунар авай Пьер вичин ватан тир Камерунда агалкьай рэппер тир. Дагъустандиз хтайла кьулухъ ам манияр лугьуз кӀеви межлисриз ва мугьманвилериз эверзавай. Вичин кьетӀен ва хуш ванцив ада дагъустандин продюсерар желб авуна. Са тӀимил вахтунилай ам чӀехи сегьнедал экъечӀна ва дагъустандин тӀвар-ван авай манидаррихъ галаз санал манияр лугьуз хьана. Вичин зарб машгьурвал ада дагъустандин чӀаларал манияр лугьунивди къазанмишна. Пьеран репертуарда лезги, табасаран, агъул, яхул ва дарги чӀаларал манияр ава. ОРТ каналдиз гайи интервьюда ада лагьанай хьи: «Завай дагъустандин саки вири чӀаларал манияр лугьуз жезва, амма са авар чӀалалай гъейри, гзаф четин тирвиляй. Авар чӀалан са бязи ванер завай лугьуз жезвач.» Магьачкъалада ада дарги руш гъанай, гила абуру са хва чӀехи ийизва. == Баянар == == ЭлячӀунар == Афродагестанец Пьер Айджо – прославился на всю республику Категория:Дагъустандин манидарар

Пьер Айджо

Митаги (ЦӀуру Митаги) () — Дагъустан республикадин Дербент районда авай хуьр. «Митаги» хуьруьнсоветдин юкь ва сад тир хуьр я. 1921 йисалай эгечӀна хуьруьнсоветдин юкь я ЕДИНЫЙ РЕЕСТР АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ ЕДИНИЦ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН. 2007. == География == Хуьр Дагъустан Республикадин кьибледа, Дербент райондин юкьван пата, Дербент шегьердилай 17 км кьиблединни - рагъакӀидай пата, Кундагьар сувал ала. ===Фауна=== Митаги хуьруьн тамарин фауна, къабан (хуг), лелев (чаггал), сикӀ (туьлки), жанавур (джэнэвэ), барсук (пусуруг), къуьр (хагуш), хаз (деле), чӀуру кац (эвшэ назу), мирг (джейран), кьуьгъуьр (джеджуь) хьтин гьайванри туькӀуьрзава. ===Флора=== Хуьруьн флора чара-чара микрозуларикай ибарат я. Тамун микрозулуна, гийин тар (велес), цуцун тар (денде), гьверши тарарин пуд жуьре (гейгаб), мегъуьн тар (палут), пипин тар (пип), къарагъаж тар (сийе да), лиана (гура), лацу къавах (гаваг), тис (зэрнаб) хьтин тарар гьалтзава. Валар хьтин набататрикай Митагида гуьгъуьнин жуьреяр хкягъиз жеда: чӀухлумпӀрин тар (шуш гэлья), жикӀид вал (ковхарек), инид тар (зару), кицик тар (эзгил), алучадин тар (элюче). Векьин чкайрилай гъейри, митагивийрин мулкарал ихьтин вал-тарар кефер пата авай Кемах хуьрел кьван экӀя хьанва. ГъвечӀи тамара виридалайни пара гьалтзавайди яру ва лацу чумалдин тарар я (зугал). Ина гьакӀни, чуьхверрин (хугил) ва ичерин (джире сиб) чӀуран сортар гьалтзава. И чилерал виридалайни фад-фад гьалтзавай валарикай сад мереяр (тутмиш) гьисаб авуртӀани жеда. Халкьдин арада «гура» лугьудай къереяр (чӀуран ципицӀар) ина лацу ва чӀулав жуьрейра ава. Цил авачир емишрин тарарин арадай хтун тарцин (дамбул) тӀвар кьаз жеда. Хуьруьн къваларив, цурун пешер (туршенг), кацин пац (пай назу), лам (джимджилим), чӀуран чичӀек (гендене), эвеликар (гьандалу), чӀуру шивит (джалами), вергер (гезне), пурнияр (пурна) хьтин тӀуьниз виже къведай хъчар акваз жеда. ==Тарих== Вилик Митаги татрин хуьр тир, гуьгъуьнлай абурун вири азербайжанарихъ ассимиляция хьана гила чеб азербайжанар хьиз кьатӀунвайди я. XIX виш йисуз Митаги хуьр вири Къайтагъ-Табасаран округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Къайтагъ-Табасаран округдин Кеферпатан-Табасаран наибвалдиз талукь тир. Мугарты хуьруьхъ галаз Мугарты хуьруьнжемятдик акатзавай. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 552 касди уьмуьр гьалзавай Дербентский район. 2010 йисан малуматриз килигна, хуьруьн агьалияр 651 касди туькӀуьрзавай . Официал статистикадиз килигна хуьруьн агьалияр азербайжанар хьиз къейд авунвайди я, вири суни мусурманар я. Амма абурун вири сад-садахъ галаз рахуна цӀап чӀалаз элячӀнавайТаты — исторический этнос Кавказа ва совет бередин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайра азербайжанар хьиз гьисабдиз къачунвай Влиятельные этнические группы Дербента: еврейская община, тарихдин къене ассимиляция хьана азербайжанариз элкъвенвай татар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Митаги хуьруьн агьалияр 769 кас яз вири татар тир СЕВЕРО-ТАБАСАРАНСКОЕ НАИБСТВО (1886 г.). ===ЧӀал=== ЦӀап чӀалахъ галаз санал, митагивийри сад- садахъ галаз яшайишдин дережада рахаз чпин тарихдин иран нугъат (тат чӀаланни цӀап чӀалан акахьун) хвенвайди я. Амма цӀап чӀалан паталай чуькьвена арадай акъудунин себебдилай, ам къвез - къвез терг жезва. ==Халкьдин кеспияр== Гамар хрунвал ва ругъунар цун. ==ТӀвар-ван авай хуьруьнвияр== * Сиражутдин Нурмагомедов (1925—2005) — хуьруьн майишатдин крара СССРдин Гьукуматдин премиядин лауреат. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Фэхрэддин Орудж Гэрибсэс, "Очерки истории Митаги" * Люди на горе * Дербентский район >> Митаги Категория:Дербент райондин хуьрер

Митаги

«Акуша» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Акуша райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Акуша хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Акуша, Айникабмахи, Бергеинзи, Гандарамахи, Гумрамахи, Ургубамахи, Карша, Кертукмахи, Инзимахи, Семгамахи, Чанкаламахи, Церхимахи. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Акуша райондин кефер пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Акуша хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 11 651 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 12 062 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 12 062 кас тир. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Сельское поселение Акушинский сельсовет Категория:Акуша райондин хуьруьнсоветар

Акуша хуьруьнсовет

Усур () — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай гадарнавай сувун хуьр. == География == Хуьр Ахцегь райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Ахцегь хуьрелай 7 км яргъал, Самур цӀиргъинин кьиблепатан хушал, Шекиз пел рагун кьуьнтел, Усур-кӀам булахдин вини кьиле ала. == Тарих == Лап сифте кьилера Усур хуьруьн чкадал Ахцегьрин хуьруьн эгьлийрин чӀурар авай. XVI виш йисуз хуьр Рутул бегвалдик акатнай. Хуьруьгдихъ галаз дяведа ахцегьвийринни рутулвийрин дуствилин паталай, 1775 йисуз Гуьгъвез, Усур ва КьакӀар хуьрер Ахцегьпарадин азад жемиятдин гъиле вуганвай. 1775—1839 йисара хуьр Ахцегьпарадин азад жемиятдик акатзавай «Ахцегьпара — 1» хуьрерин жемиятдик квай. 1839 йисуз Усур хуьр вири Самур округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Урусат империядик квай чӀавуз хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Ахцегьпарадин наибвалдиз талукь тир. Гъуьгъвез хуьруьхъ галаз Усуррин хуьруьн- жемятдик квай. 1929 йисуз Усур, цӀийиз арадал гъайи Ахцегь райондик кутунай. Ахцегь районда садлагьай колхоз тир Ленинан тӀварунихъ галай колхоз Усур хуьре арадал гъанвай. 1869 йисуз хуьре 42 мягьлеяр авай. Ватандин ЧӀехи дяведа 20 усурви рагьметдиз фенай. 1966 йисан къати зурзунрилай кьулухъ хуьруьн эгьлияр сувалай арандиз куьч хьана Мегьарамдхуьруьн райондин чилерал ЦӀийи Усур хуьр арадал гъанай. == Агьалияр == 1886 йисан Урусатдин Империядин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна, хуьре 390 касди уьумуьр ийизвай Население Ахтыпаринского наибства по сёлам в 1886 году. Вири лезгияр, суни- мусурманар тир. Алай чӀавуз хуьре касни амач, дараматар харапӀайриз элкъвена. == ТӀвар-ван авай усурвияр == * Асланов Имам Исламан хва — лезги шаир ва алим. * Бабаев Гьемдулагь — тӀвар-ван авай лезги шаир ва драматург. * Вагьабов Михаил Вагьабан хва (16.04.1923) — философиядин илимрин доктор, профессор. Урусат Федерациядинни Дагъустан Республикадин илимрин лайихлу кардар. Урусат Федерациядин Гьукуматдин Советдин Кавхайрин Советдин член. Ватандин ЧӀехи дяведа иштаракнавай кас. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Усур — Односельчане.ру * Хуьрер «ХарапӀаяр» Категория:Ахцегь райондин хуьрер Категория:Ахцегь райондин тунвай хуьрер Категория:Гадарнавай лезги хуьрер Категория:Дагъустандин гадарнавай хуьрер

Усур

Гьемзетов Гьемзет Агъамирзедин хва — тӀвар-ван авай лезги шаир, кхьираг ва журналист. 1956 йисан 18 июлдиз Кьурагь райондин КӀирийрин хуьре дидедиз хьана. Хайи хуьруьн юкьван мектеб, Дагъустандин университетдин филологиядин факультет куьтягьна, ада Кьуьчхуьррин муьжуьд йисан мектебда чӀаланни литературадин муаллимвиле ва Магьачкъалада «Коммунист» газетдин мухбирвиле кӀвалахна. 1994 йисалай "Дагъустан" телерадиокомпанидин лезги эдебиятдин гунугрин редакторвиле кӀвалахзава. Гь. Гьемзетова мектебда амаз гьикаяяр кхьиз эгечӀна. Адан очеркар, гьикаяяр, къаравилияр ва мезелияр ("Паб чуьхвей дустар", "Къизилдилай багьа", "Угъри жагъурай самакат", "Председатель гуьзгуьдин вилик" ва мсб.) лезги газетрин ва журналрин чинриз акъатзава, радиодай кӀелзава. 2001 йисуз «Паб чуьхвей дустар» тӀвар алай ктаб печатдай акъатна. Заридин гьикаятдин эсеррин кьилин тема алай девир ва адан эксиквилер я. Гьемзет Гьемзетов УФ-дин журналистрин ва Лезги кхьирагрин садвалдин член, 1999 йисалай ЛКС-дин идарадин председателдин эвез я. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги кхьирагар Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги журналистар

Гьемзетов Гьемзет Агъамирзедин хва

«Дуранги» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Буйнакск райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Дуранги хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Буйнакск райондин кьибле пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Дуранги хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 550Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 60433\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин кьадар: 604 кас тир. Вири аварар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Дуранги Категория:Буйнакск райондин хуьруьнсоветар

Дуранги хуьруьнсовет

Омикро́н () — Ο, ο — грекрин алфавитдин цӀувадлагьай гьарф. Финикия алфавитдин, («вил») мана гузвай «аин» гьарфуникай арадал атанва. «Омикрон» гьарфуникай латин O ва кирил О гьарф арадал атанвайди я. Категория:Грекрин гьарфар‎

Омикрон

1636 йис (са агъзурни ругудвишни къанни цӀиругудлагьай йис) — чи эрадин 1636-лагьай йис. XII виш йисан 36-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XII виш йис Категория:1636 йис

1636 йис

Нуреддин Шерифов — лезги шаир. 1883 йисуз Къуба магьалдин (гилан КцӀар райондин) ГуьндуьзкӀеле хуьре дидедиз хьана. 1905 йисалай инкъилабдихъ фейи жегьил Нуреддин са тӀимил чӀавалай Коммунист партиядин жергейриз гьахьзава. Азербайжанда чкайрал советар тешкилуна, абур мягькемаруна активистрикай сад хьанай. Къуба, Гьилер, КцӀар районра кьилин везифайрал кӀвалахнай. Ам 1952 йисуз рягьметдиз фена. Н. Шерифован «Чигедин стӀал» тӀвар алай ктаб чапдай акъатнава. ==ЭлячӀунар== * «Бахтунин эквер» (Баку-1970) Категория:Лезги шаирар

Нуреддин Шерифов

Иордан Хашимит Пачагьвал (араб. المملكة الأردنية الهاشمية‎‎, аль-Мамля́ка аль- Урдуни́я аль-Хашими́я) ва я Иорда́ния (араб. الأردن‎‎, Аль-Урдун) — араб гьукумат. == ЭлячӀунар == * Категория:Азиядин гьукуматар

Иордания