Datasets:

leks-forever

/

lez_wiki_20240920

like 1

Вахчаг — инсандин юкьвалай кӀвачин кӀегьебрал кьван алукӀдай партал. Ятурдал ва я юкьвал алаз къекъвезвайди я. Винел пад кӀеви авун патал юкьва кутӀундай чӀул, къуьнуьн къайиш кардик кутазвайди я. == ТӀвар == «Вахчаг» асулдай авай лезги гаф, «шалвар» бязи лезгийри лугьузвай, арабривай къачур араб гаф я. == ЭлячӀунар == * Вахчагар. Вахчагрин арадал атунин тарих * Вахчагрин тарих * Вахчагар. Тарихдай Категория:Партал

Вахчаг

«Миграгърин» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Докъузпара райондик акатзавай муниципалитет (хуьруьнсовет). Административ юкь — Миграгъ хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Миграгъ, Текипиркент. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Докъузпара райондин юкьван пата, райондин юкь тир Усугъчай хуьрелай 6,5 км кьибле пата, ЧӀехивацӀун чапла кьерел алайди я. ==Агьалияр== 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 1541 касди уьмуьр гьалзавай: 757 итим, 784 паб. 2002 йисан малуматрив кьурвал хуьре 1709 касди уьмуьр гьалзавай Докъузпара район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Микрахский сельсовет Категория:Докъузпара райондин хуьруьнсоветар

Миграгърин хуьруьнсовет

4 февраль — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 35-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 330 югъ ама (яргъи йисуз 331 югъ). ==Вакъиаяр== ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Февраль

4 февраль

1866 йис (са агъзурни муьжуьд вишни пудкъанни ругудлагьай йис) — яргъи тушир, григорийдин чӀаваргандал гьалтайла ислендиз эгечӀзавай йис. Им чи эрадин 1866-лагьай йис я. XIX виш йисан 66-лагьай йис. == Вакъиаяр == === Дуьньяда === * 1866 йисан 7 август — Абхазияда халкьдин къарагъунар гатӀунна.Советская историческая энциклопедия. — Т. 1. — С. 58. === Лезгистанда === * 1866 йисуз Куьредин ханвал Урусат империядин гъилик акатзава ва Куьредин округдиз масакӀа жезва .Акимов К. Х. «Лезгистан» == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1866 йис

1866 йис

Арчо — Дагъустан республикадин Ахвах районда авай хуьр. Арчо хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Ахвах райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Карата хуьрелай 3 км яргъал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Арчо хуьр вири Анди округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Анди округдин Карата наибвалдиз талукь тир. 1937 йисал кьван Ботлих райондик акатзавай. ==Агьалияр== Йисариз килигна Арчо хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2002 2010 2015 Агьалияр 326 Население Каратинского наибства в 1886 году 170 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 347 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 356 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 356 касди уьмуьр ийизвай. Вири каратаяр, суни- мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Ахвах район» администрациядин официальный сайт Категория:Ахвах райондин хуьрер Категория:Каратайрин хуьрер

Арчо

Рукель (, тат. Нукор, Нукол) — Дагъустан республикадин Дербент районда авай хуьр. «Рукель» хуьруьнсоветдин юкь ва сад тир хуьр я. 1921 йисалай эгечӀна хуьруьнсоветдин юкь я Историко-архивный справочник административно- территориального деления Дагестана за 1920—2000 гг.— Махачкала, 2003.— 399 с.. ==ТӀварцӀикай== Хуьруьн тӀварцӀин арадал атуникай кьве фикир ава. Садлагьайдаз килигна, «Рукель» им туьрк чӀалан «Улькер» (гъетерин Плеяда) гафун чӀуру версия я. Р. Кадырован фикирдалди, арандин эгьлийриз гилан хуьр алай Жалгъан сувун винел и гъетерин кӀапӀал аквазвай. Муькуь версиядив кьурвал, хуьруьн тӀвар табасаран чӀалан «рукь» — «вал» гафуникай арадал атанвайди я Руслан Кадыров. Рукель, Дербентский район . «Односельчане».. == География == Хуьр Дагъустан Республикадин кьибледа, Дербент райондин юкьван пата, Дербент шегьердилай 28 км кьибле пата, Жалгъан сувун гуьнедал ала. ==Тарих== Адет яз, рукелвийрин яшайишдинни-социалвилин къайда «сихилрин» (несилар, кланар) принципдал бинеламиш хьанвай. Гьар са сихилдиз вичин мягьле авай. Хуьруьн бине, халифатдин дявейралди иниз атанвай арабри кутунвай. «Гаджилар» сихилдин векилри чеб арабрин несилдиз талукьарзава. IX - X виш йисарин сергьятда хуьруьз садлагьай туьркверин тайифаяр куьч хьана ацукьнавай ва «Шихлар» мягьле арадал гъанвай. Хуьруьз куьч хьунин процесс гьатта фарсарин гьукум гьалзавай чӀавузни давам жезвай. Хуьр Осман Империядин гьукумдик куьруь муьгьлетда акатайла иниз крымдин татарар, гила «Татарлар» сихилдин векилар, атанвай. Хуьруьн мукьвал алай дегь чӀаван сурар алимри VII виш йисуз талукьарзава. Тарихдин муькуь версиядив кьурвал, Рукель хуьруьн бине, 750 йисуз Арабрин Халифат девирда гьукум Омейядар династиядай Аббасидар династиядиз гьатайла, Кьвевар шегьердин винел контроль мадни кӀеви авун патал къеле хьиз кутунвай История Дагестана. 1 часть:1967:15. Халифат терг хьайидилай кьулухъ Рукель Кьвевар шегьердихъ галаз Ширвандик акатзава ва яргъалди адан гьукумдик амукьзава. XVI виш йисуз Ширван Сефевидри къачунвай. Турциядинни - Персиядин кьведлагьай дяведилай кьулухъ хуьр Османрин Империядик акатнавай. 1806 йисуз Урусатдин Империяди Дагъустандинни Азербайжандин Каспий гьуьлуьн къерехрив гвай чилер вичин составдик кутунвай ва Рукель хуьр вири Къайтагъ-Табасаран округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Къайтагъ-Табасаран округдин Кеферпатан-Табасаран наибвалдиз талукь тир. Кемах хуьруьхъ галаз Рукель хуьруьнжемятдик акатзавай. Ватандин ЧӀехи дяведиз рекье гьатай 210 рукелвийрикай анжах 90 кас элкъвена хтанвай, абурукай 30 кас инвалидар тир . Хуьруьн мукьвал чувурдрин юкьван виш йисарин сур ава . ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 2682 касди уьмуьр гьалзавай Дербентский район. 2010 йисан малуматриз килигна, хуьруьн агьалияр 2746 касди туькӀуьрзавай . Официал статистикадиз килигна Рукель агьалияр Азербайжанар хьиз къейд авунвайди я, вири суни мусурманар я. Амма абурун вири сад-садахъ галаз рахуна Азербайжан чӀалаз элячӀнавайТаты — исторический этнос Кавказа ва совет бередин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайра Азербайжанар хьиз гьисабдиз къачунвай Влиятельные этнические группы Дербента: еврейская община, тарихдин къене ассимиляция хьана Азербайжанариз элкъвенвай татар ва суван чувудар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Рукель хуьруьн агьалияр 1 162 кас тир, татар — 1 021 кас (87,9%), суван чувудар — 141 кас (12,1%) СЕВЕРО-ТАБАСАРАНСКОЕ НАИБСТВО (1886 г.). ==ТӀвар-ван авай ксар== Сейид Ахмеда Хусамеддина ар-Рукали (1848 - 1923) — диндин машгуьр алим, философ, накшбанд тарикатдин шейх. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Топографические карты K-39-XIX — 1 : 200 000 * В СЕЛЕ ОТМЕННЫХ КОВРОВЩИЦ * Дербентский район >> Рукель Категория:Дербент райондин хуьрер

Рукель

Гьапшимаяр — дарги халкьарикай сад. Абурун хайи чӀал гьапшима чӀал я. Советрин береда умуми дарги этносдик кутунвайди я. ==Баянар== ==ЭлячӀунар== Категория:Дагъустандин халкьар Категория:Дарги халкьар Категория:Нах- дагъустандин халкьар

Гьапшимаяр

Чигалиев Жамалдин — лезги шаир. 1924 йисуз Докъузпара райондин Теки хуьре дидедиз хьана. Ватандин ЧӀехи дяведа иштиракна, ада гзаф йисара хайи райондин культурадин идарайра кӀвалахна. Ам медалрин ва орденрин сагьиб, «ДР-дин медениятдин лайихлу кардар» я. Ж. Чигалиева жегьил вахтарилай инихъ шиирар теснифнава. Абур ("Дидедин веси", "Чан зи туьтек", "Я кьей кпул", "Дуьньяд эхир жезва жал?", "Сувариз зи тост", "Пиргьасанан гуьмбетдиз" ва мсб.) газетрин ва журналрин чинриз акъатзава, клубрин сегьнерилай кӀелзава. Заридин чӀалариз ватанпересвал, инсанкӀанивал ва мергьяматлувал хас я. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар

Чигалиев Жамалдин

«ГелмецӀ» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Рутул райондик акатзавай муниципалитет. Административ юкь — ГелмецӀ хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: ГелмецӀ, Курдул-Лекь. ==Агьалияр== 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 842 касди уьмуьр гьалзавай. 2012 йисан малуматрив кьурвал хуьруьнсоветдин агьалияр 845 кас тир 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматрив кьурвал 785 кас тир Рутул райондин 2002 йисан малуматрив кьурвал агьалияр. ФЛНК. Агьалидин вири цӀахурар, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Гельмецинский сельсовет Категория:Рутул райондин хуьруьнсоветар

ГелмецӀ хуьруьнсовет

Къарадагълы — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. И хуьр Къарадагъ Будугъ муниципалитетдик акатзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Къарадагълы (Хъачмаз)

Герменчик () — Дагъустан Республикадин Бабаюрт районда авай хуьр. «Герменчик» хуьруьнсоветдик акатзава. ==География== Хуьр Бабаюрт райондин кьибле пата, райондин юкь тир Бабаюрт хуьрелай 8 км яргъал ала. ==Тарих== Хуьруьн тӀвар туьрк чӀалан «гермен/кермен» (къеле) ва «чик» (бицӀи) гафарикай арадал атана. Хуьр Аксай хуьруькай чара хьана цӀийи чкадал кутур хуьр хьиз арадал атанва. ==Агьалияр== Йисариз килигна Герменчик хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 1926 2002 2010 2015 Агьалияр''' 697 1 987Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 2 228Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. 2 256Оценка численности постоянного населения Республики Дагестан на 1 января 2015 года 2015 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 2 256 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин чӀехи пай къумукьар, тӀимил пайни чеченар я, вири суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * В Геметюбе отмечают день села Категория:Къумукьрин хуьрер Категория:Бабаюрт райондин хуьрер

Герменчик (Дагъустан)

Поти (гуржу ფოთი) — Гуржистанда авай ЧӀулав гьуьлуьн къерехдал алай, Мингрелия регионда авай шегьер я. Ана 41 465 кас яшамиш жезва (2014-й). Шегьердин къене Колхидадин дигедай физавай вацӀ Риони ЧӀулав гьулуьз авахьзава. == География == Поти Гуржистандин кьилин шегьер Тбилисидилай 312 километр рагъакӀидай патахъ галайди я, Риони вацӀал ам ЧӀулав гьуьлуьз авахьзавай чкадал я. Шегьер кьакьанвилин 2 метрдин дережадал ала. Шегьер Колхети Милли паркдин кьула ава. Адан кьибле-рагъэкъечӀдай пата гъвечӀи вацӀ Капарачина физава, кьибле- рагъакӀидай пата Палиастоми вир ава. Вад километр кьибле патахъ Малтаква хуьр ава, пляжрал тӀвар-ван авай. Шегьердин климат ламу я, субтропик гьалдин, микьи хъуьтӀерни чими гатар аваз. Кьулан йисан температура 14,3 °C январдиз мад 22,8 °C июльдиз я. Кьулан йисан къвалаг 1 685 мм яПоти шегьер Гуржистанда. == Тарих == Поти грекрин антик шегьер Фазис алай чкадал эцигнавайди яПоти — Британника. 1578 йисуз Поти туьркерин Осман империяди къачунвай. Сад хьанвай гуржи пачагьрин кьушунри Поти кьулухъ 1640 йисуз къахчуна. 1723 йисуз шегьер туьркери мад кьулухъ къахчуна. Поти Россиядин империяди 1828 йисуз къачунвай. Исятда авай шегьер 1880 йисариз вилик физ эгечӀна, 1872 йисуз адахъ Тбилисидал тухузвай ракьун рехъ эциг авурла. 1876 йисуз Потида 3026 кас яшамиш жезвай. XX вишйисан кьиле шегьер лап фад вилик физвай марганецдин элвер патал. А чӀавуз Гуржистан дуьньядин кьведлагьай залан индустриядиз важибвал авай марганец гузвай чка тир. 1918—1921 йисара Поти Гуржистандин Европадиз дакӀар тир. Советрин девирда Потида флот авай. 1770 йисарилай эгечӀна Россиядизни рагъакӀидай патан Гуржистан, Потини галаз, туьркеривай къахчуз кӀанзавай. == Экономика == Сервисни тӀуьнар Потидин экономикадин виридалайни пара важибвал авай чкаяр я. Потидин портди йисуз 7,7 млн тонн затӀар тухузаваПоти порт — Searates. Тбилисидихъ галаз галкӀурзавай ракьун рекьини Потидикай виридалайни кардик кутуниз хъсан гьуьлуьн порт ийизава. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Гуржистандин шегьерар

Поти

Борч (, ) — Дагъустан республикадин Рутул районда авай, ЦӀийи Борч хуьруьхъ галаз «Борч» хуьруьнсоветдик акатзавай саки тунвай хуьр. ==География== Хуьр Дагъустан Республикадин Рутул райондин кьибле пата, райондин юкь тир Рутул хуьрелай 12 км кьиблединни - рагъэкъечӀдай патахъ, Ахцегь вацӀун дугуна чка кьунвайди я. ==Тарих== XVII виш йисалай 1839 йисал кьван Борч хуьр Ахцегьпарадин азад жемятдин Ахцегьпара-2 хуьрерин жемятрин садвалдин составдик квай. Ахцегьпарадик квай чӀавуз хуьре, сихилдин кьадаррикай аслу тахьана, агьалийрин кьадардикай асул яз кавхаяр авай. ГьакӀ, гьар 20 кӀвализ са кавха къвезвай. ГьакӀни хуьре са чавуш авай История Ахтынского района | Официальный сайт Администрации Ахтынского района. 1839 йисуз хуьр, вири Ахцегьпарадихъ галаз, Урусатдин империядик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Ахцегьпарадин наибвалдиз талукь тир. 1928 йисуз Борч цӀийиз арадал гъанвай Рутул райондин составдик кутунвай. Гуьгъуьнлай, хуьр Бабаюрт райондиз куьч хьана ЦӀийи Борч хуьр арадал гъанвай. == Агьалияр == 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре са касни авачир Рутул район. ФЛНК. 2008 йисуз хуьре 16 касди уьмуьр гьалзавай. Агьалидин вири рутулар, суни - мусурманар я. 1886 йисан Урусат империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Борч хуьруьн агьалияр 2 290 кас тир 1886 йисуз хуьрериз килигна Ахцегьпара наибвалдин агьалияр. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Рутул хуьрер Категория:Рутул райондин хуьрер

Борч

Къавкасар ва я Къавкъазан халкьар— Къавказдин ччилерал авай мукьва халкьар. Дуьнеда кьадар 9 миллон кьван я. ЧӀал къавкъазан ч1алар я. == Къенин йикъан Къавкасар == ТIвар Кьадар Сихил Ччил Дин Черкесар 7 000 000 Адигъа-абхаз халкьар Черкесистан Ислам (суннияр) Гуьржияр 4 000 000 картвел халкьар Гуьржистан Хачперест, Ислам Нахчияр 2 000 000 нах-дагъустан халкьар Нахчистан Ислам (суннияр) Лезгияр 1 000 000 нах-дагъустан халкьар Дагъустан Ислам (суннияр) Аварар 1 000 000 нах-дагъустан халкьар Дагъустан Ислам (суннияр) Даргияр 700 000 нах-дагъустан халкьар Дагъустан Ислам (суннияр) Гъалгъаяр 600 000 нах-дагъустан халкьар Гъалгъайистан Ислам (суннияр) Яхулар 200 000 нах- дагъустан халкьар Дагъустан Ислам (суннияр) == Библиографи == # Климов Г. A. Введение в кавказское языкознание. М., 1986. # Климов Г. A. Кавказские языки. М., 1965. # Языки мира: Кавказские языки. М., 1999 # Языки народов СССР. Т. IV. Иберийско-кавказские языки. М., 1967. # The indigenous languages of the Caucasus. Vol. 1. The Kartvelian languages. Ed. by Alice C. Harris. Delmar, NY: Caravan Books, 1991 # The indigenous languages of the Caucasus. Vol. 3. North East Caucasian languages. Part 1. Ed. by Michael Job. Ann Arbor, MI: Caravan Books, 2004 # The indigenous languages of the Caucasus. Vol. 4. North East Caucasian languages. Part 2. Presenting the three Nakh languages and six minor Lezgian languages. Ed. by Rieks Smeets. Delmar, NY: Caravan Books, 1994

Къавкасар

Файл:Cyrillic_letter_El.png‎ Файл:Cyrillic_letter_El.png‎ Л, л - Л, л Категория:Лезги алфавит

Л

2014 ХъуьтӀуьн Олимпия къугъунар — (, , ) — Урусатдин Сочи шегьерда 7-23 февралдиз фейи спортдин рекьяй тедбир тир. 2014 Олимпия къугъунрин кьилин шегьер 2007 йисан 4 июлдиз Гватемалада тухвай МОКдин 10-лагьай сессиядал хкягънавай. Россиядин чилел им кьведлагьай сеферда хьайи олимпия къугъунар тир (гьадалай вилик 1980 йисуз Москвада гатун Олимпия къугъунар фейиди тир), гьакӀни сифте хъуьтӀуьн къугъунар тир. Олимпиядин къугъунар куьтягь хьайила гьа объектра Паралимпий къугъунар тухвана. Къугъунар кьиле тухвайди Оргкомитет «Сочи 2014» тир. == Медалар == {| class="wikitable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" ! colspan=5 style="border-right:0px;";| Вири медалар !rowspan=2| Вири |- !Место !! Уьлкве!!bgcolor="gold"| Къизил!!bgcolor="silver"| Гимиш!!bgcolor="cc9966"| Кишпир \- align="center" style="background:#def" 1 align="left" Урусат style="background:#F7F6A8;" 13 style="background:#DCE5E5;" 11 style="background:#FFDAB9;" 9 33 \- align="center" 2 align="left" Норвегия style="background:#F7F6A8;" 11 style="background:#DCE5E5;" 5 style="background:#FFDAB9;" 10 26 \- align="center" 3 align="left" Канада style="background:#F7F6A8;" 10 style="background:#DCE5E5;" 10 style="background:#FFDAB9;" 5 25 \- align="center" 4 align="left" АСШ style="background:#F7F6A8;" 9 style="background:#DCE5E5;" 7 style="background:#FFDAB9;" 12 28 \- align="center" 5 align="left" Нидерландар style="background:#F7F6A8;" 8 style="background:#DCE5E5;" 7 style="background:#FFDAB9;" 9 24 \- align="center" 6 align="left" Германия style="background:#F7F6A8;" 8 style="background:#DCE5E5;" 6 style="background:#FFDAB9;" 5 19 \- align="center" 7 align="left" Швейцария style="background:#F7F6A8;" 6 style="background:#DCE5E5;" 3 style="background:#FFDAB9;" 2 11 \- align="center" 8 align="left" Беларусия style="background:#F7F6A8;" 5 style="background:#DCE5E5;" 0 style="background:#FFDAB9;" 1 6 \- align="center" 9 align="left" Австрия style="background:#F7F6A8;" 4 style="background:#DCE5E5;" 8 style="background:#FFDAB9;" 5 17 \- align="center" 10 align="left" Франция style="background:#F7F6A8;" 4 style="background:#DCE5E5;" 4 style="background:#FFDAB9;" 7 15 \- align="center" 11 align="left" Польша style="background:#F7F6A8;" 4 style="background:#DCE5E5;" 1 style="background:#FFDAB9;" 1 6 \- align="center" 12 align="left" Китай style="background:#F7F6A8;" 3 style="background:#DCE5E5;" 4 style="background:#FFDAB9;" 2 9 \- align="center" 13 align="left" Республика Корея style="background:#F7F6A8;" 3 style="background:#DCE5E5;" 3 style="background:#FFDAB9;" 2 8 \- align="center" 14 align="left" Швеция style="background:#F7F6A8;" 2 style="background:#DCE5E5;" 7 style="background:#FFDAB9;" 6 15 \- align="center" 15 align="left" Чехия style="background:#F7F6A8;" 2 style="background:#DCE5E5;" 4 style="background:#FFDAB9;" 2 8 \- align="center" 16 align="left" Словения style="background:#F7F6A8;" 2 style="background:#DCE5E5;" 2 style="background:#FFDAB9;" 4 8 \- align="center" 17 align="left" Япония style="background:#F7F6A8;" 1 style="background:#DCE5E5;" 4 style="background:#FFDAB9;" 3 8 \- align="center" 18 align="left" Финляндия style="background:#F7F6A8;" 1 style="background:#DCE5E5;" 3 style="background:#FFDAB9;" 1 5 \- align="center" 19 align="left" ЧӀехибритания style="background:#F7F6A8;" 1 style="background:#DCE5E5;" 1 style="background:#FFDAB9;" 2 4 \- align="center" 20 align="left" Украина style="background:#F7F6A8;" 1 style="background:#DCE5E5;" 0 style="background:#FFDAB9;" 1 2 \- align="center" 21 align="left" Словакия style="background:#F7F6A8;" 1 style="background:#DCE5E5;" 0 style="background:#FFDAB9;" 0 1 \- align="center" 22 align="left" Италия style="background:#F7F6A8;" 0 style="background:#DCE5E5;" 2 style="background:#FFDAB9;" 6 8 \- align="center" 23 align="left" Латвия style="background:#F7F6A8;" 0 style="background:#DCE5E5;" 2 style="background:#FFDAB9;" 2 4 \- align="center" 24 align="left" Австралия style="background:#F7F6A8;" 0 style="background:#DCE5E5;" 2 style="background:#FFDAB9;" 1 3 \- align="center" 25 align="left" Хорватия style="background:#F7F6A8;" 0 style="background:#DCE5E5;" 1 style="background:#FFDAB9;" 0 1 \- align="center" 26 align="left" Къазакъстан style="background:#F7F6A8;" 0 style="background:#DCE5E5;" 0 style="background:#FFDAB9;" 1 1 \- align="center" !colspan=2 Вири 99 97 99 295 } == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Категория:2014 йис

2014 ХъуьтӀуьн Олимпия къугъунар

Анди Къойсу () — Гуржистанда ва Дагъустанда авай вацӀ. Авар Къойсу вацӀук акахьна Сулак вацӀ арадал гъизва. Къумукь чӀалал къойсу «хперин яд» лагьай чӀал я. ==География== Гуржистандин сувун Тушетияда кьил къачузвай Пирикити Алазани ва Тушети Алазани вацӀар сад садак акахьунин рекьелди Анди Къойсу вацӀ арадал къвезва. Вичин нубатда, Дагъустан пата Анди Къойсу вацӀ Авар Къойсу вацӀук акахьзава ва Сулак вацӀ арадал гъизва. ВацӀун яргъивал 144 км я. Гьуьлуьн дережадилай юкьван гьисабдалди кьакьанвал 2140 м я. Ботлих районда Анди Къойсу вацӀун чапла кьерел IX—X виш йисариз талукь Ортаколо тӀвар алай дегь чӀаван шегьердин амукьаяр дуьздал акъуднай. Жагъай артефактри шагьидзавайвал, гьа чӀавуз чкадин агьалияр гьеле мажусияр тир. ==ЭлячӀунар== * Койсу // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. * Водное путешествие клуба Новый Бродяга * Андийское Койсу — Водные маршруты Категория:Дагъустандин вацӀар

Анди Къойсу

Сибирдин юпик чӀал == Нугъатар ва рахунар == * Уназик (юп. Уӈазиӷмӣ sg Уӈазиӷмӣт pl; ингл. Chaplino dialect; ур. Уназикский говор). Россияда Чукотрин автономидин округдин Унгазик (Посёлок Унгазик ва икӀа Чаплино) хуьре .Поселок Унгазик (Чаплино) * Аван (ур. Аванский говор). Россияда Чукотрин автономидин округдин Аван (Посёлок Аван) хуьре .Поселок Аван * Имтук (ур. Имтукский говор). Россияда Чукотрин автономидин округдин Имтук(Посёлок Имтук) хуьре .Поселок Имтук * Sivuqaq (юп. Yupiget [халкь], Yupigestun [чӀал]; ингл. St. Lawrence Island Yupik; ур. диалект острова Св. Лаврентия). ГалкӀанавай Штатар Америкадин Аляска вилайатдин Святого Лаврентия (Sivuqa = St. Lawrence) островда. Рахунар: Sivuqarmiit, Pauvuilagmiit, Kukuligmiit, Sikuuvugmiit, Kialigagmiit. == Сибирдин юпик алфиб == === Кирилл алфиб === А а Б б* В в Г г Ӷ ӷ² Д д* Е е Ё ё Ж ж* З з a b v g ǧ d e ë ž z И и Й й К к Ӄ ӄ² Л л Лъ лъ М м Н н Ӈ ӈ² Нъ нъ i j k q l ł m n ŋ � О о П п Р р С с Т т У у Ў ў² Ф ф Х х Ӽ ӽ² o p r s t u w f h x Ц ц* Ч ч* Ш ш Щ щ* Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я c č š šč " y ' è ju ja NOTES: # ӈъ = ŋ # ӷ = г’ , ӄ = к’ , ӈ = н’ , ў = w , ӽ = х’ # * Foreign words. === Латин алфиб === == Варцар == * tanqiq : варз * Qaluvik : Гьер * Nazighaghsiq : Эхем * Teghiglugsiq : Ибне * Lluughvik : Нава * Kiigem Aghnaa : ТӀул * Pinaghvik : Къамуг * Ellngaghvik : Чиле * Palighvik : Пахун * Kumlavik : Мара * Naayvaghvik : БаскӀум * Aqumuq : ЦӀехуьл * Kaneghyengesiq : ФандукӀ == Тистикьар == == Алукьун == * http://www.connexion- dte.dk/images/Word%20List/DYR%20FUGLE%20FISK.pdf * Shinen, David C. 1962. "Notes on Saint Lawrence Island Yupik phonology." In Science in Alaska: Proceedings of the 12th Alaska Science Conference, Aug. 28-Sept. 1, 1961, 16-17. Ann Arbor: Edwards Brothers. * Shinen, David C. and Marilene Shinen. 1978. "Some discourse features in Siberian Yupik Eskimo narrative." Work Papers of the Summer Institute of Linguistics, University of North Dakota 22: 29-46. Категория:Эскимос-алеут чӀалар Категория:Урусатдин чӀалар

Сибирдин юпик чӀал

Терекдин вилаят — 1869–1920 йисарин къене Урусатдин империяда хьайи администрациядин тек я. Кьилин шегьер — Владикавказ тир. Вилаят рагъакӀидай пата алай Кума вацӀалай рагъэкъечӀдай пата алай Сулак вацӀал кьван ва кефер пата алай Терек вацӀалай кьибле пата алай Къавкъаздин Кьилин цӀиргъел кьван экӀя хьанвай чилерал алай. ==Тарих== ==Агьалияр== ==Къенепатан паюнар== 1888 йисалай 1899 йисалди вилаятдик 7 округар акатзавай: № Округ (отдел) Юкь Майдан, верста² Агьалияр (1897 йис) 1 Владикавказдин округ Владикавказ 4 999,7 134 947 2 Грозныйдин округ Грозный 11 442 226 035 3 Кизлярдин отдел Кизляр 16 691 102 395 4 Нальчикдин округ Нальчик 8 113 102 908 5 Пятигорскдин округ Пятигорск 9 671 181 481 6 Сунженский отдел станица Сунженская 5 273,7 115 370 7 Хасавюртдин округ Хасав-Юрт 5 676,7 70 800 ==Эдебият== * * М. А. Караулов 2-й. Хронология важнейших событий, касающихся Терского казачьего Войска Категория:Урусатдин империядин вилаятар

Терек вилаят

Балабан (лат. Falco cherrug ) == Классриз паюн == * Falco cherrug cherrug * Falco cherrug milvipes * Falco cherrug altaicus? (F. cherrug x F. rusticolus?) — Алтайдин кард Категория:Вагьши нуькӀвер Категория:Картар

Балабан

Табасаран чӀал — табасаран халкьдин хайи чӀал. И чӀалал кьиблединни — рагъэкъечӀдай патан Дагъустанда уьмуьр гьалзавай 126 136-дав агакьна агьалияр рахазва. Кеферпатан Къавкъаздин чӀаларин агъа хзандин нах-дагъустан чӀаларин группадин лезги чӀаларин хилек акатзава Ханмагомедов Б.-Г. К. Табасаранский язык // Языки мира: Кавказские языки. — М., 1999. «Табасаранский язык относится к лезгинской группе дагестанских языков».. Табасаран чӀалаз виридалайни мукьва чӀалар лезги ва, иллаки агъул чӀалар я. Эхиримжидахъ галаз ада лезги чӀаларин хзандин рагъэкъечӀдай патан лезги чӀаларин хел туькӀуьрзава. Табасаран чӀал, чиппева, хайда, эскимос ва китай чӀаларихъ галаз са сиягьда, Гиннессан рекордрин улубдиз дуьньядин виридалайни четин чӀал хьиз кутунвайди я Книга рекордов Гиннесса. Языковые рекорды. Самые сложные языки. ЧӀалаз кьетӀен жуьредин ва фикир гуниз лайих тир падежрин система талукь я: 48 кьван падежар ава, абурукай 40 чка къалурзавай падежар я. Табасаран чӀалал «Табасарандин нурар», «Аку хяд» (Экуь гъед), «Ас-Салам», «Табасарандин сес» (Табасарандин ван) газетар акъатзава. ==Табасаран чӀалал рахазвайбурун кьадар ва чӀалан ареал== 2010 йисуз тухвай Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Урусатда табасаран чӀалал рахазвайбурун кьадар 126 136 кас тир. Им вири табасаранрин 84 % пай я. Дагъустанда табасаранрин хуьрер: Табасаран районда (82,6 %): Арак, ЦӀийи Лидже, Цухдыг, Лидже, Аркит, Рущуль, Ушниг, Бурганкент, Хюряк, Кюряг, Гуми, Афна, Сикух, Гувлиг, Сертиль, Ханак, Гурик, Ляхе, Дагни, Гисик, Гюгряг, Куваг, Гюхряг, Джульджаг, Юргулиг, Кулиф, Джульджиниф, Ергюняг, Хархни, Гасик, Дюбек, Хустиль, Гурхунь, Ерси, Зиль, Куркак, Джугдиль, Вечрик, Сика, Сиртич, Тинит, Туруф, Фиргил, Тураг, Ничрас, Халаг, Джули, Бухнаг, Хапил, Татиль, Хараг, Кужник, Шиле, Улуз, Чурдаф, Кюрек, Урзиг, Хурик, Ханаг, Ругудж, Пилиг, Цантиль, Хучни, Акка, Цуртиль, Ягдыг, Чулат. Хив районда (57,25 %): Арчуг, Атрик, Агъа-Ярагъ, Вертил, Вини-Ярагъ, Гарик, Зилдик, Зирдаг, Гъвандик, Кувиг, Кулик, Лака, Ляхля, Межгуьл, Урга, Уртил, Фурдаг, Хвереж, Хурсатил, Цудук, Чере, Чувек. Дербент районда (10,7%): Вавилово, Дуьзлер, Дагъустандин ЦӀаяр Ина табасаранар маса халкьарихъ галаз акахьай хуьрер къалурнавач. ==Тарих== ===Куьруь очерк=== 1890 - 1907 йисара акъатай Брокгаузанни Ефронаг Энциклопедиядин гафарганда къейд авурвал: > ТӀимил чирна-жагъурнавай рагъэкъечӀдай патан суван группадин чӀаларик, > Кьиблепатан Дагъустанда, Рубас вацӀун дугуна гегьенш хьанвай табасаран > чӀални акатзава. Кефер патай и чӀал къайтагъ чӀалахъ галаз, кьибле патай > лезги чӀалахъ галаз, рагъакӀидай патай агъул чӀалахъ галаз (садбурун > фикирдай агъул чӀал табасаран чӀалаз, муькуьбурунни лезги чӀалаз ухшар тир) > ва рагъэкъечӀдай патайни, табасаранринни Каспи гьуьлуьн арада уьмуьр > гьалзавай туьрк тайифайрин чӀаларихъ галаз са сергьятра авай. Эхиримжибурухъ > галаз кӀеви алакъайра хьунин нетижада табасаранри чпиз азербайжан нугъат > къачуна ва къвез - къвез чпин хайи чӀал квадарзава. Табасаран чӀалан чирна- > жагъурун П. К. Усларан эхиримжи зегьметрикай сад тир. Чан аламаз адавай и > кӀвалах кьилиз акъудиз агакьнавачир. Усларан зегьмет Л. П. Загурскийди давам > авунай, амма адавайни и кар куьтягьна эхирдиз акъудиз агакьнавачир . Табасаран чӀал П. К. Услара чирна-жагъурнавай эхиримжи чӀал тир. Ада ам чириз 1870 йисуз эгечӀнавай, Услара къейд авунай хьи, «дагъустандин вири чӀаларин арадай заз виридалайни чӀехи четинвилер ганвайди табасаран чӀал тир». ЧӀал чирна-жагъуруниз чӀехи манийвилер гъанвай кар, Усларавай табасаран чӀал виже къведай дережада чизвай кас (информант) яргъал вахтунда жагъуриз тахьун тир. 1871 йисан сентябрьда ада Шифнераз ихьтин чар ракъурнай: «Саки са йис я за табасаран чӀал чириз, амма грамматикадикай са жизви кьванни чирвилер авай кас жагъуриз ва абуруз сифте кьилин грамматика гъавурда тваз тежезвайвиляй, за абур чара авачиз датӀана дегишарзава». Табасаранда чӀалакай малуматар кӀватӀунин кӀвалахар, азербайжан агьалияр авай Ерси хуьре кьиле тухузвай, гьиниз маса хуьрерай информантар эверзавай. Табасаран чӀалан материалар Услара я Дагъустандин вилаятдин администрациядин юкь тир Темир-Хан-Шура шегьерда, ва я асул гьисабдалди Твер губерниядин ЦӀуру Курово хуьре авай вичин несилдин мулкуна расзавай, гьиниз ам кӀватӀай материалар кьуна гад акъудиз физвай. Кьилин чар ва алфавит басма авунвайтӀани, 1875 йисуз Усларан рагьметдиз финин себебдалди табасаран чӀалакай монография куьтягь тавуна амукьнай. Рагьметлудан руша табасаран чӀалан грамматикадикай гъилив кхьинар, лингвистикадин ва лингвистикадиз талукь тушир вири материалар ва гьатта дахдин чурна чарарни академик Шифнераз ракъурнай. Амма 1879 йисуз рагьметдиз фейи Шифнеравайни Усларан эхиримжи монографиядал алахъиз хьанвачир, ва ам 100 йисалай гзаф дуьньядиз акъат тавуна амукьнай. Анжах 1953 - 1954 йисара Дагъустан чирзавай алим А. А. Магометова Усларан грамматикадин кхьинар вичин гъилелди цӀийи кьилелай кхьин хъувуна Тбилиси шегьерда табасаран чӀалан грамматика басмадай акъудна 1979 йисуз баянарни алаваяр кваз дуьньядиз малумарнай. 1905 йисуз немецви лингвист ва этнограф Адольф Дирра «Табасаран чӀалан грамматикадин очерк» улуб басмадай акъуднай. 1930 йисуз, вичелай кьулухъ «Диалектологиядин очерк ва табасаран чӀалан гафарган» улуб тунвай А. Н. Генкоди табасаран чӀалан нугъатар чирна-жагъурнай . Табасаран чӀалан виридалайни зурба специалист, филологиядин илимрин доктор, ДНЦ РАН чӀалан, литературадин ва харусенятдин институтдин профессор, ДАССР-дин илимдин лайихвилер авай кӀвалахдар — Бейдуллагь Гьажи-Къурбанович Ханмагомедов тир (1927 - 1999). И лингвистдин зегьметрин сиягьдик 4 бинедин монографияяр, цӀудралди мектебдин улубар, маса чӀаларин поэззияррай пара кьадарда таржумаяр, Табасаранни - урус, Урусни - табасаран, табасаран чӀалан Орфографиядин ва Терминологиядин гафарганар ква. Адавай вичин эхиримжи кӀвалах тир «Табасаран - лезги - урус гафарган» кьилиз акъудиз агакьнавачир. «777» газетадин шеф-редактор, Бейдуллагь Гьажи- Къурбановичан хтул тир Риад Ханмагомедова Раиса Ханмагомедовадихъ галаз чпин хайи чӀалал кроссвордар ва табасаран чӀалал сифте яз акъатнавай сканворд басмадиз акъуднай Табасаранские кроссворды. ===Табасаран нугъат лезги чӀалавай гьикӀ къакъатнатӀа=== Лезги чӀалалай алатайла, кьвед лагьай чка табасаран чӀала кьазва. Алай чӀавуз чпин кьадар 100 агъзурдалай виниз тир табасаранвийрин чӀал машгьур алимрикай М. Гьажиева, М. Ихилова, А. Гуьлмегьамедова кхьизвайвал, агъул ва рутул чӀаларни галаз лезги чӀалаз лап мукьва чӀаларикай я. Гьа инал суалдиз куьрелди жаваб гуз жеда: табасаранвияр лезгийриз лап мукьва тирвиляй, кьадардал гьалтайла генани чӀехи лезги халкьарикай я лугьуз чавай къакъудиз кӀанзава. Амма и ниятди кьил кьун мумкин туш, вучиз лагьайтӀа як кӀарабдивай къакъудиз кӀанзавай ксариз Табасарандин, табасаранвийрин ва абурун чӀалан патахъай дегьне чирвилер авач. Табасарандин тӀвар тарихдин чешмейра кьилди V виш йисалай гьатнаватӀани, табасаранвийри лезги чӀал геждалди хвенай. Табасаран нугъат лезги чӀалавай къакъатунин ва кьилди чӀал арадиз атунин процесс агъул, рутул ва цӀахур чӀалара хьиз, лап явашдиз кьиле фенай. Месела, агъулрин тӀвар этник группа хьиз тарихдин чешмейра XVIII виш йисан сифте кьилера гьатнава. Гуьгъуьнай арадиз атай агъул жемиятдин тарихни XVIII-XIX виш йисарихъ галаз алакъалу я. Им акӀ лагьай чӀал я хьи, гьеле XVIII виш йисал къведалди агъулрин нугъат лезги чӀалавай къакъатнавачир ва абурухъ кьилдин чӀал авачир. 1253 йисуз Франциядин корол IX Людовика монголрин Мангъу хандин кьилив ракъурай Вилгьелм Рубрука лезгияр, агъулар, рутулар ва цӀахурар са халкь тирди къалурнай ва кхьенай А. Н. Генко. Арабский язык и кавказоведение//Труды второй сессии арабистов. М.-Л. 1941. ч.1б: > ЦӀахур лезгийрин уьлкведин кьилин шегьер я.” Къазвиниди хьиз, Бакувидини Шиназдин агьалийринни (рутулрин) ЦӀахурдин агьалийрин (цӀахуррин) арада этник тафават ава лугьузвач ва абур вири лезгияр тирди малумарзава. Абурун чӀаларни кьилди чӀалар хьиз и малуматрилай кьве виш йисалайни виниз вахтар алатайла арадиз атана. М. Ихилова кхьизвайвал: > XV виш йисал къведалди цӀахурарни рутулар гьеле лезги этник гьаларикай чара > хьанвачир ва лезгийрихъ галаз санал, са халкь хьиз амай. Чи фикирдалди, табасаран нугъат лезги чӀалавай генани геж къакъатна, вучиз лагьайтӀа икьван гагьди са XV виш йисуз ваъ, гьатта XVI-XVIII виш йисарани табасаран чӀалалди кхьенвай затӀни жагъанвач. Муькуь патахъай, Семен Броневскийди кӀватӀнавай документрин бинедаллаз чапнавай "Кавказцы. 17501820" улубда (ИПК ПО. "Адыгея", 1991) кхьенвайвал, XVIII виш йисуз Табасарандин агьалияр кьиляй-кьилиз лезги чӀалалди рахазвай. Гьавиляй гзаф йисара Кьиблепатан Табасарандин наибвиле кӀвалахай, XIX виш йисан тӀвар-ван авай лезги алим Алкьвадар Гьасана вичин «Асари Дагъустан» улубда кхьенай хьи, табасаран чӀалалай гъейри амай вири лезги чӀаларалди везинлу шиирарни иер манияр теснифнава. КӀвенкӀве "Табасаран" топонимдихъ авсиятда са бязи фикирар ава. Дагъустандин алимрикай В. Гьажиева и этноним гьикӀ арадиз атанватӀа тайинариз хьанвач лугьузва. М. Р. Гьасанова гъиле са делилни авачиз, гьакӀ гимандалди Къавказдин Албаниядин 26 халкьдикай сад табасаранвияр я лугьузва Гасанов М.Р. Из истории Табасарана XVIII - нач. XIX вв. Махачкала, 1978. ч. 8.. Дегь чешмейра, гьабурукай яз, Гекатей Милетскидин, Геродотан, Дионисиян, Стефан Византийскийдин, Помпоний Мелан ва масадбурун малуматра Албанияда уьмуьр гьалнай къадалай гзаф тайифайрин тӀварар гьатнава. Амма абурун арада табасаранвийрин тӀвар авач. Дегь лезги улубра - Алупан улубдани 31 лезги тайифадин арада кьилди "табасаран" тӀвар алай тайифа авайди къалурнавач. Сифте яз анжах V виш йисуз кхьенвай Ф. Бузацдан "Арминидин тарих" улубда табасаранвийрин тӀвар "таваспор" хьиз гьатнава. Гуьгъуьнлай Табасараццин тӀвар араб тарихдаррин улубра дуьшуьш жезва. Ал-Истагьриди Лезгандинни Дербентдин арада Табасаран вилаят авайди къалурзава Ал-Истахри. Книга путей и государств. Пер. Н. А. Караулова. СМОМПК. Тифлис. 1901. Вып. 29. ч. 17.. Араб тарихдаррал къведалди Фавстос Бузандан, Егишедин, Моисей КьакьанкъатвацӀвидин улубра вилаятдин тӀвар "Таваспор" хьиз кхьенва. XII виш йисан кирам Йакъут ал- Гьамавиди араб авторрин X виш йисаз талукь малуматар делил яз къачуна Лезгандинни Дербентдин арада Табасараншагь тӀвар алай уьлкве авайди къалурнава. Ада Табасараншагьдин агьалиярни Лезганшагьдин агьалияр хьиз къуватлу ва кьадардал гьалтайла пара тирди къейд авунва. Амма Лезгандин агьалияр Табасарандин агьалийрилай генани пара тирди ва абурухъ генани чӀехи чилер авайди къалурнава Иакут, I. ч. 438 (араб. текст). Русск. пер.: СМОМПК, вып. 29.. Тарихдин чешмейрай аквазвайвал, лезги пачагьвалриз Лезганшагь, Лараншагь, Филаншагь, Табасараншагь хьтин тӀварар гайиди Ирандин шагь Хосров I Ануширван (531-579 йй.) я. Бязи чешмейра VI виш йисан эхирра Рубас вацӀун кьере, Лезгандинни Дербентдин арада Таваспоран тӀвар алай пачагьвал арадиз атайди къалурнава. XIV виш йисан эхирра Табасаран феодал гьакимди - майсумди идара ийизвай уьлкве тир. Тарихда кьегьал ксар хьиз гел тунвай табасаранвийри чпин нугъат лезги чӀалавай къакъатайдалай гуьгъуьниз чӀалан къайгъу чӀугунач. ИкӀ тирди Гьасан Алкьвадарвидин "Асари Дагъустан", гьакӀ урус чӀалални чап хьанвай П. К. Усларан "Табасаран чӀал" (Тбилиси, 1979), Л. И. Жиркован "Табасаран чӀал: Грамматика ва текстар" (М. -Л. 1948), Б.Г.-К Ханмагомедован "Табасаран чӀалан синтаксисдиз талукь очеркар" (Магьачкъала, 1970) тӀварар алай улубар ва табасаран чӀалаз талукьарнавай маса чешмеяр кӀелдайла генани хъсандиз кьатӀуниз жеда. Гьасан Алкьвадарвиди лезги чӀаларикай икӀ кхьенва Гьасан эфенди Алкъадари. Асари Дагъустан (урус чӀалалди) Магьачкъала, 1994.ч.38: > "Лезгийри чпин чӀалар вилик тухузва, а чӀаларал манияр теснифзава, а чӀалар > мецей хьайитӀани чириз алахъзава ва икӀ герек тирвал чпин чӀаларин къайгъу > чӀугвазва. Анжах абурукай тек са табасаранвийри чпин чӀалаз (кабкан чӀалаз) > къайгъу къалурзавач ва гьисаба кьазвач. Абуру чпин чӀалалди махар ва манияр > туькӀуьрзавач, халкьдин чӀехи пай хайи чӀал кваз такьуна, куьре ва туьрк > чӀаларалди рахазва. Гьатта абурун дишегьлийрини мехъерик ва тазиятдик чпин > чӀалалди шад ва гъам квай манияр лугьудач, чпин гьиссер акатайвал рахазвай > туьрк чӀалалди ва куьре чӀалалди ахъайда. Амма ихьтин гьалариз килиг тавуна > лугьуз жеда хьи, кабкан чӀални маса лезги чӀалар хьиз, махар ва манияр > туькӀуьрун патал кутугай чӀал я. Гьавиляй ихьтин гьалар акур, винидихъ вичин > тӀвар кьур генералди (барон П.К.Услара - М.М.) табасаранвияр айибнай." Кьвед лагьай жаваб Семен Броневскийди, Гьасан Алкьадарвиди, табасаранви авторри чпи, месела, Б.Ханмагомедова, М.Къурбанова ва масадбуру кхьизвайвал, табасаранвияр дегь диде чӀалалди - лезги чӀалалди рахун я. Къени абур табасаран чӀалалди, гьакӀни лезги чӀалалди рахазва. Гьавиляй табасаранви алим Мегьамед Къурбанова кхьенва М.Курбанов. Поэтическое наследие дореволюционного Табасарана. Махачкала. 1986. ч. 68: > "Виш йисарин мукьвавилин алакъайрин нетижа я хьи, кьибле ва вини > Табасарандин вири яшар авай агьалийриз лезги чӀал чизва." Пуд лагьай жаваб чи чӀаларин лугьуз тежедай кьван мукьвавал я. Амма тарих тирвал маса лезги чӀалар хьиз, табасаран чӀалан кьилелни чӀехи мусибатар атана. 1959 йисуз Табасаранда хьайи машгьур этнограф Л. Лаврова вичин "Этнография Кавказа" (Ленинград, 1982) улубда кхьенай хьи, маса чӀалари къвердавай табасаран чӀал арадай акъудзава. М. М. Ихилова и месэладин гьакъиндай ихьтин малумат ганва Ихилов М.М. Народности лезгинской группы. Махачкала, 1967. ч. 2б: > "Дербентдин къвалав гвай Табасарандин агьалийрин са паюни (Ерси, Зиль, > Гимейди, Мугарты, Дарваг хуьрер ва мсб.) чпин хайи чӀал фадлай дегишарнава. > Тарихдинни этнографиядин делилри субутзавайвал, и хуьрерин агьалияр > табасаранвияр тир. Гзаф топонимрин тӀварар (хуьрер, тӀулар, сурар ва мсб.) > табасаран чӀалан гафарикай арадиз атанвайбур я. Алай вахтунда Табасарандин и > чилерал уьмуьр гьалзавай агьалияр азербайжанвийрихъ галаз ассимиляция хьанва > ва азербайжан чӀалан кьетӀен жуьредин нугъатдалди рахазва." Алимди къейд ийизвайвал, чпин диде чӀал - лезги чӀал хвеначиртӀа, абур мадни пара ассимиляция хьунухь мумкин тир. Лезги чӀал табасаранвияр паталди къалхан хьана. Исятдани табасаран чӀалан лексикадин чӀехи пай лезги гафари туькӀуьрзава М.Е. Алексеев, С.Х. Шихалиева. Табасаранский язык. М., 2003. ч. 113. Гзаф лезги гафарикай авайвал менфят къачузва. Месела: "чӀал", "кӀвал", "къуд", "кьайи", "кьакьан", "хьел", "тавхана", "буьркьуь", "гел", "вах", "рикӀ", "ван", "гаф", "кьун", "гатфар", "цӀйи", "лалакӀ", "цӀару", "хизан", "ичӀи", "цӀар", "гапур", "кас", "зун", "вун", "усал", "кӀан", "хвар", "хар", "тӀвар", "югь", "хьар", "афар", "масан", "накь", "кьул", "кавха", "гардан", "кьван", "бицӀи", "цӀай", "чӀур" ва икӀ мад. Бязи гафар лезги гафарихъ галаз дувул сад яз, дибда са кьве фонемдин дегишвал аваз лугьузва. Месела: "цав- цав", "цан-цен", "цӀегь-цӀегь", "рагь-ригь", "варз-ваз", "вири-вари", "вил- ул", "муг-мукь", "кӀараб-кӀураб", "сад-саб", "тар-гьар", "валчагь-валжагь", "чил-жил", "чам-жам", "квар-гварм", "апай-абай", "лиф-луф", "гум-кум", "ич- вич", "яру-уьру", "мирг-мирш", "гьуьл-гьюл", "югь-йигь", "ишел-ишил", "йикь- йикӀ", "циф-диф", "чуьнгуьр-чюнгюр", "кал-кӀал", "яц-оц", "кӀани-ккуни", "руш- риш", "кьулай-гьулай", "мичӀи-мучӀу", "гъуд-гъурд", "кьуьд-кьуӀрд", "гад- хьад", "чӀем-ччим", "регъ-раӀгъ", "китӀиз-утӀуз", "карч-кӀарч", "цӀуцӀул- цӀурцӀул" ва икӀ мад. Гьа инал лагьана кӀанда хьи, табасаранвийри ихьтин гафарин чӀехи пай чи бязи лезги нугъатра авайвал лугьузва. Месела: "вари", "ул", "кӀураб", "луф", "гвар", "йигъ", "абай", "цӀигь", "мяъли", "ифи", "йикӀ", "цен", "кӀал", "кум" ва мсб. Исятда табасаранвийри менфят къачузвай гзаф умуми формулаярни лезги чӀала авай хьиз лугьузва. Месела: "кӀани яр" - "ккуни яр", "ирид етим" - "ургур етим", "ирид гьуьлер" - "ургур гьюлер", "ирид чилер" - "ургур жилер", "магьидин кӀараб" - "магьдин кӀураб", "вили цавар" - "укӀу завар", "лацу лифер" - "лизи луфар", "бегьерлу йис" - "бегьерлу йис", "ризкьи бул хьурай" - "ризкь бул ибшричвуз", "къветре вилер" - "къюдра улар", "чан дидедин" - "жан дадайин", "я руш" - "яв риш", "жейрандиз ухшар" - "жейрандиз ухшар", "вири дуьнья" - "вари дюнья", "са геренда" - "саб геренди", "цӀийи мани" - "цӀийи мяъли", "масан вах" - "масан вах", "са чан" - "саб жан", "залум дуьнья" - "залум дюнья" ва икӀ мад. ТӀапӀас тайифадикай рахадайла лагьана кӀанца хьи, адан тӀвар алай сихилар Къуба патан лезги хуьрера исятдани дуьшуьш жезва. Месела, Манкъулидхуьре "тӀапӀасар", Хъимила "тӀапӀас", Куьснета "тӀпӀасан" тӀварар алай сихилар ава. Гьа и делилрини "Табасаран" топоним тайифадин тӀвар тир "тӀапӀас"дикай арадиз атанвай "ТӀапӀасан" гафунихъ галаз алакъалу тирди субутзава. Лезги чӀалан цӀийи гаф арадиз гъизвай "-ан" формантдин куьмекдалди туькӀуьр хьанвай и гафуни тӀапӀас тайифадиз махсус чка, чил къалурзава. Гьа икӀ, лезгийри гзафвилин кьадарда кардик кутунвай "тӀапӀасарин" гаф тарихдин чешмейра "Табасаран" хьиз гьатна. Аквазвайвал, "тӀапӀасар", "таваспорар", "табасаранар" гафара са акьван фонетикадин дегишвилерни кьиле фенвач ва абурун диб сад я. Амма актив тушиз и тайифадин тӀвар V виш йисал къведалди тарихдин чешмейра гьатнач. Кьиблепатан Дагъустандин ва Азербайжандин маса лезги хуьрерай чи амай тайифайрин тӀварарни жагъуриз жеда. Са гафуналди, бязи ксар гьикьван чи тарихдиз кьец гуз алахъайтӀани, чун алпанар тирди субутзавай Къавкъаздин Албаниядин дегь тайифайрин тӀварар къедалди чи чӀала амазма. Ихьтин делилар садни кьвед туш. Гьи патахъай вил вегьейтӀани, делилри табасаранвияр лезгияр, абурун чӀал вилик лезги чӀал тирди субутзава. ==Нугъатар== Гилан табасаран чӀала пуд асул нугъатар ава: нитрих, сувак, гали (этег), абурун виридак хуьрерин рахунрин группаяр акатзава. Табасаран чӀалан литературадин чӀал нитрих нугъатдин фонетикадинни - грамматикадин системадал бинеламиш хьанва. Табасаран чӀалан нугъатар: * Нитрих нугъат: ** дырчи рахун (субдиалект) ** калук рахун (субдиалект) ** нитрик рахун (субдиалект) ** аркит (субдиалект) * Сувак нугъат: ** гумгум (хурикский) рахун (субдиалект) ** хирга рахун (субдиалект) ** чуркула рахун (субдиалект) ** сувак рахун (субдиалект) ** кухрик рахун (субдиалект) * Гали нугъат: ** этег рахун (субдиалект) ** дюбек (тивканский) рахун (субдиалект) ** аркит рахун (субдиалект) ==Алфавит== Табасаран чӀалан алфавит сифте яз 1928 йисуз, латин графикадин бинедал алаз туькӀуьрнай. И алфавитдикай садлагьай улуб 1931 йисуз акъатнавай. Алфавитдин садлагьай версияда кьилин гьарфар авачир, абур 1933 йисуз кутунвай. 1938 йисуз, СССР-дин халкьарин вири алфавитар хьиз табасаран алафавитни кирилл гьарфариз элячӀнавай. Гуьгъуьнлай алфавит са шумудра дегишвилер ттуна цӀийикӀа туькӀуьрнавай. А а Аь аь Б б В в Г г Гъ гъ Гь гь ГӀ гӀ Д д Джв джв Е е Ё ё Ж ж Жв жв Жъ жъ З з И и Й й К к Къ къ Кь кь КӀ кӀ Л л М м Н н О о П п ПӀ пӀ Р р С с Т т ТӀ тӀ У у Уь уь Ф ф Х х Хъ хъ Хь хь ХӀ хӀ Ц ц ЦӀ цӀ Ч ч Чв чв Чъ чъ ЧӀ чӀ ЧӀв чӀв Ш ш Шв шв Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я Ӏ ' ==Лингвистикадин характеристика== ===Лексика=== Табасаран чӀалан лексика, сифте нубатда, дегь лезги чӀалай (алпан чӀалай, дегь дагъустандин чӀаларай) виниз акъатзавай диб- чӀалан гафарикай ва вич табасаран чӀалан тарихдин къене арадал атанай цӀийи гафарикай ибарат я. ЧӀалан лексика туькӀуьруниз чӀехи куьмек къеце патан чӀаларай атай гафари гузва. Чара чӀаларай къачур гафарин виридалайни цӀуру къатар — фарси ва араб чӀаларай къачур гафар я. Фарс чӀалай табасаран чӀалаз дяведин, кӀвалин, хуьруьн майишатдин, савдавилин лексикаяр, араб чӀалайни — диндин, илимдин ва философиядин саки вири терминология акатна . Табасаран чӀала авай и гафарин саки вири лезги чӀалани ава. Табасаран чӀалак зурба кьадарда азербайжан гафар ква. Им, эхиримжи виш йисан къене чӀала арадал атанвай цӀийи ва виридалайни чӀехи къат я. Малум тирвал 1930 йисуз Кьибле Дагъустанда урус чӀал виниз жедалди, лезги халкьарик акатзавай халкьар (агъулар, лезгияр, табасаранар, цӀахурар ва мсб.) сад-садахъ галаз азербайжан чӀалалди рахазвай. А чӀавуз азербайжан чӀал, гила урус чӀал хьиз, де-факто гьукуматдин чӀал хьиз физвай. Мектебра тарсар туьрк чӀалал тухузвай. Табасаран чӀалак пара кьадарда туьркни азербайжан гафар акатуниз чӀехи роль и кьве халкьарин сад-садахъ галаз кӀеви алакъайра хьуни къугъванвай. Табасаран райондин рагъэкъечӀдай пата ва Дербент районда уьмуьр гьалзавай табасаранрин чӀала авай азербайжан гафарин кьадар критик дережадив агакьзава. И тегьерда цӀудралди табасаран хуьрер терг хьана азербайжан хуьрериз элкъвенва. Месела: Ерси, Зиль, Гимейди, Мугарты, Дарваг хуьрер ва мсб. Гьатта гила ахьтин хуьрерин жегьил эгьлийри чеб са мус ятӀа табасаранар тирди кьатӀузвач. ЦӀап чӀала табасаран чӀалаз гузвай чӀуру таъсирдикай гьеле Совет береда чӀалан алим А. А. Магометова вичин кӀвалахра кхьенай Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 113-114.: > «Табасаран чӀални къати таъсирдик акатна. Сифте нубатда им, азербайжан > чӀалай табасаран чӀалаз атанвай пара кьадарда гафар хуьзвай чӀалан лексикада > ашкара жезва. ЦӀап чӀалай къачур гафари табасаран чӀалан бинедин гафар гагь- > гагь чуькьвена арадай акъудзава.» Табасаранри азербайжан чӀалай къачунвай -лу ва -суз суффиксрин куьмекдалди туькӀуьр хьанвай гафарикай лап гегьеншдиз менфят къачузва. И суффиксар тек са вич азербайжан гафарихъ ваъ, гьатта бинедин табасаран гафарихъни гилиг жезва, месела: “адлу” (тӀвар-ван авай) “адсуз” (тӀвар-ван авачирди), “жилсуз” (чил авачирди). ГьакӀни азербайжан чӀалай са шумуд паярикай ибарат тир глаголар къачунвайди я, месела: “ишлетмиш апӀуб” (кардик кутун, менфят къачун), “бахиш апӀуб” (пишкешун, бигъиш авун), “тебрик апӀуб” (мубарак авун), “къаршулимиш апӀуб” (вилик экъечӀун) ва мсб. == Литература == * Алексеев М. Е., Шихалиева С. Х. Табасаранский язык. — М.: Academia, 2003. ISBN 5-87444-196-4 * Магометов А. А. Табасаранский язык: Исследование и тексты. — Тбилиси, 1965. * Народы Кавказа. Т. 1. — М., 1960. * Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. VII. Табасаранский язык. Тбилиси, 1979. — 1072 с. === Гафарганар === * Гаджиев А. Русско-табасаранский школьный словарь. Махачкала: Дагучепдгиз, 1957. * (в пер.) (подготовлен в 1930-х гг.) * Ханмагомедов Б. Г.-К., Шалбузов К. Т. Табасаранско-русский словарь. — М.: Наука, 2001. 477 с. ISBN 5-02-022620-3. Включает грамматический очерк табасаранского языка, сост. К. К. Курбановым (с. 395—476). == Баянар == == ЭлячӀунар == * Entry in the Red Book of the Peoples of the Russian Empire * Языковые рекорды из Книги рекордов Гиннесса * Sample text * The consonant system of Tabasaran * Description at Languages of the World * Entry at the Rosetta Project * Тема: Нитрикский диалект табасаранского языка Категория:Дагъустандин чӀалар Категория:Табасаранар Категория:Лезги чӀалар Категория:Нах-дагъустан чӀалар

Табасаран чӀал

Хабкаймахи — Дагъустан республикадин Сергокъала районда авай хуьр. Аймаумахи ва Чабазимахи хуьрерихъ галаз «Аймаумахи» хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Сергокъала райондин рагъакӀидай пата, райондин администрациядин юкь тир Сергокъала хуьрелай 21 км яргъал, Инчхеозень вацӀун сивел ала. ==Тарих== ==Агьалияр== 2002 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалияр 286 кас тир ЕДИНЫЙ РЕЕСТР АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ ЕДИНИЦ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН. 2007. Агьалийрин вири даргияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагъустан Республикадин Президентдин сайтуна Сергокъала район * Топографические карты K-38-XVIII — 1 : 200 000 * Топографические карты K-38-60 — 1 : 100 000 * Коды ОКАТО — Сергокалинский район Категория:Дарги хуьрер Категория:Сергокъала райондин хуьрер

Хабкаймахи

Агьмедрин Фарид Загьидинан хва (, Уружба, Мегьарамдхуьруьн район, Дагъустан, УСФСР) — дагъустандин гьукуматдинни жемятдин крархъан, Магьарамдхуьруьн райондин кьил я. == Уьмуьрдин рехъ == Агьмедрин Фарид 1975-лагьай йисуз Мегьарамдхуьруьн райондин Уружба хуьре дидедиз хьана. 1993—1995-лагьай йисаррин арада гьавадинни десантрин кьушунру къуллугъ авуна. 2005-лагьай йисуз «Юриспруденция» пешедай Ростовдин гьукуматдин университет акьалтӀарна. 2011-лагьай йисуз «Гьукуматдинни муниципал идара авун» пешедай Дагъустандин гьукуматдин техникадин университетда кӀелна. 2014-лагьай йисуз ада «Гьукуматдинни муниципал идара авун» пешедай Дагъустандин гьукуматдин техникадин университет акьалтӀарна. 1999-лагьай йисуз ада Магьачкъала шегьердин суддин приставрин къуллугъдин агъахиле суддин приставвиле кӀвалахиз эгечӀна. 2000—2005-лагьай йисаррин арада Суддин приставрин федерал къуллугъдин идарадин Магъачкъаладин шегьердин хилен пристав-бегьемардайди яз тир. Юстициядин классдин чин — 1-лагьай классдин юрист я. 2008—2010-лагьай йисаррин арада «Августин» адвокатрин коллегияда кӀвалахзавай тир. 2010-лагьай йисан июлдлай октябрдал кьван — «Магьарамдхуьруьн район» муниципал райондин администрациядин кьилин везифаяр бегьемардайди тир. 2010-лагьай йисан октябрдиз ам Магьарамдхуьруьн кьил яз хкяна. == Пишкешар == * Дагъустан Республикадин муниципал къуллугъдин лайихлу кӀвалахдар. == Хзан == Адаз пабни пуд аял ава. == Критика == == Баянар == Категория:Магьарамдхуьруьн райондин кьилер

Агьмедрин Фарид Загьидинан хва

Рушан хуьруьнсовет () — Азербайжан республикадин Исмаиллы районда авай хуьруьнсовет. Адак Рушан ва Венг хуьрер акатзава. Категория:Исмаиллы райондин хуьруьнсоветар

Рушан хуьруьнсовет

Исмаилов Агъалар Аллагьвердидин хва — лезги шаир ва кхьираг. 1945 йисан 30 мартдиз Ахцегь райондин Мацар хуьре дидедиз хьана. Мектеб куьтягьна, ада сифте хайи хуьруьн колхозда, ахпа гзаф йисара Магьачкъаладин эцигунрал кӀвалахна. Харусенятдал рикӀ алай жегьилди культпросветучилище куьтягьна, литературадин эсерар теснифунал машгъул хьана. А. Исмаилован ширрар 1964 йисалай чапдиз акъатзава. Ам "Сифте муьгьуьббат"(1979), "Кимин къванер" (1985) ва "Йифиз кӀватӀай чиг" (1998) ктабрин автор я. Зари Лезги ва УФ-дин кхьирагрин садвалдин член я. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги кхьирагар

Исмаилов Агъалар Аллагьвердидин хва

ГьакӀан тӀегъерхъан (лат. Falco tinnunculus ) — гъвечӀи жуьре Вагьши нуькӀвер двул кард хзан кардрин, йашамиш жезва Евразида ва Африкада. Бедендин йаргъивал — 36 (дишиди) -34,5 (эркек) см, размах крыльев 75-76 см, бедендин заланвал — 200 г. == Other Жуьреяр == * Мадагаскардин липӀлипӀ (Falco newtoni) * Сейшелдин липӀлипӀ (Falco araea) * Маврикийдин липӀлипӀ (Falco punctatus) * Молуккдин липӀлипӀ (Falco moluccensis) * Рехи-чуру липӀлипӀ (Falco cenchroides) * Еке липӀлипӀ (Falco rupicoloides) * СикӀерин липӀлипӀ (Falco alopex) * Степдин липӀлипӀ (Falco naumanni) * Рагъул липӀлипӀ (Falco ardosiaceus) * Мадагаскардин цӀару липӀлипӀ (Falco zoniventris) * Америкадин липӀлипӀ (Falco sparverius) * Реюньондин липӀлипӀ (Falco duboisi) Категория:Вагьши нуькӀвер Категория:Картар

ГьакӀан тӀегъерхъан

Нытва район () — Урусат Федерациядин Пермдин крайда авай район я. Майдан — 1 655 км². Агьалияр — кас. Административ юкь — Нытва. == География == Районди Пермдин крайдин юкьванпата чка кьунва. == Агьалияр == == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Пермдин крайдин районар

Нытва район

Бидиркъеле () — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай хуьр. «Бала КцӀарин» хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр КцӀар райондин кьибле пата, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 8 км яргъал ала. Бидиркъеле хуьруьн мягьлейрин тӀварар (ойконимар): Агъа аралух, Къарабаг мягьле, Вини мягьле, Агъа мягьле, Вини аралух. == Тарих == == Агьалияр== Хуьруьн агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я. Бидиркъеле хуьре агъадихъ галай сихилрин веледри уьмуьр ийизва: Лагьичар, Татар, ШутӀар, ТипӀер, Тугьулар КцӀарин хуьрера авай сихилрин тӀварар. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:КцӀар райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер Категория:Азербайжанда авай лезги хуьрер

Бидиркъеле

Исмаилрин Элгьед — Советрин Союздин Кьегьал, Ватандин ЧӀехи дяведа иштиракай кас. Лезги миллетдин векил я. == Биография == Ротадин командир Элгьед Исмаилова Майданек концлагер азад авунин карда иштиракнай. Мерд къилихрин, зегьметдал рикӀ алай, ингье вичиз туькьуьл кьисмет несиб хьайи Элгьед Исмаилов КцӀар райондин Кичан хуьре дидедиз хьана. 1940 йисуз Къубадин педмекеб акьалтӀарна Азербайжандин Гьукуматдин Университетдин тарихдин факультетдик экечӀай жегьил армиядиз фена. Ада Ватандин ЧӀехи дяве вилик аскервиле экъечӀнай. Ягъ-ягъунрик кьил кутурла ада чешне къалурнай ва гьавиляй адал аскерриз регьбервал гун тапшурмишнай. Ам дяведа къалурай кьегьалвилерай «Яру Гъед», кьуд Ватандин ЧӀехи дяведин I дережадин орденриз ва гзаф медалриз лайихвилер аваз хьанай. Ватандиз хтайла адан кьисмет масад хьанай. Гада фашистрин хура акъвазай чӀавуз адан кьуьзуь дах Серкер 1944 йисуз советрин аксина теблигъат тухузвай кас хьиз къелемдиз гана дустагъда тунай ва ам гьана кьенвай. Гьахъ авачирвилериз туьш хьайи Элгьед Дагъустандиз физ мажбур хьана. Ада 1947 йисуз Кьурагь районда муаллимвал авунай. Элгьед Исмаилова яргъал йисара чӀугур зегьметдин нетижа яз 1974 йисуз Азербайжан Республикадин Кьилин Дувандин къарардалди адан бубадин тӀвар михьидиз акъудна. 1977 йисуз Э. Исмаилов КцӀариз хтанай. Анжах 7 йисалай мадни Дагъустандиз хъфиз мажбур хьанай. 1993 йисуз ада КцӀара цӀийи кьилелай хтана ва 2007 йисуз ина рагьметдиз фена. == Пишкешар == Элгьед Исмаилова къачур пишкешар: * «Яру Гъед» орден * Кьуд Ватандин ЧӀехи дяведин I дережадин орденар == ЭлячӀунар == * Элгьед Исмаилов * КУСАРЫ.com / Никто не забыт / АЛЬХАД ИСМАИЛОВ Категория:Советрин Союздин лезги Кьегьалар

Элгьед Исмаилов

Къуръан ( — аль-К̣ур’а̄н ) — Ислам диндин пак ва виридалайни кьилин ктаб я. Аллагьди Къуръан Мугьаммад ﷺ пайгъамбардиз Жабраил малаикдин куьмекдалди ракъурнавайди я. Ктабда Ислам дин чирунин кьилин диб ва фикирар кхьенва. Къуръан ктабда 114 сура ва 6236 аят ава. Адан виридалайни яргъи сура Ал- Бакъара, (286 аят) виридалайни куьруь сурани Ал-Каусар я (3 аят). Къуръандин виридалайни яргъи аят Ал-Бакъара сурадин 282-й аят я. Къуръан муькуь пак ктабрилай тафаватлу ийизвай жигьет ам 23 йисан къене кӀус-кӀус кхьин я. == ЭлячӀунар == * Пак тир Кьуръан // quranacademy.org Категория:Ислам

Къуръан

1973 йис (са агъзурни кӀуьд вишни пудкъанницӀипуд лагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла ислендиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1973-лагьай йис я. XX виш йисан 73-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1973 йис

1973 йис

Гьажигьатемли () — Азербайжан республикадин Исмаиллы районда авай хуьр. «Гьажигьатемли» хуьруьнсоветдик акатзава. ==География== Хуьр Исмаиллы райондин рагъакӀидай пата ала. ==Тарих== Чкадинбуру эхтилатзавайвал, хуьруьн бине Къуба райондин Гьапут хуьряй иниз мал-хеб хуьз куьч хьанвай Гьажигьатем ва Мулла- Исакь тӀвар алай стхайри кутунай. Гьажигьатем стхади и хуьр, Мулла-Исакьа Муллаисакьлы хуьр кутунай. ==Агьалияр== Хуьре авай 400 кӀвале тахминан 3 400 касди уьмуьрзава. Вири гьапутар, суни-мусурманар я. Хуьре пуд гьапут сихилар ава, ибур: Чучанар, Избашар, Жуьгьуьрар я. ==ЭлячӀунар== Категория:Исмаиллы райондин хуьрер Категория:Гьапут хуьрер

Гьажигьатемли

1816 йис (са агъзурни муьжуьдвишни цӀиругудлагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла ислендиз эгечӀзавай яргъи йис. Им чи эрадин 1816-лагьай йис я. XIX виш йисан 16-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1816 йис

1816 йис

1908 йис (са агъзурни кӀуьдвишни муьжуьдлагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла арбедиз эгечӀзавай яргъи йис. Им чи эрадин 1908-лагьай йис я. XX виш йисан 8-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1908 йис

1908 йис

Трегами́ (гамбири́) Category:Нуристан чхел Категория:Афгъанистандин чӀалар

Трегами чӀал

ГАЗ 24 ва я Волга- Горки автомабиль заводда 1968-1986-лагьай сариз тӏуькӏуьрнавай автомобиль.

ГАЗ-24

Бустанчи — Азербайжандин Хъачмаз районда авай муниципалитет ва хуьр. И муниципалитетдик вич Бустанчи хуьр, Гьажиабдурегьимуба ва Сибируба хуьрер акатзава. == Агьалияр == Хуьруьн агьали — 1,688 касди туькӀуьрзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Лезги топономика М. Меликмегьеммедов Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Бустанчи

Качкалык — Дагъустан республикадин Буйнакск районда авай хуьр. Чанкурбе хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Буйнакск райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Буйнакск шегьердилай 27 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== Йисариз килигна Качкалык хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 2002 2010 Агьалияр''' 308Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 42133\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 421 касди уьмуьр ийизвай. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Буйнакск район» администрациядин официал сайт Категория:Буйнакск райондин хуьрер Категория:Дарги хуьрер

Качкалык

«Падар» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Дербент райондик акатзавай муниципалитет (хуьруьнсовет). Администрациядин юкь ва сад тир хуьр — Падар хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин кьибле пата, Дербент райондин кефердинни - рагъакӀидай пата, Дербент шегьердилай 26 км кефердинни - рагъакӀидай пата, федерал M29 «Кавказ» трассадин мукьвал чка кьунвайди я. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 2120 касди уьмуьр гьалзавай Дербентский район. 2010 йисан малуматриз килигна, агьалияр 2266 кас тир. Агьалийрин вири азербайжанарин этник группа тир терекемеяр я, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагестанская АССР: Административно-территориальное деление. — Махачкала: Дагестанское кн. изд-во, 1980. * Сельское поселение Село Падар Категория:Дербент райондин хуьруьнсоветар

Падар хуьруьнсовет

Лекь (-ини, -ина, -ер) — чӀулав жигер. == Эдебият == Инсандин къене авай кьадар герек тушир, кьацӀай зтӀар кӀватӀ жезвайди я. Анай абур ратаризни чурцӀин чувалдиз физвайди я. Лекь чӀур хьайитӀа беденда пис зтӀар кӀватӀ хьана, ахкъат тувуна, инсан рекьин мумкин я. Гьавиляй са касд пара гьерекь хъваз хьайитӀа, лекь ацукьна адан бедендин ранг къепи жезва. Инсандин лекь чӀур хьайила адан ранг къепи жезвайди я, вучиз лагьайтӀа чӀур хьайи лекьенивай токсинар цӀар жезвач. Гьа токсинарни хамунал физава. Гьавиляй адан ранг къепи жезва. == Лекьен ничягьвилер == === Лекьен рак === Лап агъур ничягьвал, гьар йисуз ам патал дуьньяда миллиондилай пара кас рекьизва. Инсан рекьидай онкологийрикай лекьен рак иридлагьай чкадал ала. Симптомар: * ажузвални кӀвалах ийидай алакьнар тӀимил хьун; * юхун хьун, бедендин агъурвал квахьун, анорексия. * къуьсмищар, чилин ранг алай хам; * агъурвални давление, син тийидай тӀарвилер; еке температурани тахикардия; * къепихъан, асцит и руфундин вине пата авай дамарар гьяркьу хьун; * ивияр атун, варикоз; * хам чухун; * гинекомастия; * цуфар пара хьун, ратари чӀуруз кӀвалахун.Liver Cancer == ТӀвар == Лекь инсандин токсинар цӀапдай органдизни лугьузва, цава лув гудай нуькӀрезни лугьузва. Кхьидайлп сад лагьана кьил акъатдач, квекай ихтилат физаватӀа, акъат авун патал манадиз килигна кӀанда. Ахцагь нугъватда и макъалада ихтилат тухудай лекьениз ликь лугьузва, абурун кьил квахьзавач и гафарин кьула. == Маса макъала == * Анатомия * Биология == Баянар == == ЭлячӀунар == * dmoz.org Категория:Анатомия Категория:ТӀуьнар иливрунин система

Лекь (анатомия)

1729 йис (са агъзурни иридвишни къанникӀуьдлагьай йис) — чи эрадин 1729-лагьай йис. XVIII виш йисан 29-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1729 йис

1729 йис

Мамедов Тарлан Зербалидин хва (1950 йисан 10 июндиз, Фий, Ахцегь район) — Урусатдинни шурайррин артист, манияр лугьузвайди я. «Дагъустан» ГьТРК-дин хордин солист, Дагъустандин гьукуматдин операдин ва балетдин театрадин хордин артист я. МуаллимКультура.РФ — Мастер-класс Тарлана Мамедова. Дагъустан Республикадин халкьдин артист (2000) я. == Уьмуьрдин рехъ == Тарлан Мамедов 1950-лагьай йисан 10-лагьай июндиз Ахцегь райондин Фий хуьре дидедиз хьанаYandex Дзен — Тарлан Мамедов — Народный артист Дагестана. 1976-лагьай йисуз ада Готфрид Гьасанован тӀварунихъ галай Махачкъаладин музыкадин училищедин вокалдин отделение кӀелна акьалтӀарна. 1972-лагьай йисалай 2004-лагьай йисалди Тарлан Мамедов — «Дагъустан» ГТРК-дин хордин солист ва Дагъустандин гьукуматдин операдин ва балетдин театрадин хордин артист тир. Адаз лап гуьрчег сес ава — баритон ва тенор. Хайи лезги чӀалалай гъейри, Тарлана маса халкьарин чӀаларални манияр ягъзава. 1977-лагьай йисуз университетрин арада фейи халкьдин фестивалда Тарлан Мамедова 15 виликан СССР- дин республикрин чӀаларал манияр ягъна. Тарлан Мамедован репертуарда Дагъустандин лайихлу устадвилин алахъавайди Мегьамед Гьуьсейнован пара манияр ава. Вичи ягъзавай манияр Тарлана багъишнава лезги халкьдай гъейри вири дагъустандин халкьариз. Адан гзаф гуьзел мани «Шарвили» лезги халкьдин бул авай эпосдиз багъишнава. == ЭлячӀунар == * РГВК "Дагестан" - «Вахтар ва инсанар». Тарлан Мамедов == Баянар == Категория:Дагъустандин халкьдин артистар Категория:лезги артистар Категория:Махачкъаладин музыкадин училище акьалтӀарнавайбур Категория:Дагъустандин операдин ва балетдин театрдин муаллимар

Мамедов Тарлан Зербалидин хва

1609 йис (са агъзурни ругудвишникӀуьд лагьай йис) — чи эрадин 1609-лагьай йис. XII виш йисан 9-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XII виш йис Категория:1609 йис

1609 йис

«ЛукӀар» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Дербент райондик акатзавай муниципалитет (хуьруьнсовет). Администрациядин юкь ва сад тир хуьр — ЛукӀар хуьр я. == География == Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин кьибле пата, Дербент райондин кьибле пата, Гуьлгери вацӀун кьере, Мегьарамдхуьруьн райондихъ галаз сергьятдин патав, Дербент шегьердилай 43 км кьибле пата чка кьунвайди я. == Агьалияр == 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 1923 касди уьмуьр гьалзавайФЛНК сайтуна Дербент райондин агьалийрикай малуматар. 2011 йисан малуматриз килигна, агьалияр 2 313 кас тир. Агьалидин саки вири лезгияр, вири суни — мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагестанская АССР: Административно-территориальное деление. — Махачкала: Дагестанское кн. изд-во, 1980. * Cельское поселение Село Куллар Категория:Дербент райондин хуьруьнсоветар

ЛукӀар хуьруьнсовет

13 март — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 73-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 293 югъ ама. ==Вакъиаяр== ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Март

13 март

Каратаяр (кар. кӀкӀирди) — Дагъустандин Ахвах районда хуьрера уьмуьр ийизвай Къавкъаздин бинедин суван халкь. Нах-дагъустан халкьарин группадин авар-анди- цез халкьарин хзандик квай анди халкьарин группадик акатзава. Авар миллетдин этник группа хьиз гьисабзавайди я. Диндал гьалтайла суни-мусурманар я. ==Карата хуьрер== Ахвах районда: Анчик, Арчо, Вини Инхело, Инхело, Карата, Маштада, Рацитль, Рачабулда, Тукита, Цумали. Хасавюрт районда: Сиух, Тукита, Анчих-кутан, Андуз, Индира, Гавриил-кутан, Кирпич-Кутан, Кокрек, Муцалаул. Идалайни гъейри каратаяр Бабаюрт, Кизилюрт ва Кизляр районрин кутанра ва хуьруьн майишатра уьмуьр ийизва. ==Тарих== Чпи чпиз кӀкӀирди лугьузва. Мукьвал алай аварри абуруз — кӀкӀаралал лугьузва. Къавкъаздин дяве куьтягь хьана Дагъустан Урусатдиз муьтӀуьгъ хьайидалай кьулухъ карата миллетдин хуьрер Анди округдин Карата наибвилик акатнай ва 16 хуьруьн-жемиятрикай ибарат тир. 1895 йисуз Дагъустандин вилаятда 6 162 карата гьисабнай. 1938 йисуз абурун кьадар 6 700 тир. СССР девирдилай гатӀумна каратаяр кьилдин миллет хьиз гьисабзавачир, абур авар миллетдин кьадардик квай. 2010 йисуз кьиле тухвай агьалияр сиягьриз къачунин малуматриз килигна, уьлкведа 4 787 касди чеб карата хьиз къейд авунай. ==ЧӀал== Каратаяр карата чӀалал рахазва. Абурун саки виридаз авар чӀал, урус чӀал ва са кьадар чечен чӀалар чида. Карата чӀал — нах-дагъустандин чӀаларин хзандин авар-анди-цез чӀаларин группадик акатзава. Адаз виридалайни мукьва чӀал ахвах чӀал я. Карата чӀал кьве нугъатриз пай жезва: вич карата ва токида нугъат. Вичин нубатда карата нугъатни гуьгъуьнин рахунриз пай жезва: анчих, арчо, рачабал, рацитли рахунар. Вичин кьетӀенвилериз килигна, анчих нугъат ботлих чӀалаз виридалайни мукьва я. Карата чӀалакай сифте малуматар 1895 йисуз акъатай Р. Эркертан «Къавкъаздин дувулар квай чӀалар» ктабда гьатнава. ==Дин== Диндал гьалтайла каратаяр суни-мусурманар я. Вири Дагъустандин халкьар хьиз каратаярни вилик девирда христианар тир. Анжах XVIII виш йисан сифте кьилера абур мусурманвилиз элкъвенай. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Дагъустандин халкьар Категория:Нах-дагъустандин халкьар Категория:Анди халкьар Категория:Аваррин субэтник группаяр Категория:Каратаяр

Каратаяр

Гьажимурат СултӀанан хва Гацалов (осетин, дигор Гуæцæлти Солтани фурт Хадзимурат; ; Ираф район, Кеферпатан Осетия — Алания) — Урусатдин азаддиз юкьварар кьадайди я. УФ-дин яракьламишнавай къуватрин капитан я. Афинра кьиле фейи Олимпиядин къугъунрин чемпион, вадра дуьньядин чемпион, пудра Европадин чемпион. Урусатдин спортдин лайихлу мастер. == Уьмуьрдин рехъ == Гьажимурат Гацалов 1982-лагьай йисан 11-лагьай декабрдиз Кеферпатан Осетия — Аланиядин Ираф райондин Чикола хуьре дидедиз хьана. Осетинрикай я. Мусурман я. 1990-лагьай сифте йисара ада Чикола хуьре Ахсар Макоеван гъилик юкьварар кьаз эгечӀна. Ахпа ада вичин тренировкаяр Владикъавкъаз шегьерда авай «Аланар» лугьудай спортдин клубда Вадим Цебоев тренердин гъилик давамарна. «Алан» спортклуб 1990-лагьай йисарра Арсен Фадзеева ахъайна. Гьажимурат Гацалова Кеферпатан Осетиядин гьукуматдин университет акьалтӀарна. 2001-лагьай йисуз ам Урусатдин кӀватӀурдик экечӀна. ЦСКА-дин патай экъечӀзава. 2004-лагьай Олимпиядин къугъунра ада Даниэл Кормие (гуьгъуьнлай UFC-дин чемпион) кӀаник кутуна. Европадин къугъунрин — 2015 ахъаюнин церемонияда Гьажимурат Гацалов Урусатдин кӀватӀурдин пайдах гвайди тир. 2009-лагьай йисуз ам Кефердин Осетиядин квайни-квай спортсмен яз тестикьарна. «Гимишдин марал — 2009» лугьудай премиядин лауреат я. 2020-лагьй йисуз Гацалова вичин карьера цӀийи кьилелай гатӀумна. == Хзан == Адаз пабни ругуд аял ава. Абур Владикъавкъазда яшамиш жезва. == Эдебият == == ЭлячӀунар == == Баянар == Категория:Юкьварар кьунай Олимпиядин чемпионар Категория:Чиколада дидедиз хьанвайбур Категория:Урусатдин патай Олимпиядин чемпионар Категория:2004 йисан гатун Олимпиядин къугъунрин чемпионар Категория:Кеферпатан Осетиядин гьукуматдин университет акьалтӀарнавайбур

Гацалов Гьажимурат СултӀанан хва

Каспийск () — Урусатдин Дагъустан республикада авай шегьер. Магьачкъала шегьердин спутник я. Агьалияр — 103 900 кас (2010 йис). == География == Шегьер Дагъустандин юкьванни — рагъаэкъечӀдай пата, Каспий гьуьлуьн кьере, республикадин кьилин шегьер тир Магьачкъаладилай 14 км кьибле патахъ чка кьунвайди я. == Тарих == 1947 йисалди Двигательстрой посёлок тир. == Агьалияр == Йисариз килигна шегьерда агьалийрин кьадар: 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, Каспийскдин 100 129 кас агьалийрикай:Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3 * лезгияр — 21 % (21 422 кас) * даргияр — 20 % (20 760 кас) * аварар — 14 % (14 651 кас) * яхулар — 14 % (14 269 кас) * къумукьар — 9 % (9 697 кас) * урусар — 8 % (8 995 кас) * табасаранар — 5 % (5 419 кас) * агъулар — 1 % (1 708 кас) * рутулар — 1 % (1 166 кас) * муькуьбур — 1 % (1 870 кас) * вири санлай — 100,00 % (100 129 кас) === Дин === Каспийскдин агьалийрин чӀехи пай мусурманар я. Шегьерда кьуд мискӀин кӀвалахзава. Ина Магьачкъаладин епархиядиз талукь тир Свято-Казанскдин ибадатхана ава. == Экономика == * ОАО «Завод Дагдизель» — 1932 йисуз бине кьунвай, машинар акъуддай завод. * Дуьз механикадин завод. == Культура ва спорт == * «Дагдизель» — 1949 йисуз бине кьунвай, футболдин клуб. == ТӀвар-ван авай ксар == * Юмин, Владимир Сергеевич — кьуршахархъан, 1974 йсуз спортдин лайихвилер авай устӀар. * Гайдарбеков, Гайдарбек Абдулаевич — боксёр, 2004 йсуз Афинайра олимпиадин чемпион. * Селимов, Альберт Шевкетович — боксёр, дуьньядин чемпион. * Арипгаджиев, Магомед — боксёр, 2001 йисуз дуьньядин чемпион, 2003 йисуз дуьньядин чемпионатда гимишдин призёр, 2004 йсуз Афинайра олимпиадин къугъунра гимишдин призёр. == Марагъ квай фактар == 1939 йисуз посёлокдин советди ДАССРдин Лап кьилин Советдивай посёлокдиз «Сталинюрт» тӀвар эцигун тӀалаб авунай, абуру и тӀалабундиз ваъ лагьанай.Я верю, город будет == Баянар == == ЭлячӀунар == * Каспийск шегьердин сайт * Каспийск в энциклопедии «Мой город» Категория:Дагъустандин шегьерар

Каспийск

Кьурагь вацӀ — Дагъустанда авай вацӀ. Кьурагь ва СтӀал Сулейманан районрин чилерайтӀуз авахьзава. ВацӀун вини кьиле авай агъулри вацӀуз Аркалец лугьузва, эхир кьилин тӀвар Арагъ я. ВацӀу вичин сифте кьил Самур цӀиргъинин кефердинни- рагъэкъечӀдай патан гуьнейрилай къачузва, ахпа Кьасумхуьруьн мукьварал Чирагъ вацӀук акахьна Гуьлгери вацӀ арадал гъизва. Кьурагь вацӀук акахьзавай са кьадар чӀехи вацӀар: Загар-кӀам, Арач, Кьуьчхуьр вацӀ ва Хпеж вацӀар я. ==ЭлячӀунар== * Ресурсы поверхностных вод СССР, том 9, Закавказье и Дагестан, вып. 3, Дагестан Категория:Дагъустандин вацӀар Категория:Лезгистандин вацӀар

Кьурагь вацӀ

Им Гондурасда авай шегьеррин сиягь я. == Шегьеррин сиягь == Агьалийрин кьадар 2010-лагьай йисан малуматрив кьурвал ганвайди я.World Gazetteer: Honduras — largest cities (per geographical entity). Шегьер Агьалияр Департамент 1 Тегусигальпа 1 086 641 Франсиско Морасан 2 Сан-Педро-Сула 638 259 Кортес 3 Чолома 222 828 Кортес 4 Ла-Сейба 174 006 Атлантида 5 Эль-Прогресо 131 125 Йоро 6 Чолутека 93 598 Чолутека 7 Комаягуа 75 281 Комаягуа 8 Пуэрто-Кортес 60 751 Кортес 9 Ла-Лима 59 030 Кортес 10 Данли 56 968 Эль-Параисо 11 Сигуатепеке 55 490 Комаягуа 12 Катакамас 44 198 Оланчо 13 Хутикальпа 44 183 Оланчо 14 Токоа 43 217 Колон 15 Вильянуэва 41 956 Кортес 16 Тела 35 178 Атлантида 17 Оланчито 35 110 Йоро 18 Санта-Роса-де-Копан 34 390 Копан 19 Сан-Лоренсо 27 842 Валье 20 Кофрадиа 18 011 Кортес 21 Эль-Параисо 17 412 Эль-Параисо 22 Ла-Пас 15 889 Ла- Пас 23 Йоро 14 069 Йоро 24 Ла-Энтрада 13 949 Копан 25 Потрерильос 13 900 Кортес 26 Санта-Барбара 13 896 Санта-Барбара 27 Таланга 13 533 Франсиско Морасан 28 Накаоме 12 972 Валье 29 Санта-Рита 12 111 Йоро 30 Интибука 11 995 Интибука 31 Гуаймака 11 101 Франсиско Морасан 32 Морасан 10 205 Йоро 33 Трухильо 8541 Колон 34 Нуэва-Окотепеке 8297 Окотепеке 35 Грасьяс 6716 Лемпира 36 Роатан 6498 Ислас-де-ла-Баия 37 Ла-Эсперанса 4978 Интибука 38 Пуэрто- Лемпира 3955 Грасьяс-а-Дьос 39 Юскаран 2340 Эль-Параисо == Баянар == == ЭлячӀунар == * Категория:Гондурас

Гондурасдин шегьерар

Шихгьапут — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. И хуьр Къарачайжек муниципалитетдик акатзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Шихгьапут

Эмир Тимур, Тамерлан (чагат.تیمور [Temür‎, Tēmōr] — ракь) — асулдай барласрин сихилдай тир, зурба туьрк шанил, эмир ва кьушундин кьил. Ада саки вири Азиядин, Къавкъаздин ва Урусатдин тарихда чӀехи гел тунва. Ада 1370 йисуз Тимуридрин империя арадал гъанай ва адан кьилин шегьер Самарканд эцигнай. ==ЭлячӀунар== * Дневник путешествия ко двору Тимура в Самарканд в 1403—1406 гг. на сайте «Руниверс» * Тамерлан — природа зла Историческая программа «Всё так» на радио «Эхо Москвы» * Легенды о Тамерлане. Проект «Виртуальный Самарканд» * Тимур Великолепный//журнал «Вокруг света», № 2 (2773), февраль 2005 * Армия Тамерлана * Поход Тимура в Индию

Тамерлан

Аскеров Жаббар Мегьамедан хва — Урусатдин машгьур лезги спортсмен. Тайский боксдай профессионалрин арада Европадин чемпион. Жаббар Аскеров 1986 йисан 24 январьдиз Дагъустандин Кьурагь райондин Кьурагь хуьре дидедиз хьанай. 8 йисалди Мегьарамдхуьре дзюдодив машгъул тир. Жаббаран кӀуьд йисар хьайила хзан Дербент шегьердиз куьч хьанай. 12 йисуз муай-тай мектебдиз кхьенвай. 2005 йисуз Таиланддиз куьч хьанай. Са арада Арабрин Садхьанвай Эмиратрин патай экъечӀзавай. Алай чӀавуз Урусатдин патай экъечӀзава ва Австралиядин Мельбурн шегьерда уьмуьр ийизва. ==ЭлячӀунар== * Джабар Аскеров — K1Fights.Net сайтунал Жаббаран профиль. Категория:Лезги спортсменар

Аскеров Жаббар Мегьамедан хва

Лезги чӀалал Урус чӀалал ЧӀалчирвал Языкознание Тарсвалаг Школа ЦӀар Очерк Рах Говор Жузунлаг Справочник Гъиликхьинар Рукопись == А. Фатаховани Гь. Гьажибекова туькӀуьрнавай гафар == Гаф Мана Агъзурат Тысячелетие Вилихъан Вил акьадай кас Загъ Кьел хьтин минерал Зарда Хъили хьанвай афнияр Икана Парани- пара Икьи Жими тушир Кагал атун ТӀуьниз харждай затӀ амачир гьалда хьун Киштанар ягъун Кефер чӀугун Сивиган Микрофон Хъиткьин Бомба Хьракбан Фу чрадай пешекар КӀацӀ Тоннель Чиналд Маска Чилав цӀар Экватор ЧӀаларбан ЧӀаларин устӀар ТӀурутӀхъан Къал гвайди Сузагагь Дертлу вахт ГъвечӀек Малолетка ЦӀурцӀадд Свеча, подсвечник Гелеваз фин Следствие ЧӀалахъхьунвал Уверенность, убеждённость * Сиягьда авай цӀийи гафар Фатаховани Гьажибекова туькӀуьрна «Самур» газетда кхьенвайбур я. == ЭлячӀунар == * Лезги литературадикай сайт ЛезгичӀал.ру Категория:Лезги чӀал

ЦӀийи гафарин сиягь

Кьиблепатан Къавкъаз () — Европадинни Азиядин юкьва, ЧӀехи Къавкъаздин суварин кьилин цӀиргъинилай кьибледихъ галай географиядинни-сиясатдин регион я. Кьиблепатан Къавкъаздик ЧӀехи Къавкъаздин кьиблепатан гуьнедин чӀехи пай, Колхид аран, Куьредин аран, ГъвечӀи Къавкъаз, Эрмени суварин кефердинни- рагъэкъечӀдай пад, Талыш сувар ва Ленкарандин аран акатзава. Кьиблепатан Къавкъаздин цӀарцӀевай уьлквеяр: * Аслу тушир: Азербайжан, Армения, Гуржистан. * Са кьадар кьабул авунай: Абхазия, Кьиблепатан Осетия. * Садани кьабул тавур: Суван Къарабагъдин Республика. Кефер пата Урусатдин Федерациядихъ галаз, кьибле пата Ирандихъни Турциядихъ галаз са сергьятра ава. РагъакӀидай пата ЧӀулав гьуьлуьн ятари, рагъэкъечӀдай патайни Каспи гьуьлуьн ятари чуьхуьзва. ==ЭлячӀунар== * Густерин П. В. Из социальной истории Дагестана и Закавказья * Багирова И. Интеграционные процессы на Южном Кавказе и политика великих держав в исторической ретроспективе XX века // Кавказ и глобализация. 2007. №2. С.102-113. Категория:Къавкъаз

Кьиблепатан Къавкъаз

Дуэро (), Дору () — кьил Испаниядин ччилера авай ва Португалиядай Атлантик океандиз авахьзавай вацӀ. Пиреней зуростровдин виридалай чӀехи вацӀарикай сад я, умуми яргъивал — 897 км. == ТӀвар == ВацӀун тӀвар Дегь Рим чӀаварин вилик инал яшамиш хьанай келт тайфарикай атанвайди мумкин я. == География == Дуэро Пиреней зуростровда Тагус ва Эбро вацӀарилай ахпа пуд лагьай виридалайни яргъи вацӀарикай я. Анжах Португалиядиз аватзавай вацӀун паюна кьезил вацӀун гимийрал навигация авайди я. ВацӀун Испаниядиз талукь тир паюна Дуэро вацӀу Кастилиядинни Леон автономийрин вад провинцийрал элячӀзава: Сория, Бургос, Валладоид, Замора ва Саламанка. == ЭлячӀунар == * * DouroNet — Portal turístico do Douro Категория:Сергяьтдин вацӀар Категория:Португалиядин вацӀар

Дуэро

Тлядал — Дагъустан республикадин Бежта белгенда авай хуьр. Тлядал хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Бежта белгендин рагъэкъечӀдай пата, Хзанор вацӀал, белгендин администрациядин юкь тир Бежта хуьрелай 8 км яргъал ала. ==Тарих== 1860 йисуз Тлядал (Калаки) хуьр Дагъустан вилаятдин Гуниб округдин Анцух-Капучи наибвалдик квай. ==Агьалияр== Йисариз килигна Тлядал хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2002 2010 2015 Агьалияр 582 Анцух-Капучи наибвилин агьалияр 1886 йисуз 565 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. М.: Федеральная служба государственной статистики, 2004 539 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан. 546 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 546 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин вири бежтаяр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Бежтинский участок» администрациядин официал сайт Категория:Бежта белгендин хуьрер Категория:Бежтайрин хуьрер

Тлядал

Ччуру рехи тӀегъерхъан, гьакӀни австралиядин тӀегъерхъан () === Шикилар === File:Nankeen kestrel midflight.jpg|лувгуз File:Kestrel444.jpg|шикил Категория:Вагьши нуькӀвер Категория:Картар

Ччуру рехи тӀегъерхъан

Гьайванар икӀни Нечхирар- () == ЭлячӀунар == * Гьайванрикай

Гьайванар

Гуьлгер (VII лагьай виш йис) — лезгийрин женгчи дишегьли шаир, угьаррихъ (арабрихъ) галаз женгера кьейи зари (шари). Лезгийри арабрин кьушунрихъ галаз дявеяр авур чӀавара Гуьлгер шииратдин кукӀушдиз хкаж хьанвай шаир тир. Душмандиз есирда кьаз кӀан хьайила ада кьакьан кьвалалай вацӀуз хкадарна, вич гьелекнай. Category:Лезги шаирар Категория:VII виш йисан лезги шаирар

Гуьлгер

25 ноябрь — григорийдин чӀаварганра йисан 329-лагьай югь я (яргъи йисан 330-лагьай югь). Йисан эхирдал кьван 36 югъ амукьнава. == Суварар == * Дишегьлийриз зулумар гунин аксиниз женг чӀугунин халкьарин арадин югъ. * Суринамдин аслу туширвилин югъ == Вакъияр == == Хайи == * 1562 — Лопе де Вега — испаниядин драматург (кь. 1635). * 1810 — Николай Иванович Пирогов — урусатдин хирургни анатом (кь. 1881). * 1820 — Михаил Михайлович Достоевский — урус кхьин (кь. 1864). * 1844 — Карл Бенц — германиядин инженер (кь. 1929). * 1887 — Николай Иванович Вавилов — советрин алим-генетик, ботаник (кь. 1943). * 1915 — Аугусто Пиночет — чилидин диктатор (кь. 2006). * 1925 — Нонна Викторовна Мордюкова — советринни урусатдин актриса (кь. 2008). == Кьиникь == * 1956 — Александр Петрович Довженко — советрин режиссёр (х. 1894). * 1970 — Юкио Мисима — япониядин кхьин (х. 1925). * 2005 — Джордж Бест — кефер ирландиядин футболист (х. 1946). == ЭлячӀунар == * Категория:Ноябрь

25 ноябрь

Абдул Мухътедир Айдунбекви ( —) — Совет гьукум паталай актив женг тухванвай лезги иштиракчи. == Биография == Дагъустан республикадин Самур округдин Ахцегь хуьре, кесиб — лежбердин кӀвале хьана. 1898 йисалай, Бакуда нафтадин промышленностда кӀвалахзва. 1904 йисуз Коммунист партиядин касарикай сад жезва. «Гуммет» социал — демократик кӀеретӀдин, нафтадин промышленностда кӀвалахзвабрин садвалдин ва 1906 йисуз — «Фаррук» — социал — демократик кӀретӀдин актив иштиракчи хьанва. Пачагьлугъ паталай са шумуд сфер жазарих галукьнвайдия. 1917 йисалай Бакудин РСДРП(б) комитетдин, 1917 октябрьдлай Баку советдин кас я. 1918 йисуз Дагъустандин кьибле районра, революциявилерин кӀвалахар тухвазвай. 1918 йисан зулуз, мусаватчияр паталай кьуна кьейиди я. == Ядигар == * Адан тӀварунихъ Азербайжан республикада, Хъачмаз райондин, шегьервилин Мукьтадир посёлок ава. * КцӀар шегьерда куьче. * Ахцегь хьуре парк ва имарат ава. == ЭлячӀунар == Категория:Лезгияр Категория:Ахцегьда дидедиз хьанвайбур Категория:Къубада кьенвайбур

Абдул Мухътедир Айдунбекви

Ро́бин Макло́рин Уи́льямс (; 1951 йисан 21 чиледиз, Чикаго, Иллинойс — 2014 йисан 11 пахундиз, Тибурон, Калифорния) — америкадин актёр ва стэндап-комик я. Пудра «Оскар» премиядин номинант, виридалайни хъсан итемрин ролдин патахъай, Уильямсди «Кьегьал Уилл Хантинг» къугъванвай кьведлагьай пландин итемрин ролдин патахъай статуэтка къачуна. ГьакӀни ада кьведра «Эмми» премия, кьудра «Къизил глобус» премия, кьведра Актеррин гильдиядин премия, вадра «Грэмми» премия къачуна. «Август Раш», «Кьве виш йиса авай инсан», «Хиялри гьиниз гъизватӀа», «Чан сагъардай Адамс», «Миссис Даутфайр», «Джуманджи» ва маса фильмра Робина къугъванвай ролри кьетӀен тӀвар-ван авайвал къачуна. Вири вичин актердин карьерадин къене ада саки 300 кинокартинада «шикилар чӀугвана», эхирдалди кӀвалах акъвазар тавуна, до последнего не прекращая работать. == Уьмуьрдин рехъ == === Жегьил чӀав === 1951-лагьай йисан 21-лагьай чиледизИсточники разнятся в указывании даты рождения Уильямса. Так, в книгах- биографиях The Life and Humor of Robin Williams: A Biography и Robin Williams: A Biography значится 1952 год. В книге The Robin Williams Scrapbook указывается 1952 год, как и в Encyclopædia Britannica. Сам Уильямс в интервью от 4 июля 2007 года, говорит о себе как о 55-летнем: «Marriage 101 with Robin Williams». Он также сказал, что родился 21 июля 1951 года, в интервью размещённом на фансайте «RWF talks with Robin Williams: Proost!», 25 мая 2008 года. Чикагода Робин Маклорин УильямсThe official Michigan social register, 1967, Virginia F. Searcy вичин дидедиз хьана. Адан буба, Роберт Фицджеральд Уильямс (1906-лагьай йисан 10-лагьай мара — 1987-лагьай йисан 18-лагьай баскӀум), Юкьван РагъакӀидайпатан АСШда Ford Motors компаниядин чӀехибурукай сад тир, диде, Лори Маклорин Уильямс (хзандин тӀвар — Смит, 1922-лагьай йисан 24-лагьай мара — 2001-лагьай йисан 4-лагьай мара), вич Нью-Орлеандай тир, Миссисипи штатдин сенаторни губернатор Ансельм Маклориндин птул тир, — виликан модель тир. Робинан дамарра инглис, вэлсдин, ирландиядин, шотландиядин, германиядин, франциядин иви авахьзавай тир. «Ансельм Маклорин женился в Трентоне, штат Миссисипи, 22 февраля 1870 года на Лауре Эльвире Виктории Раух, дочери Джона Рауха и его жены, Эпсилон Раух, из Трентона, в Америку предки миссис Маклорин по отцу эмигрировали из Германии, а по матери из Англии и Германии.». Робиназ кьве тахай стха тир: Роберт Тодд Уильямс (1938-лагьай йисан 14-лагьай кьамуг — 2007-лагьай йисан 14-лагьай пахун) ва Маклорин Смит. Робиназ Епископал клисадин диндин тербия ганва, гьакӀ ятӀани адан диде Христианвилин илимдин патал алайди тир (са кьадар чӀавалай Робина «Епископал клисада хьун патал цӀуд себеб» тӀвар алай хъуьруьрдай сиягь акъудна). Адан буба Детройтдиз маса кӀвалахал алудунилай кьулухъ, хзан Чикагодай Блумфилд- Хиллс (Мичиган штат) агъашегьерда авай 40 кӀвал авай кӀвализ экъечӀна. Ана Робина Детройтдин округдин йикъан мектебда кӀелиз гатӀумна. Робинан 16 йис тамам хьайила, адан буба чӀавалай вилик пенсиядиз экъечӀна ва хзандихъ галаз Вудакр шегьердиз (Марин округ, Калифорния) яшамишиз хъфена. Ана Робин мукьвал алай Ларкспурда авай Редвуддин юкьван мектебдиз гьахьна. ГьакӀни ада Клермонтдин итемрин колледжда кӀелзавай тирOctober 1982, Playboy Magazine.. Ара атӀай чӀавуз Маринан Колледжда театрдин устӀарвилин тарсар къачузвай тир. Са арадлай, интервьюда, вичикай Робина икӀ лагьана: «зун регъуьвал муьтӀуьгъриз тежер секин аял тир», адахъ галаз санал юкьван мектебда драмадин тарсар къачузвайбуру адакай «виридалайни хъуьруьрдай ругул я» лугьузвай тир. Аял чӀавуз ягьанатрикай кьил къакъажун патал ам чара-чара рекьералди кӀвализ хъфена агакьзавай тирParanoia & Power: Fear & Fame of Entertainment Icons, by Gene N. Landrum, Morgan James Publishing, 2007. ISBN-10: 1600372740, ASIN: B008SLGPFW, p. 30, хъуьруьн гъун ва фикир чӀугун патал Робина дидедиз хкетӀар ахъайзавай тир Paranoia & Power: Fear & Fame of Entertainment Icons, p. 30. Саки вири мажал авай чӀав ада кьилдивиле чӀехи кӀвале тухузвай тир. «Аял чӀавуз захъ кьилди сад тир галайди, зи кьилди сад тир кӀили (дуст) зи хиялар тир»Paranoia & Power: Fear & Fame of Entertainment Icons, p. 30. Са кьадар чӀавалай Уильямсди, я адан бубадихъ, я адан дидедихъ адаз тербия гун патал мажал авачир гъиляй ам кӀвалин къуллугъчийриз «заминвиле» вугузвай тир, лагьанаParanoia & Power: Fear & Fame of Entertainment Icons, p. 31. 1973-лагьай йисуз Робин Джульярд мектебдиз кьабулнава. Джон Хаусманан регьбервилик драмадин устӀарвал кӀелун патал Уильямс Нью-Йоркдиз хъфена. КӀелунин кӀватӀалдик 20 студент акатзавай тир, абурун арада Кристофер Ривни авай тир. КӀелунин чӀаван къене ада йифен клубра хъвер къведай программаяр къалурзавай тир, гьакӀни официантвиле кӀвалахзавай тир. 1976-лагьай йисуз Мектеб акьалтӀдилай кьулухъ ам Лос-Анджелесдиз экъечӀна. Гьана ада са шумуд телешоуда вичин экъечӀунар къалурна. Гуьгъуьнлай, адан муаллим Джим Данна лагьана: «сценадал ам кукӀваллаз авай тир, адаз сергьятар авачир. Ахпа ада чна колледжда къалурзавай пьесар алава ийизиз эгечӀна. Гьа чӀавуз адан талантдин чун гъавурда акьуна. Адавай гьар гьи чкадал хьайитӀани, гьар гьи роляр хьайитӀани ва гьар гьи шартӀарра хьайитӀани къугъваз жезва». === Яратмишун === Актердин сифтени-сифте сценадал арадал акъатунар 1970-лагьай йисарин сифте паюниз талукь я. Робина стенд-ап-камеди-шоудин жанрда гатӀумзавай тир. Вичин садлагьай экъечӀун «Holy City Zoo» клубда хьанаZehme, Bill. Rolling Stone, February 25, 1988 pp. 29-32. Са кьадар чӀавалай Робина ахъазвай тир «заз наркотики ва бахтлувал вучар ятӀа чир хьана» ва «чи чӀаван виридалайни чӀехи акьул авай ксар чеб гьикӀ кьацӀурнаватӀа заз акуна». Лос-Анджелесдиз куьч хьайидалай кьулухъ, Робина чара-чара клубра экъечӀунар ийиз давамарна, гьа гьисабдик «Comedy Club»-дани. Телепродюссер Джордж Шлаттердиз Робина къалурзавай тамашаяр хуш хьана ва адан талант килигна кьатӀуз хьана. Гьавиляй Шлаттерди мад цӀийиз арадал гъанвай «Laugh-in» шоуда иштираквал авун патал Уильямсдиз эверна. Садлагьай эфир 1977-лагьай йисан эхирда хьана, ам Робинан ТВ-дебют тир. Амма шоу цӀийи хъийиз хьаначир. Уильямсди «The Roxy», «The Improv» ва маса комедиядин клубра вичин тамашаяр къалуриз давамарна. И экъечӀунри Робиназ вичин импровизациядин бажарагъвилерин хцивал хуьз куьмекарна. 1978-лагьай йисуз Уильямс яргъалди амукь тийир «Ричард Прайоран Шоудин» актеррин ибаратдик квай. Робина са яб акалунда иштараквал авуна. Ана авай сериалар акъуддайбур Робинакай таъсир хьана — сад лагьай чка кьунин чкадал, Уильямсди вири и чӀаван къене кьилел акъвазнавай тир. Яб акалунин нетижада Робиназ «Бахт авай йикъар» сериалдиз эверна. Робина 5-лагьай сезондин са шумуд серияда чара планетадай тир Моркдин роль къугъвана. Килигунин агалкьунрилай кьулухъ кьилди Робин Уильямсдин патахъай дибвилин сериалдикай шоу-чхел «Морк ва Минди» авуна. Робина Чилиз чкадин уьмуьр чирун патал Орк планетадай атанвай Моркдин къугъваз давамарна. 1979-лагьай йисан 12-лагьай ибнедиз «Time» журналдин (АСШдин кӀвенкӀве аваз фидай цӀийи чавар (хабарар) гудай журнал) вилик чинал акъатнавай Робинан шикил — сериалди жагъай агалкьунрин символ я. 1982-лагьай йисуз шоу агална, гьа чӀавалди Уильямсдикай тӀвар-ван авай актер хьанва. Адан суьретарни шикилар плакатрал, нагьаррин кьватийрал ва маса затӀарал алай тир. ЧӀехи кинода Уильямсдин дебют 1977-лагьай йисуз хьана — жизви аквадай адвокатдин роль «Заз айнаяр герек жедалди, завай и кар ийиз жедани?» фильмда. Са шумуд эпизод тир ролрилай кьулухъ ада Роберт Олтменан «Попай» фильмда кьилин рол къугъвана — шпинатдал рикӀ алай гьуьлуьхъан Попай. Ам адан садлагьай халисдаказ рикӀел аламукьдай роль хьана. Кинокритик Роджер Эбертди|, михьиз чӀалахъардай вилер чапрас, патахъ хъвер квай Уильямсди и фильм Олтменан музыкадин комедия жанрдин виридалайни чӀехи хазинадив элкъуьруниз куьмек авуна, лугьузвай тир. Фильм килигдайбурун арада зурба агалкьун аваз тир. Месэла, бюджет 20 млн АСШдин доллар тир, гьа чӀавуз кӀватӀнавай пулар — 49 млндилай 60 млндал кьван млн АСШдин хьана. 1987-лагьай йисуз ада Барри Левинсонан «Экуьнин хийирар, Вьетнам» фильмда диджейдин роль къугъвана. Адан нетижада Уильямсдихъ тӀвар-ван авайвал хьанва, гьакӀни ада «Оскардиз» номинация къачунва. 1991-лагьай йисуз Робин Уильямсди диснейдин «Аладдин» мультфильмда джиннан ван авуна. Гуьгъуьнлай ада мультфильмдин пудлагьай паюна мад джинан ван авуна (кьведлагьай паюнани мультсериалда адан чкадал Ден Кастелланета тир). Ролрин чӀехи пай Робина комедийра къугъвана. «Оскардиз» кьве номинация адаз муаллимдин ролди Кьейи шаирин жемят (1989) фильмдани дилидан ролди Гъетерхъан тир Пачагь (1991) фильмда гъанва. 1998-лагьай йисуз ам кьведлагьай пландин итемрин ролдин патахъай «Оскар» гвай кас хьана. Адаз статуэтка «Кьегьал Уилл Хантинг» фильмда психопатан роль къугъунин патахъай гана. 1991-лагьай йисуз Айзек Азимован эсердал эцигнавай «Кьве виш йиса авай инсан» тӀвар алай фильмда кьилин роль къугъвана. Ада инсан жез кӀанзавай роботан роль къугъвана. === Кьилдин уьмуьр === ==== Хзанни аялар ==== 1976-лагьай йисуз Сан-Францискода модель ва актриса Валерия Велардидал гьалтна. Гьа чӀавуз Робина мукьан (чкадин) тавернада барменвиле кӀвалахзавай тир. 1978-лагьай йисан 4-лагьай кьамугдиз абур паб-гъуьл хьана. 1983-лагьай йисуз Валерияди адаз хва Закари Тим Вилиамс хана. 1984-лагьай йисуз Вилиамс официантка Мишел Тиш Картердихъ галаз некягь алачиз хьайи алакъадик квай тир. 1988-лагьай йисуз санал тухванвай 10 йисалай кьулухъ Вилиамс ва Веларди чара хьана.. 1989-лагьай йисан 30-лагьай апрелдиз Робина Закаридихъ гелкъведайди Марше Гарсес вичиз паб яз къачуна. Гьа чӀавуз ам Вилиамсан аял руфуна аваз авай тир. Гьа эвленмишвиле адаз кьве аял хьана: руш Зелда Рей (1989-лагьай йисуз хьайиди) ва хва Коди Аллен (1991-лагьай йисуз хьайиди). 2008-лагьай йисан ибнедиз, сад-садав акьалтӀай такьурвал шагьид яз къалурна, Гарсеса чара хьуниз арза гана.. Официал рекьелди Робин пудлагьай гъилера 2011-лагьай йисан 23-лагьай баскӀумдиз эвленмиш хьана. Адан цӀийи паб Суьзен Шнайдер графикадин дизайнер тир. Церемония Калифорния штатдин Сент-Гьелен шегьерда тухвана. Вилиамсдин фикирдалди, а цӀийи рафтарвилери вичиз депрессийрикай хкатиз куьмек гана кӀанзавай тир. Гъуьлни паб Сан-Франциско шегьердин Сеа-Клифф лугьудай районда яшамишзавай тир. ==== КӀилияр ==== Джулиард мектебда кӀелдайла Вилиамсни Кристофер Рив кӀилияр хьана. 1995-лагьай йисуз бахтсуз дуьшуьш хьайидалай кьулухъ (Рив балкӀандалай аватунин гъиляй фалужди ягъна) абур мадни кӀевиз кӀилияр хъхьана. Вилиамсди мукьвал-мукьвал адал кьил чӀугвазвай тир, хъуьруьрзвай тир, адан рикӀ кӀеви ийизвай тир, гьатта чӀехи депрессиядикай хкудна. 62-лагьай «Къизил глобусар» вугунин церемонияда Вилиамсди адаз Сесил Б. Де Миллан премия талукьарна. ГьакӀни ада Christopher and Dana Reeve Foundation лугьудай хзандин фондунин Директоррин шурадин уртах хьана ва кӀилидин кӀапӀалдин пад хуьзвай тир. И кардин гъиляй садакьайрин кьадар лап чӀехи хьана. Кристофер Риван медицинадин страховка акьалтӀарайдалай кьулухъ Вилиамсди адаз вири герек тир пулар гана. Кристофер Рив 2004-лагьай йисуз рагьметдиз фена. ГьакӀни, Риван хендеда, Дана, 2006-лагьай йисуз кьейидайлай кьулухъ, Вилиамсди абурун 14 йиса авай хва Вилиямдиз вири патарихъай куьмек гана. === Кьиникь === 2014-лагьай йисан 11-лагьай пахундиз 11:55 (чкадин чӀав) Уильямс вичин кӀвале Тибурон шегьерда (Калифорния) вич-вичел алачир гьалда жагъанва. 12:02-диз кьиникь тестикь хьанва. Марин округдин шерифди Уильямсдин кьиникьин мумкин тир себеб асфиксия (нефес кьун) ятӀа малумат гана. Амма кьиникьин акьалтӀдай себеб кьилди са 12-лагьай пахундиз хьна кӀандай суддини медицинадин экспертизани токсикологиядин тест авурдалай кьулухъ жагъиз жеда. Уильямсдиз ичкидихъни наркотикрихъ галаз проблемар авай тир. Са вацран идалай вилик Линдстром шегьерда (Миннесота) реабилитациядин юкьва «эрекь хъван тийир гьал хуьнуьхин» патахъай программа тухвана. Актердин кьилдин публицистди Уильямсди «четин депрессиядихъ женг чӀугвазвай тиртӀа» малумат гана, амма ада жува-жув кьиникай гузвай малуматар тестикьарнач. Робинан папа Сьюзэн Шнайдерди лагьана: «Зун зи гъуьлни рикӀин кӀили галачиз амукьна, дуьнья — виридалайни рикӀ алай артистрикай сад ва лап хъсан инсан. Зи рикӀ атӀана». Пара тӀвар-ван ван инсанри, адан дуст комик Стив Мартин кваз, Робин Уильямсдиз гьурмет авуна. Стив Мартина твиттерда кхьена: «Робин Уильямсдин — халис, рикӀивай тир инсандин, кьетӀен чӀехи талантдин, сценадихъай зи сакарвидин — кьиникьдивай заз кӀевиз таъсир тийиз жезвачир». АСШдин Президент Барак Обамади Робин Уильямсдикай лагьана «и жуьредин ксар мад авач» ва «ам инсанрин руьгьдин гьар бицӀи паюник кянвай кас я». === Жемятдин реакция === Прощання з Робіном Вільямсом == Фильмография == Йис Фильм ТӀварцӀин чешне Роль 1977 Заз айнаяр герек жедалди, завай и кар ийиз жедани? Can I Do It 'Till I Need Glasses? тӀазвай сарар авай адвокат / инсан — дебют кинода 1980 Попай Popeye Попай 1982 Дуьнья Гарпдив кьурвал The World According to Garp Гарп 1983 Сагъдиз амукьунин мектеб The Survivors Дональд Куинелл 1984 Гудзондал алай Москва Moscow on the Hudson Владимир Иванов 1986 Клуб «Женнет» Club Paradise Джек Моникер Виридалайни хъсан чӀавар The Best of Times Джек Данди Югъ кьун Seize The Day Томми Вильгельм 1987 Экуьнин хийирар, Вьетнам Good Morning, Vietnam Эдриан Кронауэр 1988 Барона Мюнхгаузендин кьилел атай вакъиаяр The Adventures of Baron Munchausen король Луны Лап хъсан гъуьл-пабвилин портрет Portrait of a White Marriage продавец кондиционеров Къуьрен япар: Пекос Билл Rabbit Ears: Pecos Bill кьиса ахъайзавайди (ван авун) 1989 Кьейи шаиррин жемят Dead Poets Society Джон Китинг Зун Голливуддай я I’m from Hollywood камео 1990 Кадиллакдавай инсан Cadillac Man Джой О’Брайен Ахваррай аватун Awakenings духтур Малкольм Сэйер Аламатрин Уьлкведиз хтун Back to Neverland камео 1991 Мад кьин Dead Again духтур Кози Карлайл Пачагь-гъетерхъан The Fisher King Пэрри Капитан Крюк Hook Питер Беннинг (чӀехи Питер Пэн) Къуьрен япар: Дурак и Летучий корабль Rabbit Ears: The Fool and the Flying Ship кьиса ахъайзавайди (ван авун) 1992 Къугъунар Toys Лесли Зиво Аладдин Aladdin Джинн / маса гудайди (ван авун) Хронометрист The Timekeeper Хронометрист Къижийрин дугун: Эхиримжи тропикрин там FernGully: The Last Rainforest Бетти Кода (ван) Клоун Шейкс Shakes The Clown Марти Фромэдж 1993 Миссис Даутфайр Mrs. Doubtfire Дэниэл Хиллард / Миссис Даутфайр 1994 Инсан хьун Being Human Гектор Духтур Севсдин жагъурунар In Search of Dr. Seuss буба 1995 Джуманджи Jumanji Алан Пэрриш Вонг Фу, вири крарин патахъай сагърай! Джули Ньюмар To Wong Foo Thanks for Everything, Julie Newmar Джон Джейкоб Джинглхеймер Шмидт КӀуьд варз Nine months духтур Косевич 1996 Гамлет Hamlet Озрик Чинебан агент The Secret Agent «Профессор» Джек Jack Джек Пауэлл НуькӀрен патал кьефес The Birdcage Арманд Голдман Аладдинни къачагърин пачагь Aladdin and the King of Thieves Джинн (ван) 1997 Кьегьал тир Уилл Хантинг Good Will Hunting Шон Магуайр Флаббер Flubber профессор Филип Брайнард Гарри чукӀурун Deconstructing Harry Мел Бубад югъ Fathers' Day Дэйл Патли 1998 Чан сагъардай Адамс Patch Adams Хантер Адамс Хиялри гьиниз гъизватӀа What Dreams May Come Крис Нильсен Къагьбе папан кефинин межлис Junket Whore камео 1999 Кьве виш йиса авай инсан Bicentennial Man Эндрю Мартин Якоб-тапархъан Jakob the Liar Якоб Хейм / Кьиса ахъайзавайди 2000 Жув кьиле тухунин тегьер Model Behavior Фэйрмайн 2001 ТӀебии тушир акьул A.I. Artificial Intelligence Духтур Ноу (ван авун) 2002 Ратлз 2 The Rutles 2: Can’t Buy Me Lunch Ханс Хёнки Ахвар татун Insomnia Вальтер Финч Смучи рекьин Death to Smoochy Рандольф «Яргъируш» Смайли Шикил ягъун са сятдиз One Hour Photo Сэймур «Сэй» Пэрриш 2004 Ноэль Noel Чарли Бойд Алатай чӀаварин сирер House of D Папа АкьалтӀай монтаж The Final Cut Алан Хэкмэн 2005 ЧӀехи лацу хиве гьатнавайди The Big White Пол Барнелл Аристократар The Aristocrats камео Роботар Robots Тормоз 2006 Йисан инсан Man of the Year Том Доббс Йиф музейда Night at the Museum Теодор Рузвельт Ката Happy feet Рамон / Ловелас (ван) Винел пад къачурди Everyone’s Hero Наполеон Кросс Чархараллай кӀамайд кӀвал RV Боб Монро Йифен яб гузвайди The Night Listener Габриэль Нун 2007 Гъуьл- пабвилиз лицензия License to Wed Реверенд Франк Август Раш August Rush Максвел «Колдун» Уолес 2009 Йиф музейда 2 Night at the Museum: Battle of the Smithsonian Теодор Рузвельт Дуьньяда виридалайни кьетӀен чӀехи буба World’s Greatest Dad Лэнс Клейтон Психоаналитик Shrink Джек Холден Са гьалда тухванвай рухсат Old Dogs Дэн Райбёрн 2011 Ката 2 Happy Feet Two Рамон / Ловелас (ван авун) Чапла патан сцена Stage Left камео 2012 Луи Louie камео (эпизод «Barney/Never») 2013 ЧӀехи мехъер The Big Wedding буба Монайвэн КӀанивилин чин The Face of Love Роджер Дворецкий The Butler Дуайт Эйзенхауэр 2014 Бульвар Boulevard Нолан Мак И пакамахъ Нью-Йоркда The Angriest Man in Brooklyn Генри Элтман Это, блин, рождественское чудо Merry Friggin' Christmas Митч Йиф музейда 3 Night at the Museum 3 Теодор Рузвельт 2015 Вири ваз кӀандайвал жеда Absolutely Anything «Дэннис» лакӀаб алай кицӀ (ван авун) === Телесериалар === * 1977 — Шоу Ричарда Прайора / The Richard Pryor Show * 1977 — Муьжуьд акъакьзава / Eight Is Enough' * 1978 — Америка къе / America 2-Night — Ясон Шин * 1978—1979 — Бахт авай йикъар / Happy Days — Морк * 1978—1982 — Моркни Минди / Mork and Mindy — Морк * 1979 — Лап садлагьана / Out of the Blue — Морк * 1982 — Суьгьурдин кьисайрин театр / Faerie Tale Theatre — къиб / пачагьдин хва Робин * 1994 — Сериал «Тажуб ийидай хел», 10-лагьай серия / Bop Gun — Роберт Эллисон * Дустар / Friends (эвернавай гъед) * Уилфред / Wilfred (эвернавай гъед) * Дилибур / The Crazy Ones === Музыкадин видеоклип === * Don't Worry, Be Happy Бобби МакферринаDon’t worry be Bobby — Ответы на часто задаваемые вопросы на официальном сайте Бобби Макферрина. .. == Дискография == * 1979 — Reality…What a Concept * 1983 — Throbbing Python of Love * 1986 — A Night at the Met * 1988 — Pecos Bill * 2002 — Live 2002 * 2010 — Weapons of Self Destruction == Пишкешар, тӀварарни номинацияр == Пишкеш Йис Категория Фильм/Телесериал Нетижа Оскар 1988 Виридалайни хъсан итемрин роль Экуьнин хийирар, Вьетнам Номинация Оскар 1990 Виридалайни хъсан итемрин роль Кьейи шаиррин жемят Номинация Оскар 1992 Виридалайни хъсан итемрин роль Пачагь- гъетерхъан Номинация Оскар 1998 Виридалайни хъсан кьведлагьай пландин итемрин роль Кьегьал тир Уилл Хантинг Гъалибвал BAFTA 1989 Виридалайни хъсан итемрин роль Экуьнин хийирар, Вьетнам Номинация BAFTA 1990 Виридалайни хъсан итемрин роль Кьейи шаиррин жемят Номинация Къизил глобус 1979 Виридалайни хъсан итемрин рольдин патахъай телесериалда (комедия тахьайтӀа мюзикл) Морк и Минди Гъалибвал Къизил глобус 1980 Виридалайни хъсан итемрин рольдин патахъай телесериалда (комедия тахьайтӀа мюзикл) Моркнии Минди Номинация Къизил глобус 1985 Виридалайни хъсан итемрин рольдин патахъай (комедия тахьайтӀа мюзикл) Гудзондал алай Москва Номинация Къизил глобус 1988 Виридалайни хъсан итемрин роль комедиядани мюзиклда Доброе утро, Вьетнам Гъалибвал Къизил глобус 1990 Виридалайни хъсан итемрин роль драмада Кьейи шаиррин жемят Номинация Къизил глобус 1991 Виридалайни хъсан итемрин роль драмада Ахварай аватун Номинация Къизил глобус 1992 Виридалайни хъсан итемрин роль комедиядани мюзиклда Пачагь- гъетерхъан Гъалибвал Къизил глобус 1994 Виридалайни хъсан итемрин роль комедиядани мюзиклда Миссис Даутфайр Гъалибвал Къизил глобус 1998 Виридалайни хъсан кьведлагьай пландин итемрин роль Кьегьал Уилл Хантинг Номинация Къизил глобус 1999 Виридалайни хъсан итемрин роль комедиядани мюзиклда Чан сагъардай Адамс Номинация Къизил глобус 2005 Сесиля Б. Де Миллян премия Гъалибвал Эмми 1979 Виридалайни хъсан итемрин роль комедиядин телесериалда Моркни Минди Номинация Эмми 1987 Виридалайни хъсан экъечӀун варьетеда тахьайтӀа музыкадин программада Кэрол, Карл, Вупини Робин Гъалибвал Эмми 1988 Виридалайни хъсан экъечӀун варьетеда тахьайтӀа музыкадин программада ABC Presents: A Royal Gala Гъалибвал Эмми 1994 Драмадин телесериалдиз виридалайни хъсан эвернавай актёр Тажуб ийидай хел Номинация Эмми 1996 Виридалайни хъсан экъечӀун варьетеда тахьайтӀа музыкадин программада Хъуьруьнралди гьал секинрун 7 Номинация Эмми 2003 Виридалайни хъсан варьетедин тахьайтӀа музыкадин программадин сценарий Робин Уильямс — «Вживую: Бродвей» Номинация Эмми 2003 Виридалайни хъсан экъечӀун варьетеда тахьайтӀа музыкадин программада Робин Уильямс — «Вживую: Бродвей» Номинация Эмми 2008 Драмадин телесериалдиз виридалайни хъсан эвернавай актёр Къанунни къайда: КьетӀен корпус Номинация Эмми 2010 Виридалайни хъсан варьете тахьайтӀа музыкадин программа Робин Уильямс: Жува жув терг ийидай яракь Номинация Актеррин гильдиядин 1998 виридалайни хъсан кьведлагьай пландин итемрин рольдин патахъай Кьегьал тир Уилл Хантинг Гъалибвал == ЭлячӀунар == * Robin Williams on Internet Movie Database * Интервью Робина Уильямса == Баянар == Категория:АСШдин стендап-комикар Категория:«Оскар» премиядин лауреатар Категория:«Къизил глобус» премиядин лауреатар Категория:АСШдин актеррин гильдиядин лауреатар Категория:«Сатурн» премиядин лауреатар Категория:«Грэмми» премиядин лауреатар Категория:Сесиль Б. Де Миллян премиядин лауреатар

Робин Вилиамс

Васюринский — Дагъустан республикадин Тарумовка районда авай гадарнавай хуьр (хутор). == География == Хуьр Тарумовка райондин кьибле пата, Тарумовка хуьрелай 6 км яргъал алай. ==Тарих== Хуьруьн бине, Столыпинан реформайрин береда Урусатдин юкьван губерниярай иниз куьч хьанай урусри кутунай. 1950-й йисарин къене и хуьруьн вири агьали, перспектива авачир хуьр тирвиляй, Калиновка хуьруьз акъудна куьчарнай. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официальный сайт администрации МО «Тарумовский район» Категория:Тарумовка райондин тунвай хуьрер Категория:Тарумовка райондин хуьрер

Васюринский

Кьулан СтӀал () — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай хуьр. «Кьулан СтӀалрин» хуьруьнсоветдин административ юкь. == География == Хуьр СтӀал Сулейман райондин юкьван пата, райондин юкь тир Кьасумхуьрелай 2,5 км яргъал чка кьунвайди я. Мукьвал алай хуьрер: Агъа СтӀал, Вини СтӀал, Агъа СтӀалрин Къазмаяр, Кьасумхуьр. Хуьр гуьгъуьнин ругуд мягьлейриз пай жезва: Агъа мягьле, Вини мягьле, Кацерин мягьле, СикӀерин мягьле, ПӀирен мягьле, Кьулан мягьле. == Тарих == Кьулан СтӀал хуьруьз дегь тарих ава. Хуьруьн гуьнеда культурадин КӀвал эцигунин кӀвалахар кьиле тухудайла, чил михьна дараматдин хандакӀ эгъуьдайла 3 метр дегьнеда, цӀуру заманадин затӀар, къапарин кӀусар акъатнай суруз гьалтнай. Хуьруьн къваларив Алпандин ва араб девиррин сурар пара ава. Кхьинар алачир сурарни авайди я, цӀуру эгьлийрин гафариз килагайла, и сурар виридалай дегьбур я. ЦӀуру мискӀиндин цал чкӀайла, 1646 йисан хуьруьн тарихдикай чӀалар ахъайзавай атӀай кхьинар алай къванер жагъанвай. ХуьряйтӀуз гзаф сеферра монголрин, арабрин, фарсарин ва туьркерин кьушунрин кӀеретӀар фенай. Са вахтунда Кьулан СтӀал хуьруьн мукьув Квард лугьудай хуьр авай, ам тарашхъанрин кьушунар паталай терг хьанвай. Шейх Ибрагиман сурун къванцел гьижридай 1332 йис атӀай кхьин ала. Вилик хуьре пуд мискӀин ва кьве чатар авай. И чатара устӀарри хуьруьн майишатдин кӀвалахра кардик кутадай алатар ва яракьар (чукӀулар, гапурар) расзавай. Ирид рекьвер авай: Шихмамедан, Нуралидин, Бегдин, Усенан, Шихабедан, Кьасумбеган, Яхулжуван, УстӀардин. Хуьруьн юкьван пата архитектурадин имарат — пӀир - мавзолей ава. Хуьруьн кефердинни - рагъэкъечӀдай пата, Абдул Рамазанован кӀвалин гъенел пӀир ава. ПӀирер гьакӀни хуьруьн кьбилединни - рагъакӀидай пата гьалтзава, «Вини сурар» ва Абдулманаф Гьажимурадован кӀвалин гъенел алай пӀир. Кьулан СтӀалрин «Кпул ятар» тӀвар алай дарманд цин булахар гзаф машгьур я. Фад заманайрилай инихъ кпул азар сагъарун патал и цикай менфят къачузвайди тир. Алай чӀавуз Купул ятарин чилера цин дарманхана кардик ква. Хуьр къулай ва иер чкада авайвиляй иниз куьч хьана уьмуьр гьализ кӀанзавайбурун кьадар садрани кимиз тушир. 1700 - 1800 йисара иниз Омарбеганни Кьасумбеган мукьвабур куьч хьанвай. Абурун мукьвабурукай сад Эмиргьемзебега урусрин начальникрин куьмекдалди хуьре, целди кӀвалахзавай азербайжанурар галай регъв эцигнай. Хуьруьн муькуь рекьверилай тафават гваз и цӀийи регъв мадни пара къуват авай ва бегьер гудай регъв тир. Гьавиляй хуьруьнвийри адаз «ЦӀай-регъв» тӀвар ганвай. Эмиргьемзебега вичин такьатралди хуьре гражданвилин мектеб эцигнай. 1926 йисуз Кьасумбегани Рамазанов Нурмегьамеда хуьре гамарин артель ахъайнай. Са тӀимил вахтунилай и артель, 800 кас кӀвалахзавай, гамар, рухар, гуьлуьтар ва сун гуьлуьтар расзавай фабрикадиз элкъвенай. Гьасил авур продукциядин саки вири маса гуз ракъурзавай. Асул гьисабдалди кьулан стӀалвияр лежбервилив, бахчахъанвилив, пешекарвилив ва малдарвилив алахънавай. XIX виш йисуз Кьулан СтӀалар вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьней наибвалдиз талукь тир. == Агьалияр == Алай чӀавуз хуьре 1148 майишатар гваз 2765 кас яшамиш жезва. Агьалидин вири лезгияр, суьнни — мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, хуьре 124 майишатар авай, агьалийрин кьадар 701 кас тир: 340 итим, 361 паб.1886 йисуз Гуьней наибвалдин агьалияр Хуьруьн тӀвар — ван авай сихилар: УстӀарар, ПӀирер, СикӀер, Кацер, ДункӀаяр, Кьарнаяр, МегьяцӀар, Къамбаяр. ==ТӀвар-ван авай ксар== * Агьмедпашаева Мислимат Тагьиран руш, лакӀаб СтӀал Мислимат — лезги шаир. * Агьмедпашаева Саират — лезги шаир. == Баянар == == ЭлячӀунар == * СтӀал Сулейман райондин официал сайтуна Кьулан СтӀал хуьруькай куьруь малуматар Категория:СтӀал Сулейман райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Кьулан СтӀал

1780 йис (са агъзурни иридвишни кьудкъад лагьай йис) — чи эрадин 1780-лагьай йис. XVIII виш йисан 80-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1780 йис

1780 йис

Хтар () — хтарар сихил авай хуьр Азербайжандин Хъачмаз районда авай шегьер. Шегьердин статус 1950 йисуз къачунай. ==География== Шегьер Азербайжан Республикадин кефердинни-рагъэкъечӀдай пата, Самур-Девечи аранда, Хъачмаз райондин юкьван пата, райондин кьилин шегьер тир Хъачмаз шегьердилай 20,4 км кефер пата, Баку шегьердилай 184 км яргъал, «Худат» ракьун рекьин станциядал ала. ==Тарих== ЦӀуру-Хтара атанавай "Хтарар" сихилди бине ктуна и хуьруьк. == Агьалияр == 2009 йисан Азербайжан Республикадин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, шегьерда 15.437 касди уьмуьр гьалзавай, абурукай: итимар — 7.615 кас, папар — 7.822 кас тир. Йисариз килигна шегьердин агьалийрин кьадар: Йис 1959 1970 1979 1989 2009 Агьалияр, агъзур. кас ↗7 068Всесоюзная перепись населения 1959 г. ↗8 808Всесоюзная перепись населения 1970 г. ↗9 887Всесоюзная перепись населения 1979 г. ↗10 894Всесоюзная перепись населения 1989 г. ↗15 437 === Миллетар === Худат гзафмиллетрин шегьер я. Ина азербайжанар, лезгияр, куьрдер, татар, урусар, туьрквер, къарачияр хьтин халкьари санал уьмуьр гьалзава. Агьалийрин чӀехи пай азербайжанари туькӀуьрзава. Совет береда шегьерда азербайжанаринни лезгийрин кьадарар саки сад хьиз тиртӀа, гила азербайжанар лезгийрилай саки кьведра пара ава. Лезгийрин тӀимил хьунин себебар, Суван Къарабагъдин конфликт чӀавуз гзафбурун Дагъустандиз куьч хьун ва шегьерда амукьай пара кьадарда лезги хзанар ассимиляция хьана азербайжанариз элкъуьн я. Ахьтинбурун паспортра миллет къалурзавай цӀарцӀел «азербайжанви» кхьенвайди я. Шегьерда, паспортра «азербайжанви» кхьенвай «михьи» азербайжанвияр саки авайди туш. Азербайжанвияр хьиз къалурнавайбурун гзафни-гзаф пай тарихдин къене азербайжанлашмиш хьанвай татар, куьрдер, туьрквер, лезгияр, цыганар ва маса бицӀи халкьар я. Абуруз чпин улу бубаяр маса халкьар тирди чизва, амма чӀал ва гьа миллетдиз талукьвилин кьатӀун тамамдаказ квахьнава. Хайи чӀал са гьалда хвенвай тек сад тир халкь — лезгияр я. Амма а лезгийрин са паюнин лезги чӀалан чирвилер акьван усал я хьи, абур лезги чӀаланни азербайжан чӀалан акахьунал рахазва. И акахьай чӀалан азербайжанарни гъавурда акьазва. Азербайжан агьалидин кьуьзуь несилар лезги чӀалан гъавурда акьазва, гзафбурувай адал рахазни жезва. Шегьерда цыганри компакт шикилда уьмуьр гьалзавай Къарачи мягьле ава. Шегьерда азербайжан чӀал ва культура йигиндиз вилик физвай береда маса халкьарин, иллаки лезгийрин чӀал ва культура кьулухъ амукьзава. Шегьердин мектебра тарсар анжах азербайжандал тухузвайди я. Лезги хзанра, «къвезмай уьмуьрда четин тежедайвал ва мектебра сад-садахъ галаз рахаз регьят жедайвал» аялдиз сифте лезги чӀал ваъ, азербайжан чӀал чирзава. Ахьтин хзанрин кьадар йисандивай- йисуз пара жезва. Гьавиляй маса халкьар азербайжанарин арада цӀрана терг жезва. Гилан гьалар и камаралди давам хьайитӀа са-кьве несил алатайла лезгиярни татринни куьрдерин гелеваз фида, шегьерда лезгийрикай амукьдайди са тӀвар ва азербайжанариз элкъвенвай жегьил несилар жеда. Урусатдин, СССР-дин ва Азербайжандин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна Худат шегьердин миллетрин состав. Халкь 1959 йисХудат район (1959 й.) 1970 йисХъачмаз район (1970 й.) 1979 йисХъачмаз район (1979 й.) Векилрин кьадар Пай % Векилрин кьадар Пай % Векилрин кьадар Пай % Азербайжанар 3 282 32,0 % ↗3 970 45,1 % ↗5 409 54,7 % Лезгияр 2 494 24,3 % ↗2 734 31,0 % ↗3 205 32,4 % Урусар 3 546 34,6 % ↘1 137 12,9 % ↘733 7,4 % Куьрдер 240 2,3 % ↗588 6,7 % ↘417 4,2 % Эрменияр 80 0,8 % ↘57 0,6 % ↘17 0,2 % Чувудар 10 0,1 % ↗40 0,5 % ↗37 0,4 % Татарар — — 20 0,2 % ↘15 0,2 % Татар 16 0,1 % 3 0,1 % — — Аварар — — 6 0,1 % — — Гуржияр 5 0,1 % 6 0,2 % 4 0,2 % Вири санлай 7 068 100 % 8 808 100 % 9 887 100 % ==Экономика== == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Хъачмаз район Категория:Лезги шегьерар Категория:Азербайжандин шегьерар

Худат

Ферзелиуба — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. И хуьр Идрисуба муниципалитетдик акатзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Ферзелиуба

Дагъустан, официал тӀвар Дагъустандин Республика () — Урусатдин Федерацияда авай республикаКонституция Российской Федерации. Ст. 65, п. 1, федерациядин виридалайни кьибле пата авай субъект я, Кеферпатан Къавкъаздин федерал округдик акатзава. Республикадин бине 1921 йисан 20 январьда кутунвайди я. Кьилин шегьер — Магьачкъала. Дагъустандин чилер Азербайжандихъ галаз кьибле пата, Гуржистандихъ галаз кьиблединни-рагъакӀидай пата, Чечнядихъ галаз рагъакӀидай пата, Ставропольдин крайдихъ галаз кефердинни-рагъакӀидай пата ва кефер патай Калмыкиядихъ галаз са сергьятра ава. РагъэкъечӀдай пад Каспи гьуьлуьн ятари кьунва. == ТӀварцӀикай == Дагъустан уьлкведиз тарихдин къене са шумуд тӀварар хьайиди малум я. Къе гьа тӀварар тарихдин ктабра ва дегь гъиливкхьинра гьалтзава. А тӀварар Дагъустандиз къунши халкьари ва и чилерал дяведалди атанвай ягъийри гайиди я. Са бязи тарихдарри Кьиблепатан Дагъустандиз «Суварин Уьлкве» мана гузвай адан виликан «Алпан» тӀвар талукьарзава. X виш йисуз арабрин тарихдар Ал-Куфиди вичин улубда Дагъустандиз «Тахтунин Чилер» мана гузвай араб «Ард ас-Сарир» тӀвар ганвайАбу Мухаммад Ахмад Ибн А’сам ал-Куфи. Книга завоеваний.. Гуржийрин тарихдин малуматра Дагъустандин тӀвар «Лекетия» я. Алай чӀаван «Дагъустан» тӀвар XVII виш йисалай малум я ва туьрк чӀалан «дагъ» — сув ва араб чӀалан «стан» — уьлкве, чил гафарикай арадал атанва, яни «Суварин Уьлкве». Урусатдин тарихдар В. В. Бартольдав кьурвал, «Дагъустан» тӀвар анжах XVI виш йисуз арадал атанвай. РагъэкъечӀдай патан кирамрин тарихдин улубра Дагъустандин тӀвар Лезгистан тир. Гила «Дагъустан» тӀвар анжах тарихдин манада дуьз акъатзава, вучиз лагьайтӀа Дагъустандин АССР-дин чилерик Кизлярдин кьулувилер ва Нугъай чуьлер кутурдалай кьулухъ республикадин вири майдандикай сувун регионриз анжах 56 % пай къвезва. == География == === Алай чка === Дагъустан Къавкъаздин кефердинни- рагъэкъечӀдай пата ала. Республикадин кефер пад — аран, кьибле пад — суварин ценерив гвай чкаярни ЧӀехи Къавкъаздин сувар я. Республикадин кефер патай кьибле патаз физвай юкьван яргъивал 400 км, рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патаз — тахминан 200 км туькӀуьрзава. Дагъустандин чилер Азербайжандихъ галаз кьибле пата, Гуржистандихъ галаз кьиблединни-рагъакӀидай пата, Чечнядихъ галаз рагъакӀидай пата, Ставропольдин крайдихъ галаз кефердинни-рагъакӀидай пата ва кефер патай Калмыкиядихъ галаз са сергьятра ава. Дагъустан рагъэкъечӀдай пад Каспи гьуьлуьн ятари кьунва. === ВацӀар === Файл:Samur river valley.jpg|Самур вацӀ Файл:Место слияния рек Аварское Койсу и Андийское Койсу.jpg|Сулак вацӀ Файл:Ирганайское водохранилище в Дагестане.png|Ирганай цин гьамбархана Дагъустандин юкьван патай кьве чӀехи вацӀ физва — Терек ва Сулак вацӀар. Республикадин чилерайтӀуз авахьзавай вацӀарин вири санал кьадар 6255 я. Абурук акатзава: яргъивал 25 километрдилай пара ва гьавиздин майдан 100 км²-див агакьзавай 100 чӀехи вацӀар, 185 гъвечӀи ва 5900-елай гзаф лап бицӀи вацӀар. Абурукай виридалайни чӀехибур Терек, Сулак, Самур ва Рубас вацӀар яРеспублика Дагестан . И вацӀарин вири Каспи гьуьлуьн гьавиздиз талукь я, амма абурукай анжах 20 вацӀ гьуьлуьк акахьзава. Климат кьурагь тирвиляй Дагъустандин кефер пад вацӀарикай кьит я. Ана авай вацӀарин яд гатун береда никӀер дугуниз харжзавай виляй абур гьуьлуьв агакьзавач. Бул ятар авай сувун вацӀарин авахьун зарб тирвиляй абур хъуьтӀуьз муркӀади кьазвач ва гзаф вахтара вацӀун къеняй къерехдиз къекъечӀзава. Республикадин кьибле патайтӀуз авахьзавай Самур вацӀ чӀехивилел гьалтайла Терекдилай кьулухъ Дагъустандин кьведлагьай вацӀ я. Адан гьавиздин майдан 7,3 агъз. км² я. ВацӀун кьил Рутул районда ава. Каспи гьуьлуьк акахьайла Самурди пара кьван бицӀи хилериз пай хьана вацӀун тӀиш арадал гъизва. Адан чӀехи хилерал пуд ГЭС-ар эцигдай планра ава. Самур вацӀун ятар Урусатдинни Азербайжандин арада барабардаказ пайнай. ЧӀехи Къавкъаздин сувара кьил къачузвай Авар Къойсу ва Анди Къойсу вацӀар сад-садак акахьунивди Сулак арадал къвезва. Адан гьавиздин майдан 15,2 агъз. км² я. Дагъустандин гидроэнергоресурсрин зур пай гьа и Сулак вацӀал къвезва, ина Чиркей ЦЭС, Миатли ЦЭС, Гельбах ЦЭС, Чирюрт ЦЭС-1 ва Чирюрт ЦЭС-2 цин электростанцияяр ава. === Рельеф === Shalbuzdag mountain.jpg|Гъуцар сув Kurakh mountains.jpg|Кьурагь сувар Samur forest.jpg|Самурдин там Дагъустандин орография жуьреба-жуьрединди я: 245 км яргъивилин сувун ценерив гвай чкайрин зул гьяркьуьвилихъди фенвай сувун цӀиргъерик акӀур хьана акъвазнава. Суварилай кьил къачуна Дагъустан кьве кӀарна авахьзавай кьве асул вацӀар, кефер пата Сулак, кьибле патани Самур вацӀар я. Асул гьисабдалди республикадин рельеф сувун, арандин ва Каспи гьуьлуьн кьулувилин чкайрикай ибарат я. Къенепатан Дагъустандин, яни Сувун Дагъустандин, сергьятар тӀебии рекьералди тайин хьанва: Живедин ва Анди цӀиргъер — Сулак кӀамал кьван экӀя хьанва, Гимры цӀиргъ, Лес цӀиргъ, Джуфудагъ ва Яру сув — Сулак вацӀунни Самур вацӀун гьавиздин арайра чка кьунва, Къавкъаздин Кьилин цӀиргъ республикадин кьиблединни — рагъакӀидай патав кьван агакьзава. Сувун Дагъустандин рельеф юкьван кьакьанвилин сувар авай, сувун кьулувилер авай ва лап кьакьан сувар авай районриз пай жезва. Дагъустанда суварал 25,5 агъ. км² майдан къвезва, абурун виридан юкьван кьакьанвал 960 метр я. Республикада виридалайни кьакьан кӀук КичӀен сув я (4466 м). Сувар арадал гъанвай жинсерин арада къати сергьятар ава. Абурукай кьилинбур — чӀулав ва чепедин чепрекьанар, доломит хьанвай кӀеви ва щёлочь квай хъуьтуьл киреждин къванер, ва гьакӀни къумад къванер я. Чепрекьанрикай арадал атанвай цӀийргъерик — Диклосмта кӀук алай Живедин цӀиргъ (4285 м), Аддала-Шухгельмеэр кӀук алай Богос цӀиргъ (4151 м), Дуьлтыдагъ кӀук алай Шалиб цӀиргъ (4127 м) я. Каспий гьуьлуьн кьерин кьулувал, Терек-Къум ва Терек-Сулак аранрин чӀехи пай дуьньядин океандин дережадилай 27 метр агъада ава. === Климат === Дагъустандиз хъуьтӀуьл-континентал ва кьурагь климат хас я. Республикадин сувун регионда кьакьандиз хкаж жердавай температура агъуз, гьавадин ламувал гзаф жезва. Уьлкведин кьибле пата ва гьуьлуьз мукьвал регионда, Избербаш шегьердинни Самур вацӀун сивин арада, гьава хъуьтӀуьл субтропикдилай кьурагьдиз элячӀзава. Юкьван гьисабдалди январь вацран температура аран районра +4 °C, сувун районра −11 °C я. Июль вацран юкьван гьисабдин температура +24 °C я. Къваларин кьадар йиса 200—800 мм. Кьакьан сувар, аран чилер, къумлухар ва гьуьл са-садаз мукьвал акъвазнавай виляй Дагъустанда жуьреба-жуьре климатик зулар арадал атанва. Ибур: субтропик тамар (Самурдин там), къумлухар ва чуьлер (Каспи аран), кьакьан сувун тундраяр ва муркӀар (Сувун Дагъустан) я. Уьлкведа вишелай виниз гъвечӀи вирер ава. 500—1600 м кьакьанвилерин арада мегъуьн, верхьин, нарат тарцин, пипин ва гийин тарар авай тамар ала. Тамари ва валари Дагъустандин чилерин 9 % кьунва. Кьуьд Дагъустанда куьруь жеда (тахминан 3 варз яргъалди), живер тӀимил къвада. Хъуьтуьн береда температура сувун районра −30°C, арандани +10°C арада юзазва. Гатфар чими ва мукьвал-мукьвал къвазвай къвалариз килигна ламу я. Гад гзаф чими ва кьурагь я. Гьуьлуьз мукьва тир районра гатун къене даим алахьай ва ракъар авай йикъар жеда. Гьуьле эхъведай девир май вацралай сентябрьдал кьван яргъи хьанва. Цин температура +28°C агакьзава. Зулун сифте кьилера Дагъустанда адетдиндилай чими жезва. Накьвадинни-климатдин жигьетдай Дагъустан пуд зонайриз пай хьанва: сувун, сувун ценерин ва кьулувилерин зонаяр. Дагъустандин майдандин 43,3 % пай кьулу чилерал къвезва. Кьулувилер асул гьисабдалди уьлкведин кефер пата ала. Кьурагь климатдин себебдалди и чилер вацӀарив кьит я. ГъвечӀи вацӀарин куьмекдалди гатуз никӀер дигизва. Гатфаринни-гатун береда цин дережа хкаж хьайила гегьенш чилер ци акьалтунин кичӀевилик акатзава. ВацӀун сивера пара кьадар гъвечӀи вирер арадал къвезва. Сувун ценерив галай зонади уьлкведин чилерин саки 16 % кьунва. Дагъустандин и чилерал климат са кьадар хъуьтӀуьл ва ламу я. Январь вацран юкьван гьисабдин температура −2°C … −3,5°C я, амма −25°C агакьзавай аязарни жезва. Живедин къат 40-50 югъ амукьзава. Къваларин кьадар кьакьандиз хкаж жердавай гзаф жезва 350—450 … 600—700 мм. Сувун зона 850 метрдилай виниз кьакьандал ала ва Дагъустандин 40 % пай кьунва. Сувара климат мекьи я. Сувун районра виридалайни ламу девир гатфарин эхирдилай гаталди давам жезва. Лап кьакьан сувара гад къайи, кӀамара ва дагьарра — чимиз алатзава. Январь вацран юкьван гьисабдин температура −4°C … −7°C арада юзазва. Живедин къат гзаф яргъалди амукьда. === Флорани фауна === Географиядин жигьетдай пуд: сувун, сувун ценерин ва арандин зонайриз пай хьанвай Дагъустандин гьар са зонадиз вичиз махсус набататрин ва гьайванрин жуьреяр хас я. Дагъустанда 4500 кьван жуьре набататар экъечӀзава, абурукай 1100 эндемикар (яни чкадинбур я). Уьлкведин кефер пата авай кьулувилера асул гьисабдалди къумлух жуьредин набататар (иллаки валар) экъечӀзава. Сувун ценерив галай чилерал тамар ва векьин чкаяр гзаф жеда. Кьакьан суварин гуьнейрал инжи-векь, астрагал, скабиоза хьтин векьер экъечӀзава. 3200—3600 м кьакьандал алай чкайра хьирхьамар, хьахьар ва мекьивилер эхдай муькуь набататар экечӀзава. == Тарих == === Палеолит === Дагъустандин чилерал миллион йис идалай вилик инсанри уьмуьр ийизвайди малум я. И кар Айникаб 1-2, Мухкай 1-2, Гегалашур 1-3, Ругуджа тӀварар алай сифте яшайишдин чкайри ва Дарваг вацӀун кьерел дуьздал акъуднай дегь чӀаван амукьайри тестикьарзава. Дарваг вацӀун кьерел жагъанай сифте яшайишдин ксар амукьзавай чкайриз зур миллиондилай виниз йисар ава. === Юкьван виш йисар === Чи эрадин сифте кьилера Дагъустандин кьибле пад Алпан уьлкведин къене авай. X виш йисуз авар миллетдин чилерал Сарир (Серир) пачагьвал арадал атанай. Адан кьилин шегьер Хунзах тир ва кьилин дин христианвал тир. VII—X виш йисарин къене, арабринни-хазаррин арада дявеяр физвай девирда Сарир уьлкве, Алпан уьлкведин чӀехи пай ва Дагъустандин кефер пад хазарри кьунвай. VII виш йисуз Дагъустандиз ислам дин гьахьнай. Халифатдин кьилин метлеб авай шегьерар Кьвевар ва Кумух хьанай. IX—XI виш йисарин къене Дагъустанда Дербентдин эмират арадал атанай. XI—XII виш йисуз дегь Сарирдин чкадал Авар ханвал арадал атанай. 1239 — 1249 йисарин къене Дагъустандиз тарар-монголрин кьушунар гьахьнай. Сувун Дагъустандин патавай фена татар-монголар Каспи гьуьлуьн кьеряйтӀуз сифте Кьиблепатан Дагъустандиз, гуьгъуьнлайни Къази-Кумух шамхалвилиз гьахьнай. XIV виш йисуз дагъустандин халкьар Тамерланан кьушунрин аксиниз къарагънай. 1395 йисуз Тамерлан Дербентдин варарайтӀуз Дагъустандиз гьахьнай. Дагъустандин бязи феодалри Тамерланан душман тир Тухтамышан пад кьунвай виляй Тамерланан кьушунри и уьлкведиз пара кьадарда телефвилер гъанай. XV виш йисуз ислам динди Дагъустанда кӀеви чка кьунай ва дагъустанвийри и дин вири Кеферпатан Къавкъаздиз чукӀурдай сиясатдик кьил кутунай. === XVI—XVII виш йисар === 1577 йисуз Астраханьдин воевода Лукьян Новосильцева Терек вацӀал Тарки къеле туькӀуьрнай. 1594 йисуз Къази-Къумух шамхалвал Кахетиядин пачагь Александран къавумдин гъиле вугун паталди Фёдор Иванович пачагьдин кьушунар Хворостининан регьбервилик кваз Дагъустандиз дяведин вигьин авунай. Урусри Тарки шегьер кьунай, амма гуьгъуьнлай шамхалдин аскеррин куьмекдиз атанай Авар хандин кьушунри урусар элкъуьрна уьнуьгда тванай. Куьмекдиз гуржияр къведалди вичивай кьулухъди румар гудай такьатар амачирди кьатӀай Хворостинина уьнуьг кукӀварна Дагъустандай хъфидай къарар кьабулнай. И ягь-ягъунрай Терек вацӀал адан 2500 кас кьушундикай вирини-вири кьудай са пай элкъвена хтанай. 1601 йисуз Кьиблепатан Дагъустандин халкьар: лезгияр, яхулар, рутулар, цӀахурар, даргияр уьлкведиз гьахьай туьрк тарашхъанрин аксиниз экъечӀнай. 1604 йисуз, Борис Годунов пачагь гьукумдал алай девирда, И. Бутурулинан регьбервилик квай кьушунри Дагъустандал дяведин вигьин кьилиз акъуднай. Урус кьушунри Тарки шегьер ва Дагъустандин муькуь метлеблу объектар кьунай. Амма, гуьгъуьнин 1605 йисуз Эндирей мулкарин сагьиб СултӀан Магьмуда сад-садавай къакъатнавай Дагъустандин муькуь мулкарин иесияр санал кӀватӀнай ва усман кьушунринни крым- татаррин куьмекдалди чпин чилер кьунвай урус гарнизонар яна чукурнай, амма Тарки къеле азад хъийиз хьаначир. Яргъал гагьда давам хьайи ягь-ягъунрикай къекъерай акъатнай кьве падни сад-садахъ галаз икьрар кутӀунин рахунрик эгечӀнай. Икьрардив кьурвал, усманрин пачагьди ва Эндирейдин шамхала урусриз Тарки шегьердай сагъ-саламатдиз ватандиз хъфидай дегьлиз ахъайна кӀанзавай. Амма урус кьушунар Тарки къеледай экъечӀун кумазди шамхалди хиве кьур икьрар чӀурна дагъустанвийрихъ галаз хъфизвай урусрив агакьнай ва абур ял ягъиз акъвазнай береда садлагьана вигьин авуна вири телефнай. 1616 йисуз Эндирейдин гьукумдар СултӀан Магьмуда I-й Михаил пачагьдиз чар ракъурнай ва вич урус раятвилиз кьабулун тӀалабнай. 1627 йисуз пачагь Михаил Фёдоровича къумукърин гьаким Айдемираз чар ракъурнай ва ам урусрин раятвилиз кьабулуникай хабар ганай. 1631 йисуз Къайтагъдин уцми Рустам-хана урусрин раятвилик экечӀунин къарар кьабулнай ва урусрин патав вичин векил Жамшуд ракъурнай. XVII виш йисуз уьлкведин къене феодалрин арада гьуьжетар ва миллетдин бунтар гатӀумнай, идан нетижада Къази-Къумух шамхалвал са шумуд уделриз пай хьана чкӀанай. Идалайни гъейри, шамхалри азад жемиятрин винел чпин гьукум ва ихтиярар квадариз эгечӀнай. 1642 йисуз Дагъустанда Тарки шамхалвал ва Къази-Кумух ханвал арадал атанай. 1717 йисуз I-й Пётрди къумукъ шамхал Адил-Герей Будайчиеваз ам ва адан гъилик квай улусар урус раятвилиз кьабулуникай ва абурал 3 агъзур манат харжи эцигуникай чар ракъурнай. 1721 йисуз I-й Сурхай-хан, Гьажи Давуд ва Агьмедхан уцми санал Шемаха ва Генже шегьерар кьазва. Гьа йисузни Гьажи Давуданни Агьмед-Ханан кьушунри яргъал алай Ирандин Эрдебил шегьерни кьунай. 1722—1735 йисарин къене кьведлагьай урус-фарс дяве физвай. 1722 йисуз Персиядиз дяведалди фейила I-й Пётр Тарки хуьруьн патав лагерь туькӀуьрна акъвазнай. Гуьгъуьнлай, и лагерь алай чкадал Порт-Петровск шегьер (Магьачкъала) арадал атанай. 1727 йисуз авар мулкдарри ва лезги кавхайри Урусатдиз вафалу жеда лагьана кьин кьунай. 1731 йисуз урус раятвал анди халкьарини кьабулнай. 1734, 1736, 1741—1743 йисара Надир-Шагьа Дагъустандал са шумуда вигьинар авурди ва чкадин эгьлийриз пара кьван зулумар ва телефвилер гайиди я. Амма гьар сеферда Дагъустандин миллетар сад хьана шагьдин кьушунар барбатӀнавайди я. 1801 йисуз чеб урус раятвилиз кьабулун патал къайтагъдин уцми Рази-бега, табасарандин мулкдар Сугьраб-бега ва Дербентдин ханар Гьасан-Али ва Шейгь-Алиди урус император I-й Александрдиз тавакъудин чар ракъурнай. 1806 йисуз Дидо союздик квай 12 хуьруьн-жемиятрин делегацияди Телави шегьерда акъвазнай урус команданриз чеб урус раятвилиз кьабулун тӀалабнай. 1811 йисуз Ахцегьпарадин, Дукъузпарадин ва Алтыпарадин азад жемиятар урус раятвилиз кьабулуникай официал документдиз къул чӀугунай. 1813 йисуз Урусатдинни Персиядин арада яргъал йисара физвай дяве Гуьлуьстандин икьрар кутӀунивди куьтягь хьанай, а икьрардин тӀалабунрив кьурвал Персияди Къавкъаздилай вичин гъил ахчузвай. 1846 йисуз урус кьушунар Дагъустандай Кьиблепатан Къавкъаздиз тухудай Дяве-Ахцегь рекьин туькӀуьрунрик кьил кутунай. === Урусатдин империядик квай девир === 1802 йисуз Къавкъаздин губерния арадал гъанай, адан кьилин шегьер Георгиевск хьанай. XIX виш йисан сифте кьилера Дагъустандин феодал мулкар (месела Тарки шамхалвал, Къази-Кумух ханвал, Мегьти-улу ханвал, Авар нуцалвал, Къайтагъдин уцмивал, Илисудин султӀанат, Табасарандин майсумвал) Урусатдик кутунин процесс акьалтӀарнай. 1829—1859 йисара пуд имамдин регьбервилик тешкилнай къарагъун Къавкъаздин дяведиз элкъвенай. Дагъустандин ва Чечнядин чилерал имамат- гьукумат арадал гъунин алахъунар кьилиз акъуднай. Дяведин эхир кьилера, урусар гъалиб къвезвайди ва дагъустанда везифадал алай ксар царизмдин терефдарар жезвайди акурла 1851 йисуз Ругуджа хуьре сувахъанрин кӀватӀал кьиле фенай. Гьа кӀватӀалда сиясатдин меселаяр ва душмандин кӀаник акатзавай Имам Шамилан кьушунар веревирднавай. 1857 йисуз къавкъаздин сердер князь Александр Барятинскийди Петровский къеле портунин шегьердиз элкъуьрунин месела къарагъарнай (къе гьа чкадал Магьачкъала шегьер акъвазнава). 1860 йисуз Урусатдин империяда Дагъустандин вилаят арадал гъанай. Дагъустандин вилаят кьуд патаз пайнай: Кеферпатан, Кьиблепатан, Кьулан ва Вини Дагъустан. 1866 йисуз Дагъустанда амай ханвилер ва гьукум терг авунай, вилаят 9 округриз пайнай, гьа округарни 42 наибвилериз пай хьанай. 1877 йисуз Урусатдинни- Турциядин арада дяве гатӀумнай. Христианринни мусурманрин арада эгечӀай дяведикай менфят къачуна Къавкъаздин мусурман халкьарини Урусатдин Империядиз гъазават малумарнай. Дяведин сифте йисара терг авунвай ханвилерин чӀехи пай туьхкӀуьр хъувунай, Къази-Къумух къеле азад хъувунай ва Дагъустандавай урус гарнизонар чукӀурна терг авунай. Сувахъанрин сифтегьан агалкьунриз килиг тавуна урусри къарагъун гужалди терг авунай, регьберар кьинай, агъзурралди иштиракнавайбур ва шак алайбур чпин хзанрихъ галаз Сибирдиз акъуднай. === Сувун Республика === Урусатда Октябрдин инкъилаб хьайидалай кьулухъ, 1917 йисан ноябрь вацра Кеферпатан Къавкъаздин ва Дагъустандин Садхьанвай сувахъанрин Союздин Юкьван комитетди Дагъустан ва Терек вилаятдин сувун округар алай чилерал аслутушир Сувун Республика малумарнай. Гьа чӀавузни Садхьанвай сувахъанрин Союздин Юкьван комитет Сувун гьукуматдиз элкъуьрнай. 1918 йисуз Темир-Хан-Шурада (гилан Буйнакск) кьиле фейи сувун кӀватӀалда коалициядин кабинетдин кьилин везифадал кабарда Пшемахо Коцев тайинарнай. Къунши Гуржистандин, Азербайжандин ва Антантадин куьмекдалди Сувун Республикада кьилдин кьушунар арадал гъанай. 1919 йисан январь вацра уьлкведа шариатдин дуванханаяр тешкилнай. Адан садлагьай председатель Мустафаев Абдул- Басир Гьажи хьанай. 1919 йисан гатфариз Деникинан кьушунри Дагъустан кьунай ва адалай кьулухъ Сувун Республикадин гьукуматди чпи чеб терг авуна Тбилисидиз хъфенай. Гьа йисуз Сувун Республикадин эхир атанай. === Кеферпатан Къавкъаздин Эмират === 1919 йисан 22 майдиз Кьиблепатан Урусатдин Яракьлу Къуватри Дагъустан дяведалди къачурла кьулухъ Сувун Республикади вичин уьмуьр акьалтӀарнай. Узун-Гьажиди вичин шанилар кӀватӀна Дагъустандинни Чечнядин сергьятрал алай сувариз хъфенай. 1919 йисан май вацран эхирда ада Ботлих хуьре чӀехи межлис тешкилнай ва гьа межлисдал кӀватӀ хьанвай жемятди Узун-Гьажи Дагъустандин ва Чечнядин эмир яз хкянай. 1919 йисан 9 сентябрьда Дагъустандин ва Чечнядин диндаррин иштиракдалди кьиле фейи мешверада Кеферпатан Къавкъаздин Эмират арадал гъуникай хабар ганай ва адан кьил эмир Узун-Гьажи эцигнай. Эмиратдин премьер-министр Иналук Дышнинскийди 1919 йисуз акъуднай серенжемда малум авунай хьи, «Кеферпатан Къавкъаздин Эмират — Усманрин император жанаби VI-й Мегьамед Вагьиддинан гъилик квай кьилдин шариатдин монархия авай гьукумат я, адан кьил Узун-Хаир-Гьажи-Хан я». И серенжемда Сувун Республика халкьди дестек тагай мифдин уьлкве тирди кхьенвай. 1920 йисан март вацран эхирда большевикри залан начагъ Узун-Гьажидиз ихьтин чар ракъурнай. Узун-Гьажиди большевикрин и шартӀар кьабулначир ва 1920 йисан 30 мартдиз ам рагьметдиз фенай. Узун-Гьажидилай кьулухъ эмирдин титул Вини Инхо хуьруьн эгьли шейгь Дервиш Мугьаммада кьабулнай, амма са шумуд югъ алатайла Кеферпатан Къавкъаздин Эмиратди вичин уьмуьр акьалтӀарнай. === Советрин девир === 1921 йисан 20 январьдиз ВЦИК-ди акъуднай декретдалди Дагъустандин АССР арадал гъанай. Гьа декретдин шартӀарив кьурвал Терек вилаятдин Хасавюртдин округ ДАССР-дик акатнай. 1922 йисуз ДАССР-дин гъилик Терек вилаятдин Кизлярдин отдел ва Прикумский уездни фенай. 1920—1922 йисара Дагъустанда шариатдин дуванханайрин система кардик кутунай. Шариатдин дуванханаяр пуд дережадиз пай хьанай: виридалайни агъадихъ галай дережадиз «шариатдин пудар» лугьудай, ам кьве членрикай ва са председательдикай (дибир, фекьи) ибарат тир. Кьулан дережадинбур округдин дуванханадин идараяр тир (ШарСуд), абурун ихтиярдик ирсинин гьуьжетар, чил ва мулк паюнин меселаяр, инсан кьинар ва муькуь залан тахсирар гьял авун хьтин крар акатзавай. Лап вини дережадин дуванханадин идара ДАССР-дин Наркомюстдин Шариатдин Отдел тир. Ада вири дуванханайрин кассациядин инстанциядин везифа кьилиз акъудзавай. Хуьрерин ва округрин ШарСудрин кӀвалахриз килигиз округрин силисдин комиссиядиз тапшурмишнай. Идахъ галаз санал ДАССР-да совет халкьдин дуванханадин системани кардик кутунай. И дуванханайри мусурман тушир агьалидин дявейриз ва гьакӀни ШарСудриз физ кӀан тийизвай мусурман эгьлийрин краризни килигзавай. 1923 йисалай эгечӀна ивидин кьисасдин ва инсан кьинин патахъай къарагъарнавай крариз анжах советрин халкьдин дуванханайри килигзавай. 1927 йисуз Дагъустанда шариатдин дуванханаяр тамамдаказ терг авунай ва 1928 йисалай эгечӀна шариатдин дуван кьур ксариз къанундалди жаза гузвай ва 203—204 статьядив кьурвал са йисан муьгьлетдиз Сибирдин лагерриз ракъурзавай. 1929 йисуз Дагъустанда администрациядин реформа хьанай, нетижада виликан 10 округрин чкадал 28 районар арадал гъанай. 1937 йисуз ДАССР-дин цӀийи конституция кьабулнай. 1944 йисуз Кеферпатан Къавкъаздин мусурманрин Ругьани Идара тешкилнай, адан кьилин везифадал муфтий акъвазнай, идарадин кьилин штаб Буйнакск шегьерда авай. 1957 йисуз Ставрополь крайдин Тарумовка ва Кизляр районар Дагъустандиз вуганай. 1990 йисуз Кеферпатан Къавкъаздин мусурманрин Ругьани Идара чкӀанай ва адан чкадал Дагъустандин мусурманрин Ругьани Идара тешкилнай. === Урусатдин Федерациядин къене === 1991 йисан 24 майдиз ДАССР-дин тӀвар Дагъустандин ССР-диз дегишарнай (ДССР). 1993 йисан 25 декабрьдиз ДССР Дагъустандин Республикадиз дегишарнай. 1994 йисуз Дагъустандин конституция кьабулнай. Вакъиайрин хронология: 1996 йисуз Салман Радуеван боевикри Кизляр шегьерда ислягь ватанэгьлияр есирда кьунай. Гьа йисузни Каспийск шегьерда инсанри уьмуьр ийизвай кӀвал хъиткьиннай. 1998 йисан 21 майдиз Магьачкъала шегьерда Хачилаев стхайри чпин терефдаррихъ галаз Республикадин Шегьердин Советдин дарамат кьуна кукӀварна барбатӀ авунай. 1999 йисуз Дагъустандин рагъакӀидай ва юкьван пата «диндин экстремтстри» бунтар авунай. Абурун къаст — Дагъустандиз шариат хкун тир. Гьа йисуз Дагъустандиз чечен сепаратистар гьахьнай, гуьгъуьнлай абур федерал къуватрин паталай телеф авунай. 1999 йисуз ислягь эгьлийрин аксиниз сепаратистри авур терактрин кьадар иллаки пара тир. Абурукай виридалайни гзаф ивияр экъичай терактрикай сад Буйнакск шегьерда урус дяведаррин хзанар амукьзавай вад гьавадин дарамат хъиткьинун тир. А чӀавуз 279 кас кьенай, 800 касдив хирер галукьнай. 2002 йисуз Каспийскда 9 майдиз кьиле физвай суварин парадда дяведин ансамбль хъиткьиннай. Хъиткьинунин нетижада 43 кас кьенай, 120 касдив залан хирер галукьнай. 2002 йисалай къенин йикъалди Дагъустан Республикада экстремистрин паталай цӀудралди терактар авурди я. 2003 йисан 27 августдиз Дагъустандин милли сиясатдин, информациядин ва къецепатан уьлквейрихъ галаз алакъайрин министр Мегьамедсалегь Гусаев кьинай. 2006 йисуз Владимир Путинан теклифдалди Дагъустанда президентвилин везивадал Мугьу Алиев атанай. 2009 йисуз Дагъустандин къенепатан крарин министр Адилгерей Мегьамедтагьиров кьинай. 2010 йисан 11 февральдиз Д. А. Медведеван теклифдалди президентвилин постунал Мегьамедсалам Мегьамедов атанай. 2010 йисуз Самур вацӀун яд Урусатдинни Азербайжандин арада барабар пайнай. Адалай вилик Азербайжанди вацӀун цин 90 % къачузвай. 2011 йисуз Урусатдин гьукуматди Азербайжан пата авай, амма Дагъустандин Мегьарамдхуьруьн райондиз талукь тир кьве лезги хуьрер Храхуба ва Урьянуба Урусатдин ватанэгьлияр тир лезгийрихъ галаз азербайжанариз маса хганай. Ана авай лезгийриз пулунин компенсация гана Дагъустандиз акъуднай. Къе гьа хуьрера гатуз ялар ядай объектар эцигнава. 2013 йисан май вацра Дукъузпара райондин эгьлийриз талукь тир пуд чӀехи чӀуран чкаяр Азербайжандин гъиле вуганай. 2013-лагьай йисан февралдин вацра Урусатдин Президент Владимир Путина вичин къараралди Госдумадин депутат Рамазан Абдулатипов Дагъустандин президентдин везифаяр вахтуналди яз кьиле тухудайдан къуллугъдал тайинарна. 2013-лагьай йисан сентябрдин вацра Абдулатипов Дагъустандин кьилин къуллугъдал хкяна. 2017-лагьай йисан 3-лагьай октябрдиз Урусатдин Президент Владимир Путина вичин къараралди Владимир Васильев Дагъустандин кьилин везифаяр вахтуналди яз кьиле тухудайдан къуллугъдал тайинарна. 2017-лагьай йисан 9-лагьай сентябрдиз Васильев Дагъустандин кьилин къуллугъдал хкяна. == Агьалияр == === Демография === Росстатдин малуматриз килигна йисуз Дагъустан Республикадин агьалидин кьадар — кас тир. Агьалидин чуькьуьнвал 59,99 кас/км² ( йис). Республикадин гьукуматди гайи малуматрив кьурвал, уьлкведилай къецихъ 700 агъзурав агакьна дагъустанвийри уьмуьр ийизва. Аялар хунин кьадар — са агъзур касдал 19,5 аял къвезва. 2010 йисуз и кьадар — 18,8 тир. Са папал къвезвай юкьван гьисабдалди аялрин кьадар — 2,13 я. И кьадардиз килигна Дагъустан Урусатда пудлагьай чкадал ала, садлагьай ва кьведлагьай чкайрал Ингушетия ва Чечня акъвазнава. 2002 йисав гекъигайла 2010 йисуз уьлкведин агьалидин кьадар 15,6 % хкаж хьана 2 977 400 агакьнай. Шегьеррин агьалидин кьадар 42,8%-лай 45,3%-див агакьнай. Вири агьалидин 48,1 % итимри, 51,9 % пайни папари туькӀуьрзава. Агьалияр гзаф хьунин зарбвилиз килигна Дагъустан Урусатдин кӀвенкӀве аваз физвай субъектрикай сад я. Идан нетижада, 2002—2010 йисарин къене агьалидин кьадардин жигьетдай Дагъустан Республикади Красноярскдин край, Волгограддин вилаят, Пермдин край ва муькуь субъектрилай алатна вилик фенай. Алай чӀавуз агьалидин кьадардиз килигна Дагъустанди Урусатда 13-й чка кьунва. === Миллетар === Дагъустан Урусатдин Федерациядин виридалайни гзафмиллетрин республика я. Конституциядив кьурвал Дагъустан Республикадин гьукуматдин чӀалар урус чӀал ва дагъустанда уьмуьр гьалзавай миллетрин чӀалар яГлава 1, Статья 11 // Конституция Республики Дагестан (2003 г.). Дагъустадин анжах 14 чӀалариз кхьинар ава, амайбур кхьинар авачир чӀаларин сиягьда аваОф. сайт ДГПУ. Языки моего Дагестана . Дагъустандин халкьар рахазвай чӀалар, кьуд асул чӀаларин группайриз талукь я, ибур: нах- дагъустандин чӀалар, туьрк чӀалар, славян чӀалар ва иран чӀалар я. Халкьар 2002 йисВсероссийская перепись населения 2002 года 2010 йисИнформационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 годаВсероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.: см. Аварар 758 400 (29,4 %) 850 000 (29,4 %) Даргияр 425 500 (16,5 %) 490 400 (17,0 %) Къумукьар 365 800 (14,2 %) 431 700 (14,9 %) Лезгияр 336 700 (13,1 %) 385 200 (13,3 %) Яхулар 139 700 (5,4 %) 161 300 (5,6 %) Азербайжанар 111 700 (4,3 %) 130 900 (4,5 %) Табасаранар 110 200 (4,3 %) 118 900 (4,1 %) Урусар 120 900 (4,7 %) 104 000 (3,6 %) Чеченар 87 900 (3,4 %) 93 700 (3,2 %) Нугъаяр 36 200 (1,4 %) 40 400 (1,4 %) Агъулар 23 300 (0,9 %) 28 100 (1,0 %) Рутулар 24 300 (0,9 %) 27 800 (1,0 %) ЦӀахурар 8 200 9 800 Эрменияр 5 700 5 000 Арчияр малуматар авач 5 000 Татарар 4 700 3 700 Чувудар 1 500 1 700 Украинар 2 900 1 500 Татар 1 100 200 1000-дилай пара кьадардин миллетар къалурнава XX виш йисан 40-й йисарал кьван Дагъустандин Бабаюрт, Хасавюрт ва Кизляр районра 6 агъзур кьван немецар авай. Абурун виридалайни чӀехи колонияяр Романовка, Эйгенгейм, Вандерлоо № 1, Лениндорф, Ней-Гоффнунг хуьрер тир. Ватандин чӀехи дяве гатӀумайдалай кьулухъ вири немецар Къазахстандиз ва Юкьван Азиядиз дугурнай. Советрин береда авар миллетдин кьадардик абуруз мукьва тир гъвечӀи халкьар ва лезги халкьарикай сад тир арчиярни кутунай. Даргийрин кьадардик абуруз мукьва тир къайтагъар ва къубачияр кутунвай. Машгьур лезги кавказовед Энвер Кисриева къейд авурвал, 1926 йисалди сиягьра умуми «лезги» тӀварцӀелди физвай лезгияр, табасаранар, агъулар, рутулар ва цӀахурар 1959 йисалай эгечӀна кьилдин миллетар хьиз сиягьра гьатнай. Амма анди-цез халкьарин группадик акатзавай 13 гъвечӀи кьилдин халкьар (андияр, ахвахар, багулалар, бежтаяр, ботлихар, гинухар, годоберияр, гунзибар, дидояр, каратаяр, тиндияр, хваршияр ва чамалалар) ва са лезги халкь — арчияр «аварар» хьиз къейд авунай. Гьа и тегьерда мус ятӀа кьилдин миллетар хьиз гьисабзавай къубачияр ва къайтагъар дарги этносдик кутунай. XX виш йисан 20-й йисаралди миллетдикай аслу тахьана Дагъустандин вири сувун агьалидиз «лезгияр» лугьузвай, амма къумукьриз — дагъустандин татарар лугьудай. 1920 йисалай эгечӀна «лезги» тӀвар анжах Кьиблепатан Дагъустанда уьмуьр ийизвай лезгийриз лугьузвай. 1930 йисалди Дагъустандин чӀехи паюнал, иллаки Кьиблепатан Дагъустанда, чара-чара миллетар сад-садахъ галаз рахазвай умуми чӀал (лингва-франка) азербайжан чӀал тир. Къе умуми чӀалан роль урус чӀалди къугъвазва. === Динар === Дагъустандин агьалидин чӀехи пай (90 %) мусурманар я. Абурун 99 % суни, 1 % шии мезгьебдиз талукь я. Шии мезгьебдиз Дербент райондин бязи азербайжан ва тат хуьрерин эгьлийри ва са лезги хуьре — Мискискара ибадат ийизва. Сифте яз ислам дин Кьвевардиз ва аранда авай хуьрериз атанай, гуьгъуьнлайни VII—VIII виш йисара сувун региондиз. Къавкъазвийри урусрихъ галаз дяве авур чӀавуз ислам динди сувахъанрин уьмуьрда чӀехи метлеблу чка кьунай. Дагъустанвийрин 5 % христианар ва иудеяр я. Христианар кьве мезгьебриз пай хьанва: православар (урусар я — 3,8 %) ва эрмени-григорианар (эрменияр я 0,2 %). Иудаизм диндиз сувун чувудри (татри) ибадат ийизва. 1996 йисуз Дагъустанда 1670 мискӀин, 7 клиса, 1 монастырь, 4 синагога, 3 ирид йикъан адвентистрин жемият, 4 христиан- баптистрин жемиятар авай. Кьвевар шегьерда авай жуьмя-мискӀин Урусатдин виридалайни цӀуру мискӀин я. Магьачкъаладин жуьмя-мискӀин Европадин виридалайни чӀехи мискӀинрикай сад я, и мискӀинди 15 агъзурав агакьна ксар гьакьарда. Алай чӀавуз республикада са шумуд православ храмар кардик ква, ибур Хасавюртда авай Знаменский собор — им Кеферпатан Къавкъаздин виридалайни чӀехи православ храм я ва XX виш йисан архитектурадин имарат гьисабзава. Свято- Успенский кафедрал собор — Магьачкъалада авай кьилин ва тек сад тир православ храм я. Пак Григорисан клиса — IV виш йисан вакъиайрихъ галаз алакъалу Дербент райондин Нюгди хуьре туькӀуьрнай эрмени клиса я. == Администрациядин паюнар == Дагъустандик 42 районар ва 10 шегьерар акатзава. № Муниципал район Агьалияр Къалинвал, кас/км² Администрациядин юкь 1 Агъул район 14 с. Тпиг 2 Акуша район 84 с. Акуша 3 Ахвах район 73 с. Карата 4 Ахцегь район 29 Ахцегь х. 5 Бабаюрт район 14 Бабаюрт х. 6 Бежта белген 17 Бежта х. 7 Ботлих район 77,2 Ботлих х. 8 Буйнакск район 40 Буйнакск ш. 9 Гергебиль район 52 Гергебиль х. 10 Гьумбет район 25 Мехельта х. 11 Гуниб район 42 Гуниб х. 12 Дахада район 25 Уркарах х. 13 Дербент район 113,4 Кьвевар ш. 14 Докъузпара район 33 Усугъчай х. 15 Къазбек район 75 Дылым х. 16 Къайтагъ район 51 Маджалис х. 17 Къарабудахкент район 50 Къарабудахкент х. 18 Къаякент район 87 ЦӀийи Къаякент х. 19 Кизилюрт район 150 Кизилюрт ш. 20 Кизляр район 21 Кизляр ш. 21 Кули район 16 Вачи х. 22 Кумторкъала район 18 Коркмаскъала х. 23 Кьурагь район 20 Кьурагь х. 24 Лак район 17 Къумух х. 25 Леваши район 82 Леваши х. 26 Мегьарамдхуьруьн район 93 Мегьарамдхуьр 27 ЦӀийи Лак район 126 Новолакское х. 28 Нугъай район 3 Терекли- Мектеб х. 29 Рутул район 11 Рутул х. 30 Сергокъала район 54 Сергокъала х. 31 СтӀал Сулейманан район 83 Кьасумхуьр 32 Табасаран район 68 Хучни х. 33 Тарумовка район 11 Тарумовка х. 34 Тлярата район 15 Тлярата х. 35 Унцукул район 51 Унцукуль х. 36 Хасавюрт район 100 Хасавюрт ш. 37 Хив район 32 Хив х. 38 Хунзах район 56 Хунзах х. 39 ЦӀумада район 21 Агвали х. 40 Цунта район 14 Кидеро х. 41 ЧӀарода район 11 Цуриб х. 42 Шамил район 29 Хебда х. Дагъустандин шегьеррин округар: № Шегьеррин округар Агьалияр 1 Магьачкъала 2 Хасавюрт 3 Кьвевар 4 Каспийск 5 Буйнакск 6 Избербаш 7 Кизляр 8 Кизилюрт 9 Дагъустандин ЦӀаяр 10 Кьибле-Сухокумск == Дагъустандин вини дережадин чирвилерин идараяр == Дагъустанда Урусатдин Федерациядин илимдинни-чирвилерин министерстводи 2015 йисуз тестикьарнавай 17 вини дережадин чирвилерин идараяр ва 28 филиалар кардик ква. Вини дережадин чирвилерин идараяр: Дагъустандин чирвилеринни- медениятдин академия. Кьвевар. Дагъустандин гьукуматдин медицинадин академия. Магьачкъала. М. М. Джамбулатован тӀварунихъ галай Дагъустандин гьукуматдин аграр университет. Магьачкъала. Дагъустандин гьукуматдин халкьдин майишатдин институт. Магьачкъала. Дагъустандин гьукуматдин педагогвилин университет. Магьачкъала. Дагъустандин гьукуматдин техникадин университет. Магьачкъала. Дагъустандин гьукуматдин университет. Магьачкъала. Дагъустандин гуманитарвилин институт. Магьачкъала. Дагъустандин медицинадин стоматологиядин институт. Магьачкъала. Сеид Эфендидин тӀварунихъ галай Дагъустандин теологиядин институт. Чиркей. Дербентдин гуманитарвилин институт. Кьвевар. Адвокатурадин, нотариатдин ва халкьарин арадин рафтарвилин институт. Магьачкъала. Дуьньядин экономикадин институт. Кьвевар. Финансринни ихтияррир институт. Магьачкъала. Институт «Юждаг». Кьвевар. Магьачкъаладин инновационный университет. Магьачкъала. Социал-педагогвилин институт. Филиалар: Белгородин кооперациядин, экономикадин ва ихтияррин университетдин Дагъустандин филиал. Буйнакск. Урусатдин чирвилерин академиядин университетдин Дагъустандин филиал. Магьачкъала. А. И. Герценан тӀварунихъ галай Урусатдин гьукуматдин педагогикадин университетдин Дагъустандин филиал. Магьачкъала. Москвадин гьукуматдин радиотехникадин, электроникадин ва автоматикадин техникадин университетдин Дагъустандин филиал. Магьачкъала. М. А. Шолохован тӀварунихъ галай Москвадин гьукуматдин гуманитарвилин университетдин Дагъустандин филиал. Кьвевар. Москвадин гьукуматдин экономикадин, статистикадин ва информатикадин университетдин Дагъустандин филиал. Кьвевар. О. Е. Кутафинан тӀварунихъ галай Москвадин гьукуматдин юриспруденциядин университетдин Магьачкъала шегьерда авай филиал. Магьачкъала. == Экономика == Дагъустандин экономикадин асул хилер: хуьруьн майишат, ципицӀбанвал (чехир гьазурун), гъетерхъанвал, милли кеспияр, нафтӀ, тӀебии газ акъудун, кьезил ва химиядин кеспиятар, машинар авун, электроэнергия гьасил авун я. 2009 йисуз региондин вири санлай бегьер 265,1 млрд манат туькӀуьрнай. 2009 йисуз Республикадин бюджет: Харжияр — 67 603,7 млн манат. Атанвай пул — 64 673,4 млн манат. Абурукай 50 689,0 млн манат федерал бюджетди Дагъустандиз чара авур пул я, 13 984,4 млн манатни налогрин куьмекдалди кӀватӀнай пул я. Регионал банкрин кьадардиз килигна Дагъустанди Урусатда пудлагьай чка кьунва. Уьлкведа 25 регионал банкар гьисабнава. === Электроэнергетика === Дагъустандин кьакьан суварилай авахьзавай вацӀарик гзаф зурба гидроэлектризациядин потенциал ква, юкьван гьисабдалди са йисан къене 5,5 миллиард кВт/сят. 2010 йисуз гьасил авур энергиядин кьадар 5,1 млрд кВт/сят тир. Абурукай: * Чиркей ГЭС — 1000 МВт * Ирганай ГЭС — 400 МВт * Миатли ГЭС — 220 МВт * Чир-Юртдин ГЭСар — 125 МВт * Гергебиль ГЭС — 17,8 МВт * Гуниб ГЭС — 15 МВт 2015 йисуз 100 МВт къуват авай Гоцатли ГЭС кардик кутунай. 220 МВт къуват авай Агвали ГЭС эцигдай планар ава. 2013 йисан 22 декабрьдиз Каспийск шегьерда Урусатдин виридалайни чӀехи ракъинин электро-станция кӀвалахдик кутунайВ Каспийске торжественно открыли самую крупную солнечную электростанцию в России. === Машинар акъудунин хел === Машинар акъудунин кеспият — Дагъустандин кеспиятдин кьилин хилерикай сад я. Машинар ийизвай заводра авиа, гимияр, радиоалатар туькӀуьрунра герек къвезвай аваданлухар акъудзава. Эхиримжи йисара республикада автомобильрин игьтияттдин компонентар акъудунин хел вилик фенва. И хилек 30-ай виниз карханаяр акатзава. Машинрин кеспиятдин асул заводар ОАО «Завод Дагдизель», «Авиаагрегат», «Концерн КЭМЗ», ПО «Азимут», «Гьажиеван тӀварунихъ галай завод», «Электросигнал», «Буйнакскдин агрегатрин завод», «Каспийскдин дуьз механикадин завод», «Избербашдин радиозавод», «ДагЗЭТО», «Дагдизель» Машинар акъудзавай заводри республикадин къенепатан вири бегьердин (КъВБ) хейлин пай тешкилзава ва 11 агъзуралай виниз кас кӀвалахдив таъминарзава. === Хам-мал гьасилунин хел === Хам-мал гьасилунин хилен кьилин продукция язва ракь-бетон, кирпич, киреж ва муькуь минералар. Дагъустанда хам-мал гьасилзавай чӀехи заводар ибур я: «Дагстройиндустрия», «Силикат» ва «Махачкалинский ДСК» — Магьачкъала шегьерда; «Дагюгстрой» — Кьвеварда; «Аист» — Кизилюртда. Къанундалди къейд авунай заводрилай гъейри уьлкведа пара кьадарда легал тушир гъвечӀи заводар ава. Органрин гъилевай малуматрив кьурвал, Дагъустанда 500-лай гзаф кирпич атӀудай заводар кардик ква ва ана кӀвалахзавай фялейрин чӀехи пай къанундин ихтиярар авачир къецепатан уьлквейрин ватанэгьлияр я. == Дагъустандин символар == Дагъустандин Республика арадал атанвайдалай кьве йис алатайла, 1994 йисуз адан цӀийи герб ва тӀаратӀ тестикьарнай. Виликди Дагъустандин АССР-дин символика кардик квай. === ТӀаратӀ === Республикадин Кьилин Советдин къарардалди 1994 йисан 26-й февральдиз Дагъустандин тӀаратӀ тестикьарнай. 2003 йисуз тӀаратӀдин къваларин пропорция са кьадар дегишарнай. Дагъустан Республикадин Гьукуматдин тӀаратӀдикай къанундив кьурвалВексиллография.ру: Макъала #1. «Дагъустан Республикадин Гьукуматдин тӀаратӀ — Дагъустан Республикадин официал символ гьисабзава. Дагъустан Республикадин Гьукуматдин тӀаратӀ — барабар чӀехивал авай, вини — къацу, юкьван — цавун ва агъа — яру рангарин пуд къаткай зуларикай ибарат тир дуьз пипӀерин парча я. ТӀаратӀдин гьяркьуьвилин адан яргъвилив гекъиг хьунухь — 2:3 я.» Къацу — рангуни Дагъустандин чилерин мублагъвал, ргазвай уьмуьр ва кьилин дин ислам дин тирди къалурзава. Вили — республикадин райгъэкъечӀдай пад кьунвай Каспи гьуьлуьн ранг, дагъустандин халкьарин иервал ва гьейбатлувал къалурзава. Яру — демократия, абадвал, Сувун уьлкведин агьалийдин викӀегьвални итимвал къалурзавай ранг я. === Герб === 1994 йисан 20 октябрьдиз республикадин парламентди Дагъустандин герб кьабулнай. Конституциядив кьурвал герб Дагъустан Республикадин гьукуматдин символ яГеральдика.ру. Ам элкъвей лацу къалхандин суьретдикай ва адан къене авай къизилд рангунин лекьрекай ибарат я. Лекьрен винел пата къвалар алчуд хьайи нехишрив чӀагурнавай кизилдин рагъ ала. Къалхандин агъа пата живери кьунвай суварин кукӀушар, аран, гьуьл ва сад садаз салам гузвай кьве гъилин суьрет ава. Къваларикай лацу гьарфаралди «Республика Дагестан» кхьенвай геральдикадин лента физва. Гербдал гьакӀни Дагъустандин тӀаратӀдин рангарни ала. === Гимн === 2016 йисан 25 февральдиз Дагъустандин гимн тестикьарнай. Гимдин макъам тӀвар-ван авай дагъустанви композитор Мурад Кажлаева туькӀуьрнава, гафар Гьамзатрин Расулан «Гьа бай» (Кьин кьун) шиирдин бинедал кхьенвайди я. == Меденият == Чара-чара миллетри санал уьмуьр ийизвай виляй медениятдин жигьетдай Дагъустан Урусатдин виридалайни девлетлу уьлквейрикай сад я. Милли театрри гьар са халкьдин медениятдин уьмуьрда кьетӀен чка кьунва. Дагъустан Республикадин Милли Ктабхана — им Кеферпатан Къавкъазда виридалайни чӀехи ктабханайрикай сад я, адан фондуни 700 агъзурилай виниз документар гьакьарзава. Гьукуматдин театрар СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин лезги театр. Гьамзат Цадасадин тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин авар театр. Дарги драм-театр. Максим Горькийдин тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин урус театр. А. П. Салаватован тӀварунихъ галай макъаматдинни- драмадин гьукуматдин къумукъ театр. Э. Капиеван тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин яхул театр. Дагъустандин гьукуматдин нинийрин театр. Дагъустандин гьукуматдин операдинни-балетдин театр. Республикадин медениятдин центр Гьукуматдин манийрин театр «Джислам». == Спорт == Къе Дагъустан спортдин рекье агакьай агалкьунриз ва чемпионрин кьадардиз килигна Урусатдин кӀвенкӀведавай субъект я. Эхиримжи яхцӀурницӀуд йисан къене Дагъустандай вири дуьньядиз машгьур хьанай спортсменар акъатнай. Уьлкведа 10 олимпиадин, 41 дуьньядин ва 89 Европадин чемпионар дидедиз хьайиди я. == Массайрин Информациядин Такьатар == Дагъустанда 14 чӀалал газетар акъатзава. Абурукай 42 газет райондин газетар я. Телевидение Радиостанцияяр Газетар Журналар ГТРК Дагестан — ВГТРК-дин филиал Европа плюс 102.4 FM — Махачкала «Аку хяд» «Дагестан» РГВК Дагестан — Республикадин кӀвенкӀведавай канал Радио народов Кавказа «АссА» 106.6 FM — Дагестан «Ас-Салам» «Народы Дагестана» ТВРК «Прибой» Хит FM — Дагестан «Вести Агула» «Башня» ТВРК «АссА» Авторадио— Дагестан «Дагестанская правда» «Passport» ТРК «Столица» Прибой — Дагестан «Ёлдаш» Love_radio — Махачкала «Замана» Ностальжи — Дагестан «Ххяхха баргъ» Юмор FM — Махачкала «Илчи» Столица — Дагестан «Лезги газет» Дагестан — Дагестан «Махачкалинские известия» OZON — Махачкала «Молодёжь Дагестана» Русское радио 101,9 FM — Махачкала «НасихӀат» Эхо Москвы — Махачкала «Настоящее время» Добрые песни — Дагестан «Нийсо-Дагестан» 104,8 FM Ватан — Дагестан «Новое дело» Сафинат «Нур» Страна Гор «Орлёнок Дагестана» Кристалл «Рутульские новости» DFM «Свободная Республика» Столица 107,1 FM «Табасарандин нурар» 105 FM «Табасарандин сес» Седьмое небо — Дербент «ХӀакъикъат» ХАС-ФМ Хасавюрт «Черновик» == Дуьньядиз тӀвар акъатнай дагъустанвияр == Тарихдин чинар: * Гьажи Давуд Муьшкуьрви — Ширвандин имам, Ирандин аксиниз къарагъун тешкил авур кас ва адан регьбер. * Къази Мугьаммад — Дагъустандинни Чечнядин садлагьай имам, алим, чӀехи диндар. * Мегьамед Ярагъви — Кеферпатан Къавкъазда суни мезгьебдин муьридизм рекьин бине кутур кас, вири Дагъустандинни Чечнядин имамрин муаллим, чӀехи философ. * Имам Шамил — Дагъустандин ва Чечнядин имам. Урусатдин империядиз гъазават малумарай кас. * СтӀал Сулейман — машгьур лезги шаир ва мазан. «XX виш йисан Гомер». * Штулви Гьажи Мегьамед эфенди Рамазанан хва (1855—1930) — Дагъустандин зурба диндар, алим ва камалэгьли, 1930 йисуз Кьиблепатан Дагъустанда советрин гьукумдин аксиниз чӀехи къарагъун тешкил ва регьбевал авур кас. Алай девир: * Аллагьвердиев Гьабиб Мевлидинан хва — Урусатдин боксер. Чемпион. * Аскеров Жаббар Мегьамедан хва — тайский боксдай Европадин чемпион. * Гьамзатханов Мегьамедхан Аманулаевич (Волк-Хан) — самбодай СССР-дин чемпион ва къайдаяр авачир ягъунрай дуьньядин чемпион. * Нурмугьамадов Гьабиб Абдулманапович — Урусатдин спортсмен, акахьай стильдин ягъунра дуьньядин чемпион. * Гьамзатрин Расул — Дагъустандин халкьдин шаир. * Исинбаева Елена Гьажиева — юркуналди хкадарунрай дуьньядин чемпион. * Самурви Нажмуддин Панагьан хва — Дагъустандин АССР арадал гъайи ва адан кьилин везифадал алай кас. * Сулейман Керимов — Урусатин бизнемен, «Нафта Москва» группадин чӀехиди. * Эмиров Валентин Аллагьяран хва — Советрин Союздин кьегьал. == Литература == * Алкьвадар Гьасан-эфенди. «Асари Дагестан». 1929 йис, Магьачкъала. * * * История Дагестана с древнейших времен до наших дней. В двух томах. Ред. А. И. Османов. М., Наука, 2004. * Криштопа, А. Е. Дагестан в XIII — начале XV вв. Очерк политической истории. М., Мамонт; Таус, 2007. * Карпов, Ю. Ю. Взгляд на горцев. Взгляд с гор. Мировоззренческие аспекты культуры и социальный опыт горцев Дагестана. СПб., Петербургское востоковедение, 2007. * Дагестан и мусульманский Восток. Сборник статей в честь профессора Амри Рзаевича Шихсаидова. Сост. и отв. ред. А. К. Аликберов, В. О. Бобровников. М., Издательский дом Марджани, 2010. == Гъавурда тун == == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагъустандин Гьукуматдин сайт * РИА «Дагъустан» — Хабарар Категория:Урусатдин Федерациядин субъектар

Дагъустан

Аризо́на (, ) — АСШ-рин ибаратдик акатай 48-лагьай штат я. Уьлкведин кьиблединни рагъ акӀидай пата чка кьунва. Юта, Колорадо ва Нью-Мексико сад хьиз «кьуд пӀипӀ авай штатрин» гьисабдик ква. Image:San Francisco Peaks, winter.jpg Image:Arizona_Biltmore_-_cottage_2.JPG Image:Grand_Canyon_Powell_Point_Evening_Light_02_2013.jpg Категория:АСШ штатар

Аризона

1996 йис (са агъзурни кӀуьд вишни кьудкъанни цӀиругуд лагьай йис) — григорийдин календарьдал гьалтайла кишдиз эгечӀзавай яргъи йис. Им чи эрадин 1996-лагьай йис я. XX виш йисан 96-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1996 йис

1996 йис

Вести Агула (Агъулдин хабарар) — Дагъустанда чапдай акъатзавай жемиятдинни- сиясатдин газет. Газет гьафтеда садра чӀехи пай урусдал, тӀимил пай агъул чӀалал акъатзава. Газетдин бине 1951 йисуз «Агъуларин колхозчи» тӀварцӀелди кутунай ва вири материал лезги чӀалал тир. == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Дагъустандин газетар Категория:Агъул газетар

Вести Агула

2010 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Адилов Билал Икраман хва — лезги шаир. Шаир 1967 йисан 29 майдиз КцӀар райондин СтӀуррин хуьре дидедиз хьанва. Хуьре юкьван мектеб, Бакуда Азербайжандин экономикадин институт тафаватдив акьалтӀарнава. «Самур», «Алпан» газетра кӀвалахнава. Лезги ва урус чӀаларал акъатнавай 43 ктабдин кирам я. Шиирар Урусатдин, Болгариядин алманахра чап хьанва. ==ЭлячӀунар== * Автордин шиирар * Лезги поэзиядин антология, 234 чин. Категория:Лезги шаирар

Адилов Билал Икраман хва

Шергир (IV лагьай виш йис) — лек тайфадин пачагь, 371-й йиса Джирав ягъунра персер галаз эрменринни румрин аксина женгер чӀугвана. == ЭлячӀунар == * Лакз и Серир * Тофик Мамедов. ВНЕШНЯЯ ПОЛИТИКА И ВОЙНЫ // КАВКАЗСКАЯ АЛБАНИЯ Category:Лезгияр

Шергир

Къарачи — Азербайжандин Хъачмаз районда авай муниципалитет ва хуьр. И муниципалитетдик вич Къарачи хуьр, Къаракъашлу, Ламан ва Чахмагълу хуьрер акатзава. == Агьалияр == Хуьруьн агьали — 785 касди туькӀуьрзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Къарачи

Къарабудахкент район () — Урусат Федерациядин Дагъустан республикада авай муниципалитетдин район. Администрациядин юкь — Къарабудахкент хуьр я. == География == Район Дагъустан Республикадин рагъэкъечӀдай пата, Каспи гьуьлуьн къерехдал ала. Къаякент, Леваши, Сергокъала, Буйнакск ва Кумторкъала районрихъ галаз са сергьятра ава. Райондин чилерин майдан — 1460 км² я. ==Тарих== 20.01.1921 тарихда ВЦИК-а кьабулай къарардалди, виликан Темир-Хан-Шура округдин Къарабудахкент участокдин чкадал Къарабудахкент район арадал гъанвай. == Агьалияр == Йисариз килигна Къарабудахкент райондин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2002 2011 2012 2013 2014 2015 Агьалияр 60 620 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2002 г. 73 950 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2011 г. 74 620 35\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г. 76 051 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г. 77 512 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 г. 79 161 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2002 йисан Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматриз килигна, Къарабудахкент райондин миллетрин сиягь Дагъустандин миллетрин состав. 2002: Халкь Кьадар, кас Пай вири агьалидикай, % къумукьар 38 839 64,07 % даргияр 20 405 33,66 % яхулар 669 1,10 % аварар 379 0,63 % урусар 111 0,18 % муькуьбур 217 0,36 % вири санлай 60 620 100,00 % == Администрациядин паюнар == Райондик 14 муниципалитетдин образование (хуьруьнсоветар) акатзава Закон Республики Дагестан от 13.01.2005 № 6 «О статусе и границах муниципальных образований Республики Дагестан». Къарабудахкент райондин хуьруьнсоветар ва абурук акатзавай хуьрер, (къалин шрифтдив администрациярин юкьвар къалурнава); # посёлок Манас # посёлок Ачи-Су # «Аданак» хуьруьнсовет — Аданак # «Гели» хуьруьнсовет — Гели # «Губден» хуьруьнсовет — Губден, Сираги, Джанга ва Ленинкент # «Гурбуки» хуьруьнсовет — Гурбуки # «Доргели» хуьруьнсовет — Доргели # «Зеленоморск» хуьруьнсовет — Зеленоморск # «Карабудахкент» хуьруьнсовет — Карабудахкент # «Кака-Шура» хуьруьнсовет — Кака-Шура ва Какамахи # «Параул» хуьруьнсовет — Параул # «Уллубийаул» хуьруьнсовет — Уллубийаул # «Агачаул» хуьруьнсовет — Агачаул # «Манаскент» хуьруьнсовет — Манаскент ==ТӀвар-ван авай ксар== * Абдурагимов, Магомедшамиль Магомедович (1980, Какамахи — 2005) — урусатдин Кьегьал. * Мусаил Алаудинов — урусатдин спортсмен, самбо ва кикбоксинг хьтин сад садан къаншардиз экъечӀна ийидай акахьай женгера экъечӀзавай. * У. Д. Буйнакский — Дагъустандин революциядин кӀвалахдар. * А. А. Ширавов — ВЧӀД-да иштирак авур кас, «Баркаллувилин Лишандин» там кавалер. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагъустан Республикадин президентдин сайтуна Къарабудахкент райондикай малуматар * Къарабудахкент райондин шикилар Категория:Дагъустандин районар

Къарабудагъкент район

1963 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

1898 йис (са агъзурни муьжуьдвишни кьудкъанницӀемуьжуьдлагьай йис) — чи эрадин 1898-лагьай йис. XIX виш йисан 98-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1898 йис

1898 йис

Къабарда-Балкъар республика (, , ) — Урусатдин Федерациядин республика, Кефер- Къавкьаздин федерал округдик акатзава. Кьилин шегьер — Нальчик. == ЭлячӀунар == * Къабарда-Балкъар кьилдин сайт *

Къабарда-Балкъар

КъирицӀар (къир. ХърыцӀаь) — Алпандин халкьарикай сад. Тарихдин къене Азербайжандин кеферпатан районра уьмуьр тухузвай, Къавкъаздин бинедин суван халкь. Нах-дагъустандин халкьарин группадин лезги халкьарин хзандиз талукь я. Эхиримжи вахтара гьапут, элик, ергуьж ва жек халкьар къирицӀрин субэтносар тирди гьисабзава. XIX виш йисалди ибур кьилдин миллетар хьиз физвай. И кар патахъай дуьз малуматар авач, анжах гиманар я. Этнолог алимри къирицӀар, къунши будугъни хинелугъвийрихъ галаз Шагьдагъдин халкьарин группадик кутунва. Алимрин фикирдалди, къирицӀрин дегь хайи макан КъирицӀ хуьр я, вичин вахтунда гилан жекрин, гьапутрин, эликрин ва ергуьжрин несилар и хуьруьвай къакъатна кьилдин хуьрер кутунай. КъирицӀрин кьилин машгъулатар малдарвал, лежбервал ва саларбанвал я. Халкьдин арада гамар, сумагар, мясерар хрунин, тумаж расунин ва адакай тумаждин затӀар авунин кеспияр вилик фенва. Диндал гьальайла къирицӀар суни-мусурманар я. Абурун адетра ислам диндилай вилик девирдиз талукь (мажусивилин) гелер кума. Месела пӀир-тарара пинеяр кутӀунин, пак-къванериз булахриз дуъаяр кӀелун ва икӀ маса. ==Чеб авай чилер== КъирицӀ миллетрин хайи макан Шагь дагъдин ценерал алай Къуба райондин — КъирицӀ, Элик, Гьапут ва Жек хуьрер я. И сувун хуьрерай абур Хъачмаз ва муькуь аран районриз эвичӀна пара кьадарда цӀийи хуьрер кутунвай. Алай чӀавуз къирицӀ миллетрин хуьрер Къуба, Хъачмаз, КцӀар, Исмаиллы районра ава. КъирицӀрин аран районриз куьч хьунин процесс Октябрьдин революциядилай вилик вахтара гатӀумнай. Идан нетижада хайи хуьрерай къакъатнавай къирицӀри чпин милли кьетӀенвал, чӀал, адетар квадарна азербайжанариз элкъвенай. Гила къирицӀ миллет саки терг хьанвай миллетрин сиягьдик акатнава. Идан себебар мектебра вири тарсар азербайжан чӀалал тухун я, гьатта «дидед чӀал» тарсуна аялриз азербайжан чӀал чирзава. КъирицӀрин арада хайи чӀал анжах кьуьзуь несилриз чизва, жегьилар асул гьисабдалди азербайжан чӀалал авсиятда ава. КъирицӀви Шихбаладин «Азербайжан халкьдихъ галаз стхавилин хзанда» эсерда кирамди Хъачмаз районда къирицӀри кутунвай хуьрерин тӀварар ганва. #Гьажикъазма #Гьажиагьмедуба #Агьмедуба #Гьажикъурбан уба #Манчаруба #Шерифуба #Узунуба #Мечитуба #Ятагуба #Тикануба #Нагъиуба #Гьажиабдурегьим уба #Сибируба #Палчухуба #Чинартала #Муллауба #Агъаширинуба #ПӀиркъулууба #Гьажимугьаммадуба #Агъавердиуба #Идрисуба #Ферзелиуба #Нежефуба #Шумагь #Дигагьуба. ==Тарих== КъирицӀрикай ва гьакӀни вири Шагь Дагъдин халкьарикай сифте малуматар асулдай немец тир урус офицер И. Гербера ганвай. Ада 1722–1723 йисуз хьайи Урусринни–фарсарин ягъунра иштиракнай. А чӀавуз къирицӀрин чилер Шемахадин ханвилин гъилик квай, XVIII виш йисан юкьвара Къубадин ханвилик акатнай, 1806 йисузни чилер Урусатдин империядин гьукумдик акатнай. 1860 — 1880 йисара сувун агьалидин гзаф хьунин ва малар хуьдай чкаяр кьери хьунин себебдалди сувун эгьлияр аранда ава Муьшкуьр магьалдиз (гилан Хъачмаз район) куьч жез эгечӀнай. Кьакьан суварилай зегьем ва нагьакьан гьава авай Муьшкуьр магьалда абуру чилер расна ругъунар цуналди чпин кьил хуьзвай. 1880-й йисара Муьшкуьр гзаф агьалияр авай ва мублагъ чкадиз элкъвенай. Виликди чубанрин цурар ва кумаяр авай чкайра цӀийи хуьрер ва салар арадал атанай. 58 къирицӀ хуьрерикай 35 хуьр КъирицӀ хуьряй атанвайбуру, 23 хуьрни Жек хуьряй куьч хьана атанвайбуру кутунай. КъирицӀ, Жек ва Элик хуьрерай инсанрин хъфинин нетижада 1880-й йисара и хуьрера вирини-вири 1037 кас амай уьмуьр гьализ, амма Муьшкуьр магьалда къирицӀ жемиятдин кьадар 5100-ев агакьнай. 1880-й йисара куьч хьанвайбурун несилар къе Хъачмаз райондин са шумуд хуьрера уьмуьр тухузва ва азербайжанариз элкъвена. XIX виш йисан эхир кьилера къирицӀрин кьадар 8500 агакьнай. 1926 йисан Вирисоветрин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижада уьлкведа 2600 къирицӀар авайди малум хьанай. 1959 йисуз къирицӀар хьиз 274 кас къейд авунай. Гьа чӀавалай къирицӀар сиягьдиз къачурла кьилдин миллет хьиз ваъ, умуми «Сувун халкьарин» кьадардик кутунай. 2009 йисуз Азербайжанда кьиле фейи агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал уьлкведа 4400 къирицӀар къейд авунай. ==ЧӀал== КъирицӀ чӀал нах-дагъустандин чӀаларин группадин лезги чӀаларин хзандик акатзава. Эдебиятда къирицӀ чӀалаз «жек чӀални» лугьуда. ЧӀала кьуд нугъат ава, ергуьж, жек, гьапут ва элик. Амма бязи алимри ибур кьилдин чӀалар тирди лугьузва. Хайи чӀалалай гъейри къирицӀриз азербайжан чӀални чида. Виш йисарин къене азербайжан чӀалан къати таъсирдик галай къирицӀ чӀал лексикадин жигьетдай пара кесиб хьанва, чӀалаз зурба кьадарда азербайжан, фарс ва араб гафар акатнава. КъирицӀ чӀал анжах вини сувун КъирицӀ, Элик, Жек, Гьапут, Ергуьж, КъирицӀ-Дегьне ва са кьадар Исмаиллы районда авай ергуьжриз чида. Хъачмаз районда авай къирицӀрин рикӀелай хайи чӀал алатнавайди я. КъирицӀ чӀалан жизви чирвилер лап кьуьзуь несилриз ава. Тарсар азербайжан чӀалал тухузва. КъирицӀ хуьрерикай лагьайтӀа, Хъачмаз районда авай хуьрерикай михьи къирицӀ са хуьрни амач, вири акахьай миллетар авай хуьрер я. ==Халкьдин адетарни уьмуьр== А. Мустафаева къейд авурвал, къирицӀрин уьмуьр тухунин тегьер ва адетар муькуь сувун халкьаринбурувай яргъаз къакъатнач. Абуру патриархатдинни-жемиятдин къанунралди уьмуьр тухузва, и къайдайриз гзаф вахтара чеб авай гьукуматдини таъсирзава (Ширваншагьрин, Къубадин ханвилер). Яргъал вахтара къирицӀрин арада анжах чпин хуьруьн ва гьатта мукьвабурун арада никягьар кутунин адет къуватдик квай. Муькуь сувун халкьаризни авай хьиз, къирицӀризни ивидин кьисас, мугьманпересвал хас тир. Абурун кьилин машгъулат – малдарвал тир. Хъуьтуьн береда мал-лапагар аранда авай чими районриз гьалзавай. Гьа аранда авай гатун чӀурара гуьгъуьнлай цӀийи къирицӀ хуьрер арадал атанай. Вилик девирда хуьруьн-жемиятдин уьмуьрда ва идара авунир карда кьилин роль хуьруьн агъсакьалри къугъвазвай. Куьгьнедилай амукьай адетри къирицӀрин цӀийи хуьрерани гел тунай, месела хуьруьн мягьлеяр сихилралди пай жезвай ва гьар мягьледиз вич гьи сихилдиз талукь ятӀа гьа сихилдин тӀвар гузвай (месела Бинетбурун мягьле ва икӀ маса). Хуьруьн бине сифте яз ни кутунватӀа хуьруьз гьа касдин тӀвар гузвай (месела Гьажикъурбан-Уба, азербайжан чӀалалди «уба» хуьр лагьай чӀал я) Совет береда идара авунин цӀуру адетар терг хьанай, гьукуматди гьар хуьруьн-советдиз кьилер тайинарзавай. Инсанрин майишатар сад авунивди колхозар туькӀуьрзавай ва къирицӀар маса лезги халкьарни хьиз республика абад авунин умуми кардик экечӀнай. Вини КъирицӀ хуьр гьуьлуьн дережадилай 2000 метр кьакьандал ала. Хуьруьн кӀвалер сад садан винелай гурар хьиз хкаж жезва. Куьчеяр гуьтӀуь я. Вини хуьрерилай тафаватлу яз, аранда авай къирицӀ хуьрер гегьенш ва планировкадалди кутунвади я. КъирицӀрин адетдин кӀвалерни чкадикай аслу яз тафаватлу я. Вини хуьрера кӀвалер вацӀун къванерикайни кьарадикай эцигзавайди я, аран хуьрера авай кӀвалер накьвадин кирпичрикай эцигай са ва я кьве гьавадин гьегьенш кӀвалер я. КъирицӀрин милли алукӀунрикай рахайтӀа чеб авай чкаярни фикирда кьуна кӀанда. Вини хуьрерин кьуьзуь эгьлийри чпин миллетдиз хас тир стиль жизви кьванни хвена. КъирицӀрир милли алукӀунар муькуь сувун халкьарин алукӀунрилай пара къакъатнавач. Итимрин парталар: кавал, кӀурт, валчагъ, вахчаг, бармак, шаламар ва икӀ маса. Дишегьлидин кьилел пӀипӀ мажбури тир. Аранда авай къирицӀар тамамдаказ ассимиляция хьанва лугьуз кьажарриз элкъвена ва абурун адетарни чӀал кьунва. ==ТӀвар-ван авай къирицӀар== * КъирицӀви Ибрагьим — тӀвар акъатнай алим. Адак шейгь статус галай. Гьа чӀавуз и статус анжах зурба ксарал тазвай. * Сулейман бег — тек сад тир къирицӀви бег. Ам ирсинин бег тушир, бегдин везифа адаз 25 йис урусрин кьушунра къуллугъ авунин паталай ганвайди я. * Хидиров Вели Сарханан хва (1936 – 2010) — Хъачмаз райондин Палчухуба хуьре дидедиз хьайи тӀвар-ван авай Къавкъаздин чӀалар чирзавай алим. Ада къирицӀ чӀалакай диссертация хвенай. КъирицӀ ва муькуь лезги чӀаларин грамматикадикай гзаф ктабар ва макъалаяр акъуднай. "Глагол в крызском языке" ктабдин кирам я. * Шагьмурад Рашидов Велимурадан хва — чӀаланни-литературадин муаллим. «КъирицӀ хуьр ва къирицӀар» ктабдин кирам. * Рамазан Мединов Абдуллагьан хва — вини дережадин духтур. * Шихбала Суьлейманов Шерифан хва (КъирицӀви Шихбала) (1936 — 2014) — Хъачмаз райондин Гьажиабдуррагьимуба хуьре хьайи кас. Хайи макандал рикӀ алай ва халкьдин паталай рикӀ кайи Шихбалади яргъал йисара хайи хуьруьн мектебда директровиле кӀвалахна. Пара кьадарда кхьенвай макъалайрин чӀехи пай КъирицӀ хуьруькай ва миллетдикай тир. == Литература == * БСЭ, издание 2_е, том 23, стр 535. * Народы Кавказа, т. 2, М., 1962. * Шагьмурад КъирицӀви (Рашидов) «Крыз ве Крызлылар» Баку — 1996 (Азернешр) * Шихбала КъирицӀви (Сулейманов) «Крыз ве Крыз дили» Баку — 2002 * Зейдлиц Н. К. «Списки населённых мест Российской империи по Кавказскому краю» * Талибов Б. Б. «Языки Российской федерации и соседних государств. Том. II. Крызский язык.» * Саадиев Ш. М. Крызский язык // Языки народов СССР. Т.IV, М., 1967, с.627. * Хидиров В. С. Глагол в крызском языке. Баку, 2007. 368 с. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Азербайжандин халкьар Категория:Лезги халкьар Категория:Нах- дагъустандин халкьар Категория:КъирицӀар

КъирицӀар

1762 йис (са агъзурни иридвишни пудкъанникьведлагьай йис) — чи эрадин 1762-лагьай йис. XVIII виш йисан 62-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1762 йис

1762 йис

«Герхмахи» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Акуша райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Герхмахи хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Акуша райондин юкьван пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Герхмахи хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 2 087 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 2 032 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 2 032 кас тир. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Герхмахи Категория:Акуша райондин хуьруьнсоветар

Герхмахи хуьруьнсовет

Рим империя () — Рим республикадин хтул, дегь чӀавун гьукумат (27 йис ч.э.в. — 476 йис). Тамам чӀал латинди тир, кьилин шегьер сифте Рим тир, ахпа Константинополь. Август императорди туькӀуьр авурди я. Ромул императордин чӀавуз ам эхирки чӀур хьана. == Тарих == thumb|right|180px|Гай Юлий Цезарь Гай Юлий Цезарь кьейила империядин кьиле Октавиан Августни (рагъакӀидай пата) Марк Антоний (рагъэкъечӀдай пата) хьана. Къвез къведайдивай Марк Антоний вичин цӀийм папаз, Мисридин паччагь Клеопатрадиз яб гуз хьана, гьадан чӀалахъ пара килигиз. И кар Руман сенатдизни Октавиан Августаз бегенмиш хьанач. Октавиана адаз дяве гана, ам гьуьлуьн женгда гатана 31-й йисуз. ГьакӀ хьана Мисри Рум империядик кутун провинциявилиз. 27-лагьай йисуз Октавиана императордин титул кьабулна — Румдикай империя хьана. Къенепатан дявейрин эхир эциг авуна лагьана Италиядани провинцийра авай ксари Октавианаз гьуьрмет ийизавай. Адалай кьулухъ атай императорриз чпин къуват кӀиви ийиз кӀанзавай. Абуру мад Халкьдин кӀватӀалар эверзавачир. Рум гьукуматдин вири агьлияр мажбур хьана императорриз гъуцариз хьти гьуьрмет гуз. ЦӀийи «гъуцариз» монументарни храмар багъишзавай. Императоррин хайи йикъар вири халкьдин суварар хьиз тухузвай. Сад хьайитӀани и кардал рази тахьайтӀа ам рекьизавай. Рум тариххъан Тацита кхьизавай: виликра крар патал азаб гузвай, гила гафар патал. Сифте вишйисан императоррикай виридалайни писдини яманди Нерон тир. === Неронан девирдин Рум === Нерона вич лап чӀехи алакьнар авай артист, актёрни шаир яз гьисабзавай. Ада кӀелзавай вичин шиирар театрра, грекрин трагедийрин роляр кьилиз акъудзавай. Румажувар мажбур тир адан къугъунрал атуниз. Неронан мялим Сенека тир. 64-й йиса Рума пара еке цӀаяр хьана, лап пара кӀвалер кана, садбур шегьердай катна. Халкьдиз Румак цӀай кутурди Нерон тир хьти тир. Ихьтин гафарал цӀар чӀугвун патал ада вири тахсирар хашпересрик кутуна. Парабур абурукай а саягъ яман кьенвай гьа, гьакӀан румажувариз абурун язух атана. Неронан девирдин эхирда адаз аксиниз къушунар хкаж хьана. Вичин лукӀраз ада вич йикь лагьана. ГьакӀа Нерон кьена. === Сифте хашпараярни абурун дин === ЦӀийи диндик кьил кутурди Иисус тир Палестинадай. Адакай амукьнава пара кьисаяр адахъ галайбуру туькӀуьрнавай. Кьве агъзур йис кьулухъ шегьеррани хуьрера, Палестинада, Сириядани ГъвечӀи Азияда, Руман гъилик квай, ксар акъатна, чеб Гъуцран Хцин — Иисусан юлдашар я лугьудайбур. Абуру лугьузавай, Иисусан диде кесиб палестин шегьер Назаретжув Мария тирди. Траян императордин чар, провинциядин префект Плиний Секунд ГъвечӀидаз: > Вуна лап дуьз карна, зи Секунд, ваз хашпересрикай хьиз ван гайи ксарихъай > ахтармиш авур. Виридаз сахьтин ихтияр ина эциг жедайди туш. Абурухъ > къекъуьнни паргар кар туш: эгера абурал арза кхьена абурун хиве а кар туртӀа > — абур катана кӀанда. Эгера ни хашпересвиликай вич хкуд авуна чи гъуцариз > тӀалабнар авуртӀа, абуруз рикӀ ахъайна кӀанда. Виликра абур > ахтармишзавайтӀани. Иисусни адан юлдашар чувудар тиртӀани абурун дин къвез-къведайдивай пара грекри, сирийжуври, коптри, румажуври, галларини амай халкьари кьабулзавай. Хашпересри лугьузвай: Гъуцран вилик вири сад хьтинбур я: грекарни, чувудар, лукӀарни адабур, итимарни папар. Гьар инанмишдайдивай Гъуцран Пачагьвилиз гьахь жедай, эгера адан рикӀ хъуьтул ятӀани хъсан ксар ийиз хьайитӀа. Рум гьукуматди вич душманвилиз тухузвай хашпересрик. Абур къесизавай шегьеррай, тӀваларал ягъазавай, дусахриз твазвай, рекьизвай. Хашпересиз мажбур хьана чинеба кӀватӀ жез сурарал, тунвай кӀвалерани маса чкайра. === Траян император === «Императоррикай виридалайни хъсанди» — ихьтин гьуьрмет квай тӀвар румажувари чпин император Траяназ гана. Адан девир 98-117 йисар тир. Адан чӀавуз инсанар арзаяр патал дусахриз тваз акъвазарна. Фикир тувуна лагьай чӀуру гаф патал, я императордиз хъел къведай егьенат патал катаз акъвазарна. А чӀавуз яшамишзавай тариххъан Тацита лагьанай: «тӀимилдаказ авай бахтунин чӀав, нивай хьайитӀани вуч кӀантӀани фикир жедай, фикирдик квай гаф лугьуз жедай». Траян пара хъсан къушунхъан тир. Адан девирдиз Руман тарихда хьайи эхиримжи чилин къачунар хьайиди я. Ада гъилик кутуна дакар, катана парфижувар, Вавилон алай чилер къачуна. Адалай кьулухъ хьайи императорри мад маса чилер къачуз хьанач. == Константин I == Диоклетианан тетрархия пара чӀавуз яшамиш хьанач; цезарривай пара вахтуна чеб августриз экъечӀдалди акъваз жезвачир. Гьелелиг Диоклетиан амаз, 305 йисуз кьейи, душманрин кьула женг эгечӀна. Британиядин легионри 312-й йисуз цезарьвилиз кьабулнавай Константина Риман цларик вичин душман, риман претореанри эхиримжи кьабулнавайди, цезарь Максенций хай. Гьа чӀавуз хашпересвал Рима хкаж жез хьана. Константина хашпересриз Рим империяда дамвал гана, ахпа тамам динни авуна адакай. 323-й йисуз Адрианопольдик РагъэкъечӀдай патан Август Лициний гатана Константинан эхиримжи душман кьейила хашпересрин дин адан къуватдин даях хьана. Диоклетианан тетрархия кьуд префекурадал дегиш авуна, Константина вичин вилик гвай императордин административ масакӀавилерин эхир кутуна. Ахпа Константина Никей собор кӀватӀна. Хашпересвал кьабул авурла Констанин, Риман император хьти гьакӀан мушрик тир чӀехи понтифексдилай пара хкаж хьана. ЦӀийи империядиз цӀийи кьилин шегьерни герек атана; ами Константиноноль хьана. Босфордаллай Византий тӀвар алай шегьердиз империядин юкьв тухвана адал тӀвар эцигна — Цийи Рим (лат. Nova Roma) === Рум империядин эхир === Ихьтин еке империя Константинопольдай кьиле тухуз пара четин тир. Варваррин халкьар Рейнни Дунай вацӀарилай, империядин сергьятар тир, гьукуматдин къенез гьахьзаваз адан провинцияр къачузавай. 395-й йисуз Рум империя кьве гьукуматдал пай авунвай — РагъэкъечӀдай патан империяни РагъакӀидай патан империя. ==== Готар Италиядал гьалт авун ==== Империя кьвенал пай авур са шумуд йис кьулухъ Италиядал еке белаяр атана. Руман девлетар къачуз кӀанз, германрин халкь готарин къавха Алариха вичин къушунар Румдал тухвана. Вири чилерал, готар яшамиш жезвай Дунайдин вилик гвай патарилай Альпарин суваяр къведалди халкьди Аларихан пад кьазвай. ЛукӀарни лежберар адан къушунрик физвай. Къалурзавай рекьер, тӀуьнар хуьзвай чкаяр. КичӀевиляй катзавай румажувари чуьнуьхарзавай чпин гапурарни фуъар. Альприн вилик Аларихан къушунариз Румд къушунри рехъ атӀана. ГьакӀ ятӀани, румажувар ана тӀимил авай, чӀехи пай аник квай галларни германар тир. Империядин къушунар кьиле Стилихона тухузвай. Вич ам германрин вандалар халкьдикай тир. Ада готар катана. Кьилди палканрин къушунар адавай хъхуьз хьана. А чӀавуз РагъакӀидай пата император итимдин рикӀ авачир, намус авачир Гонорий тир. Готар гьалтнай вахтуниз ам Италиядин кефер пата авай са къеледиз катна ацукьнай. Румда авай девлетлу, гьуьрметлу ксари Гонорий чпин чӀалахъ гъана хьи, бес Стилихон, Аларих хьиз германжув тирди, Рума къуват вичиз къачуз кӀандайди. ГьакӀ хьана Стилихон ада кьена. Стилихонан юлдашар, рум армияда авай германжув солдатар катаз эгечӀна. И кардикай пара хъел хьана 30 агъзур варвар-легионер хъфена Аларихан патал, чеб Румдал тухун патал. Стилихон кьейила Аларихаз мад вижевий душманар хъхьанач. Ада Рум элкъвена къушунрик кьуна. Са карни алакь тийидай Гонорий мад Румдай катна, адан агьлияр туна. Готри шегьер тӀупӀалда туна. Адан порт кьуна,Тибр вацӀун эхирда авай. ГьакӀ хьана Руман къене амай агьлияр фу амачиз хьана. Гишинвилини ничягьри рекьизавай инсанар. Румажувар Аларихахъ галаз меслятар ийиз эгечӀна. Лугьузавай абуруз, месала, шегьерда пара ксар ама, женг жедай. Хъвер ийиз Алариха жаваб гана: «Гьикьван пара векь аватӀа — гьа саягъ регьетдаказ ам гуьз жеда». 410-й йисун август вацран са йифиз лукӀари готриз ахъайна Румдин варар. «Гьамишан шегьер» Ганнибалдиз къачуз кичӀе хьайи, готривай къачуз хьана. Пуд йикъан къене абуру шегьерда чуьнуьх авунар ийизавай. Императоррин къалаярни девлетлу ксарин къалаяр чуьнуьх авуна, статуяяр хана, улубар канай, пара ксар я кьенвай, я чуьнуьхнай. Пара еке кичӀер гъана империядин агьлийрал Рум къачун. «Зи ван атӀана, заз чир хьайила, вири чил гъилик квай шегьер къачурла! Дуьньядин нур туьхвена», — а чӀавуз яшамиш хьайи са касди лагьана. И кӀвалахар авурла кьулухъ готар кьиблепатахъ фена. Гьа рекье Аларихни сад лагьана кьена. Румдивай гила мад варварар акъвазар жезвачир. V-лагьай вишйисан юкьва шегьер мад къачунай. И сеферда вандалри, Одоакр кьиле аваз. Шегьерда лап еке ичӀивилер туна абуру. Гила варваррин къавхайри кьилди са РагъакӀидай патан чилер кьиле тухузвачир, абурун гъилик Италияни атана. 476-лагьай йисуз са гермажув къавхади эхиримжи Рум императордивай къуват гакъудна. Эхиримжи императордин тӀвар Ромул тир, шегьер вич эциг авур кас хьти. Яру пекни диадема, императордин къуват къалурзавай зтӀар тир, германжувари Константинопольдиз ракъурна. РагъакӀидай патан Рум империядин уьмуьр куьтягь хьана, ам мад яшамиш хьанач. И хабар Дегь Дуьньядин тарихдин эхир яз гьисабзавайди я. == Ксар == Дегь Рум пара халкьар авай гьукумат тир, гьеч кьилди Италияда латинрилай (гьукуматдин кьилин миллет) къецяй пара гъвечӀи халкьар авай: галлар, этрускар, италикар, грекарни амайбур. === Румдин халкьар провинцийрихъай === * Италия — латинар, умбрар, этрускар, апулар, самнитар, галлар, * Галлия — галлар. * Британия — бриттар. * Испания — иберар, кельтар, финикижувар. * Африка — нумидар, ливияр, коптар. * Сирия — ассирийжувар. * Израиль — чувудар, палестинар. * ГъвечӀи Азия — грекар, иран халкьар. * Греция — грекар. * Дакия — дакар. * Иллирия — иллирияр. * Германия — герман халкьар. === Руман халкьдин кьадар === 70 йисуз ч.э.в. Рума, гьелелиг республика тир, къенепатан дявейрин девирдин вилик 55 млн кас авай. 30-лагьай йисуз ч.э.в. Август императордин девирда къенепатан дявеяр хьайивиляй гьукуматда авай халкь 44 млн касдал аватна. 160-лагьай йисуз ч.э., кьве вишйисан вилик финин чӀавунилай кьулухъ, Рум империяда 65 млн кас авай. 180-лагьай йисуз Марк Аврелиус императордин девирдин эхирдик, пара ничягьвилеринни дявейрин гъиляй империядин халкьдин кьадар 40 млн касдал аватна. 337-лагьай йисуз, Константин императордин девирдиз 55 млн кас хьана. === Дин === Рума вирида инанмишзавай чпин гъуцарихъ. Апполон — нехирар хуьдайди, ракъинин экв гудайди, микитрин къав. Венера — цуьквер авай багъларинни гатфарин гъуц, кӀанивилин гъуц, рум халкьдин къав. Марс — дяведин гъуц. Юпитер — гъуцарин дах, цавун гъуц, экуьнин нурун гъуц. Юнонадин гъуьл. Церера — Сатурнан руш, ямишрин гъуц. Сатурн — чилинни цанарин гъуц. Юнона — папарин, дидевилин, хизандин къав. Марсан паб. Империяда хашпересвилини еке чка кьазвай. 337-й йисуз Константин императорди хашпересриз чпин дин ахъайвилиз инанмиш ийидай ихтияр гана. Хашпересри гьар са велаятда чпин кьил хкягъзавай — епископар. Рум шегьерда авай епископахъ виридалайни еке гьуьрмет хьана инанмишзавайбурун кьула. Ада вичиз папа лугьуз хьана (грек чӀалал «папа» — «буба», «дах» лагьай гаф я). Рум шегьердин сифте епископ Иисусан юлдаш Пётр апостол хьана. Гьавиляй, руман папайри чеб Пётран варисар яз гьисабзава. == Къушунар == Рим цивилизациядин чӀехи даях адан армия тир. Гьадан куьмекдалди Римдивай Дегь чӀаван виридалайни еке империя эциг хьана. Риман армия са шумуд кьатӀарал пай хьанвай. Виридалайни еке кьатӀ легион тир. Са легиондин къене 5 агъзур кас авай. Гьабурукай чӀехи пай кӀвачеллай солдатни сакӀус балкӀандаллай. Тарихда амукьнва 50 легиондин тӀвар. ГьакӀ ятӀани са береда Римдихъ кьилди 28 легион авай. Республикадин девирда легиондин чӀехиди tribunus militum тир. Империяд чӀавуз легиондин чӀехиди легат тир. == Низам хуьнвал == Армиядин къене низам тунилай къецяй, ракьун низам хуьни рим армиядиз еке женгвални руьгь гузвай, адан агъзур йисанилай пара хьайи девирдин къене. Гагь-гагь чӀехибуру солдатар титегь авун патал ихьтин крар ийидай: * тӀуьна къуьл муханал дегишун; * пул чӀугун я кьунвай трофейрин пай гукъудун (pecuniaria multa); * жувахъ галай къушунхъанривай гулудун я са чӀавуналди лагьерьдай акъудун; * чӀавуналди тфенгар гакъудун; * залан зтӀар гваз тапшурухар авун; * къараулдал къушун пекер алачиз ракъурун я гьич калигар гвачиз; * тӀвар-ван алай элигун (castigatio) центурионри легионерар изюмдин чхелдал я тӀваларал ягъун, пара айиб кар тир; * тӀимил пул гун (aere dirutus); * дуьз хъийидай кӀвалахар (munerum indictio); * жемятдин вилик элигун центуриядин патаг, когортадал я ацӀай легиондал (animadversio fustium); * титулдай агъуз авун (gradus deiectio) я къушундин жуьредихъай (militiae mutatio); * айибдаказ къуллугъдилай алудун (missio ignominiosa); III вишйис чи эрадилай вилик кьиникьрин канун кьабулнавай, армиядикай чпин кьил гакъудзавайбуруз. Вегецийдин девирдиз кьиникьдикай суьрнеди ван гузвай — classicum. == Сенат == Гьукуматдин кьвевал квахь хьайила, принципатдихъ галай, сенатдин гьални дегиш хьана. Принципат, уьмуьрлухъ авай сенатдин президентвал авай, сенатдиз аксинвал авайтӀани, сенатди кьазвай. ГьакӀ ятӀани Риман сенат са маса затӀ жез эгечӀна. Вилик чӀавара ам Риман лап чӀехи ксарин, еке къуллугъарнавай кӀватӀал тир. Рима гьамиша писдаказ вичиз дуьз текъведай цӀийивилер кьабулзавай. Са сефер Аппий Клавдий сенаторди кьийн гана, сифте латинжув, сенатдиз гьахьдай вичин гъилелди рекьидай. Цезарьдин девирдиз Цицеронни адан дустари Галлиядай акъатай сенаторрал ягьантар ийизавай. Ахпа III-й вишйисуз риман сенатдик египетжув Кераунос экечӀ авурла Рима а кар дакӀан жедай кас мад амачир. Маса саягъ хьунни мумкин тушир. Провинцийжуврикай виридалайни девлетлубур, къалаяр къачуз, риман чӀехи ксарин бахчаярни кӀвалер къахчуз, Римдиз яшамиш жез хъфидай. Гьа кар паталди Августан девирдиз Италияда кӀвалер пара багьа хьанвай. Гьи цӀийи чӀехи ксари сенат ацӀуриз хьана. Атана вахтар, сенатдиз «вири провинцийрин умуд», «вири дуьньядин абур», «инсанрин туман абур» лугьудай. Эхир сенат кьвенал пай хьана — Риманни Константинопольдин сенатрал. ГьакӀ ятӀани а карди гьукуматдиз пара масакӀавилер гузвачир, гьукуматдин къуват сенатдин гъиляй консисторийдик хъфенвай. == Культура == Рум империядин культура республикад девирдин неве я, гьадан кьакьан гьал яргъи хъувур. Вири империядин кьилни рикӀ — Рума къалурзавай амайбуруз фидай рехъ. Рум шегьерда авай пара театрар, гимназияр, тавернаяр, гьамамр, ротондаярни амай кӀвалер. Рум девирдин монументарни кӀвалер парабур исятдани амазма. Абурукай виридалайни тӀвар-ван алайди Колизей я. Рум империядин шегьеррин чӀехи паюнихъ форумар авай. Хъвадай яд шегьерриз акведукрай къвезвай. == Невеяр == Са шумуд гьукуматри чеб Рум империядин невеярвилиз гьисабзавай. РагъекъечӀдай пата адан неве Византий империя тир. VI вишйисан юкьва византий император Юстиниана РагъакӀидай Рум империядин чилерин еке патар къачуна, адан невейривай а чилер хуьз хьаначтӀани). РагъакӀидай пата Рум империя цкӀейила, адан чилерал пара гъвечӀи гьукуматар туькӀуьр хьана. 962-й йисуз Оттон I ЧӀехиди Иоанн XII папади Пак тир Рум империядин императордин титул гана. А империя гьар гьукуматвилин жуьрейра жез 1806-й йисалди яшамиш хъхьана. Урус империя, кьве франузрин империяни (Наполеонанни I Наполеонан III) Осман империяди гьакӀни чеб Дегь Руман невеяр хьти гьисабзавай. Москвадин гьукуматда Иван III девирдиз акъатна теория «Москва — Пудлагьай Рум». «Сифте Рум цкӀирна, гьадахъай кьулухъ кьведлагьайди (Константинополь) чкӀана, Пудлагьайди (Москва) яшамиш жезва, яшамиш жеда». ГьикӀ туькӀуьр жезва Урусатдин Гьукумат, Византиядиз пара ухшар авай. XVIII вишйисан эхирда ГШАдин бубайри-туькӀуьрайбуру чпин гьукумат Рум республикадин адетрин неве я лагьана. Чи вахтара АСШдин агьлийри чпин гьукумат Рум империядихъ галаз гекъигзава. Америкмдин къенин гьукуматдин система садбуру гекъигзава Румахъ галаз, республикадай империядиз дегиш жедай девирдин. Адалай геж девирдиз (XIX — кьиле XX) Румдин невеяр я лагьана немцарин империйриз Бисмаркани Гитлера. («кьведлагьайни» и «пудлагьай» империяр, эгера гьисабун Пак тир Рум империядилай эгечӀ авуртӀа. == Литература == * «Оройс и Помпи» — Лезги и древнейшие цивилизации Передней Азии, стр. 370 == Баянар == == ЭлячӀунар == * ancientrome.ru Категория:Дегь гьукуматар Категория:Италиядин тарих *

Рим империя

1919 йис (са агъзурни кӀуьдвишни цӀекӀуьдлагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла арбедиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1919-лагьай йис я. XX виш йисан 19-лагьай йис. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1919 йис

1919 йис

Анхвала — Дагъустан республикадин Бабаюрт райондин чилерал алай Ботлих райондин хуьр. Шодрода хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Бабаюрт райондин юкьван пата, райондин администрациядин юкь тир Бабаюрт хуьрелай 12 км яргъал ала. ==Тарих== Хуьр Жданован тӀварунихъ галай кутандин чилерал 1989 йисуз кутунай. ==Агьалияр== Йисариз килигна Анхвала хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2002 2010 Агьалияр 137Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 30733\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 307 касди уьмуьр ийизвай. Вири ботлихар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Ботлих район» администрациядин официал сайт Категория:Ботлих райондин хуьрер Категория:Ботлихрин хуьрер

Анхвала

Йоркшир () кефердин Англиядин графство. Региондин виридлани чӀехьи территориальный образование я. Гравстводин чилер пара жуьрбе жуьр я. Кефердинни-рагъакӀидай пата Англиядин виридлайни кьакьан сувар ала. Маса чкайрани уьленар ва бегьерлу (мублагь) чилер я. Йоркшир пай жезва кефер, рагъакӀидай в рагъэкъечдай рейдинграл (къадим инглис þriding, пудай сад лагьай гаф я). == ЭлячӀунар == Категория:Англиядин регионар

Йоркшир

Мастурбация (лат. manus — гъил + turbare — хкуьрун) — бедендин эроген чкаяр хкуьруналди кефер хкудунин тегьер. == ЭлячӀунар == * Игорь Кон. Новое о мастурбации. Категория:Секс

Мастурбация

Ахцегь район — Урусат Федерациядин Дагъустан республикада авай муниципалитетдин район. Администрациядин юкь — Ахцегь хуьр яАхцегь райондин дуванхана. == География == Район Дагъустандин кьибле пата ала, Рутул, Кьурагь, Мегьарамдхуьруьн ва Дукъузпара районрихъ галаз са сергьятра ава. Азербайжанда авай Шеки райондин сергьятдихъ галаз кьиблединни — рагъэкъечӀдай патай 62 км яргъивилихъди агатнаАхцегь район. Райондин майдан 1120 км² я. Дагъустанда авай лезги районрикай виридалайни чӀехиди я. Райондин чилера авай сувун цӀиргъер: Къавкъаздин Кьилин цӀиргъ, Шалбуздагъдин цӀиргъ, Самур цӀиргъ, Гельмец — Ахцегь цӀиргъ. Райондин сувун кукӀвар: Шалбуздагъ, Малкамуд, Ярусадагъ, Несен- пел. Асул вацӀар: Самур вацӀ, Ахцегь вацӀ, Муглах вацӀ, Фий вацӀ, Мацар вацӀ, Къизилдере вацӀ. Виридалай чӀехи кӀамар: Самур дугун, Ахцегь вацӀун дугун. Райондин чилерин 0,6 % пай тамари кьунва. Виридалайни зурба тамун массивар: Хуьруьгрин там. ГьакӀни, са кьадар чӀехи тамар Хинерин ва Къурукалрин тамар я. Гьуьлуьн дережадилай 2385 м вине чка кьунвай Ахцегь райондин виридалай кьакьанда алай хуьр — Фий хуьр я. Райондин виридалай агъада авай хуьр, гьуьлуьн дережадилай 274 м вине авай, Мегьерамдхуьруьн райондин сергьятрин къене чка кьунвай — ЦӀийи Усур хуьр я. == Тарих == ДагЦИКан 4-ай сессиядин 1928 йисан 22 ноябрьдин къарардив, виликан Самур округдин Ахцегьпарадин наибвалдикай Ахцегь кантон арадал гъанвай. ВЦИКан Президиумдин 1929 йисан 3 июньдин къарардив и кантондиз район статус эцигнай. 1934 йисуз Ахцегь райондик Хин хуьр кутунвай. 1952 йисалай 1953 йисал кьван административвилелди Дагъустандин АССРдин Дербент округдиз талукь тир. ПВС ДАССРдин 1960 йисан 14 сентябрьдин къарардив Дукъузпара райондин, Самур вацӀун кефер пата авай Мегьарамдхуьруьн райондик акатнай чилерай гъейри, чилер Ахцегь райондик кутунвай. Дагъустан Республикадин ПВСдин 1993 йисан 24 июньдин къарардив, Ахцегь райондикай, гилан Дукъузпара район арадал атанвай, чилер хкатзава. == Агьалияр == Йисариз килигна Ахцегь райондин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1939 1959 1970 1979 1989 2002 2011 2013 2015 Агьалияр 14 785 Численность постоянного населения ДАССР по муниципальным образованиям на 1939 г. 14 766 30 530 32 073 30 027 31 59233\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2002 г. 32 56633\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2011 г. 32 32233\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г. 32 049 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. Райондин хуьрера лезгийри уьмуьр гьалзава, анжах са Хин хуьр — рутул хуьр яЭтнокарта Южного, Западного и Центрального Дагестана. Нахско-дагестанские языкиЭтнокарта Южного Дагестана. Лезгинские языки. 2010 йисан Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматриз килигна, Ахцегь райондин миллетрин сиягь ВПН том 3. Таблица 4. Население по национальности и владению русским языком по городским округам и муниципальным районам республики Дагестан. : Халкь Кьадар, кас. Пай вири агьалийрикай, % лезгияр 32 101 98,4 % урусар 169 0,5 % рутулар 31 0,09 % табасаранар 19 0,05 % масабур 52 0,15 % вири санал 32 604 100,00 % == Администрациядин паюнар == Райондик 19 хуьр ва 13 муниципалитетар акатзава (къалин шрифтдив, са шумуд хуьрерин арадай администрациярин юкьвар къалурнава);ЗАКОН РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 13.01.2005 N6 О СТАТУСЕ И ГРАНИЦАХ МУНИЦИПАЛЬНЫХ ОБРАЗОВАНИЙ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН # «Ахцегьрин» хуьруьнсовет — Ахцегь, Къурукал, Къутунхъар ва Хкем # «Гутумрин» хуьруьнсовет — Гутум # «Чеперин» хуьруьнсовет — Чепер # «Цуругърин» хуьруьнсовет — Цуругъ # «КьакӀарин» хуьруьнсовет — КьакӀар # «Калукрин» хуьруьнсовет — Калук # «Луткунрин» хуьруьнсовет — Луткун, ЦӀийи Усур # «Смугъулрин» хуьруьнсовет — Смугъулар, Мичегь # «Ухулрин» хуьруьнсовет — Ухул # «Фиярин» хуьруьнсовет — Фий # «Хинерин» хуьруьнсовет — Хин # «Хуьруьгрин» хуьруьнсовет — Хуьруьг, ЦӀийи Гъуьгъвез # «Ялахърин» хуьруьнсовет — Ялахъ === Тунвай хуьрер === 1950 — 1960 йисара Советрин гьукуматди Ахцегь райондин кьакьан суван хуьрерин эгьлияр кьулу чкайриз, гзафни-гзаф Мегьарамдхуьруьн райондиз куьч авунин тедбирдик эгечӀнай. Алай чӀавуз, агьалияр куьч хьана тунвай 16 хуьр чкӀана харапӀайриз элкъвенвайди я. Тунвай хуьр Куьч хьанвай чка Куьч хьунин йис КӀурукӀун Къурукал, ЦӀийи Къуруш Грар Ахцегь 1964 Чихъискар Бутахуьруьн Къазмаяр Игъир ЦӀийи Къуруш Кьехуьл Гилияр 1965—1966 Къучагъар Къурукал Мацар Бутахуьруьн Къазмаяр, ЦӀийи Усур, ЦӀийи Къуруш Гъуьгъвезар ЦӀийи Гъуьгъвез 1970 — йисарин эхир ЦӀуру Хкем Хкем Усур ЦӀийи Усур 1966 Филискъар Советский 1953 Филифар Советский 1953 Хълар Ахцегь, Авадан, Мучугъ 1989 Храх Храхуба Хъуьлер Дагъустандин ЦӀаяр, ЦӀийи Къуруш Ялцугъ Советский 1952 == Экономика == Райондин экономикадин асул хилерикай сад хуьруьн майишат я. Экономикада метлеб авай чка, кьуьд акъуддай чкайриз куьч ийиз хуьдай малдарвили кьунва. Кьуьд акъудун патал майишатрин малар асул гьисабдалди Дербент, Бабаюрт ва Тарум районрин зонайриз гьалзава. Райондин эгьлияр малдарвилив, емишар, салан мейваяр (келем) ва муькуь хуьруьн майишатдин продукция цунив алахънава. Районда, гьуьлуьн дережадилай 1100 метр кьакьанда иер Ахцегь вацӀун дугунда чка кьунвай бальнеологиядин курорт «Ахты» авайди я. 2012 йисан 6 майдиз «Советское-Ахты» газдин чӀулун ахъаюнин мярекат кьиле тухванвай. Вири Ахцегь район газдив таъминарунин кӀвалахар гилани физва.В Ахтынский район провели газ — РИА «Дагестан» == Чирвилер == Районда 21 мектеб, 4 аялрин мектебдилай вилик идараяр, 3 аялринни — жегьилрин спортдин мектебар, са художестводин мектеб, кьве музыкадин мектебар, харусенятдин мектеб, аялрин эсерар туькӀуьрунин (творчестводин) КӀвал, жегьил натуралистрин станция ва СПТУ-29 кардик ква.В Ахтынском районе Дагестана отремонтирована 21 школа — РИА «Дагестан» == Культура == Районда 23 культурадинни — мажалвилин идараяр кардик ква: са культурадин Райондин дворец, 14 культурадин хуьрерин кӀвалер, 6 хуьруьн клубар, са шахматарни — тӀамаяр къугъвадай клуб.Республиканский дом народного творчества == Сергьятдин къайда == Ахцегь райондин кьибле патан сергьят, Урусат Федерациядин Азербайжандихъ галаз гьукуматдин сергьят я. Урусат Федерациядин Президентди 2011 йисан 9 январьдиз къабулнавай къарардив кьурвал, районда сергьятдин мукьув галай чилер, урусатдин гражданство авачир ксариз ва чара уьлквейрин юриспруденциядин ксариз маса гун къадагъа я. Сергьятдин зулалай гъейри, райондин къене къекъуьнин кьадар авач.В шести регионах СКФО и пяти регионах ЮФО ограничена продажа земель иностранцам — РИА «Дагестан» == Баянар == == ЭлячӀунар == * Райондин администрациядин сайт * Райондин чирвилер гудай идараяр * * Ахтынскому району нужны перемены — Дагестанский информационный еженедельник «Новое Дело» * Деятельность Ахтынского районного дома культуры и театра * Категория:Дагъустандин районар

Ахцегь район

1709 йис (са агъзурни иридвишни кӀуьдлагьай йис) — чи эрадин 1709-лагьай йис. XVIII виш йисан 9-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1709 йис

1709 йис

Ганг (хинди गंगा, gaṅgā, инглис — Ganges) — Кьибле патан Азиядин виридалайни яргъини целди ацӀай вацӀарикай я. Яд тухуниз килигайла Брахмапутра галаз ада дуьньяда пудлагьай чка кьазва. ВацӀ кьве гьукуматдай тӀуз физавайди я — Индияни Пакистандай. == Гидрография == ВацӀу вичин кьил Гималайрин сувара кьазватӀани, адан дуьзен пата ам гьакӀан дуьзен вацӀ хьиз явашдаказ физавайди я. ВацӀ физвай пад са шумуд сефер масакӀа жезвайди я. Гангдин бассейн Кьибле патан Азиядин виридалайни чӀехиди я, 1 060 000 км² майдан гваз. Брахмапутра гваз абурун кьвецӀин бассейн гьични 1 643 000 км² жезва. ВацӀуз ятар паюналди марфарикай къвезвайди я, кьибле-рагъакӀидай патан муссонрини тропиквилин циклонри гъизвай. Паюналди живери яд гузва вацӀуз — Гималайрал алай живер цӀраз. Декабрьдани январьда вацӀуз лап тӀимил яд къвезвайди я. ВацӀун дельада циклонвилин чӀихар (марфар) жезвайди я. ВацӀа пара яд авайди я — Варанаси шегьердин патаг вацӀухъ, 12 метр деринвал аваз, 430—440 м гьяркьуьвал ава. Марфарин чӀавуз ана 900—950 метр гьяьркьуьвални 20 метр деринвал жезва. Кьулан цин кьадар, вацӀу Бенгал заливдиз тухузвай, 12 000 м³/с я. Яд пара ругъулди я, гьар йисуз дельтада 180 млн м³ ацукьаяр кӀватӀ жезвайди я. Гьавиляй Бенгал заливда цин рангни масад жезвайди я.Гангдин гидрографидикай == География == Ганг пуд паюнал пайзавайди я. Кьилин пад (800 км, вацӀун кьилелай Канпур шегьердалди), кьуланди (Канпурдилай Индидинни Бангладешдин сергьятдалди, 1500 км), агъади (Бангладешдин сергьятдилай эхирдалди, 300 км). ВацӀун чӀехи чешме Бхагиратхи вацӀ я, Уттаракханд штатда авай, гьуьлелай 4023 метр кьакьан. 663 метр кьакьан чкада гьа вацӀ Алакнанда вацӀухъ галаз акахь жезва. Гьа чкадилай агъухъ вацӀун тӀвар Ганг жезва. Пелейрин арадай физ, Тера дуьзендай акъатайла ам экъечӀзава чӀехи Инд-Ганг дуьзендал. Вичин кьилин пата Ганг лап фад физва, сувари адаз йигинвал гуз. Дуьзендал акъатайла адан йигинвал явашар хьана кьибле-рагъэкъечӀдай патахъ физава. Кьулан пата вацӀ мадни яваш хъжезва, океан галайвал кьибле-рагъэкъечӀдай патахъ физ. А чкада вацӀ авайвал вилик физавач, инихъ-анихъ элкъвез гьар жуьре шегьеррин арада. Дуьздаказ вилик 1520 км авай рехъ ада 2597 км ийизава. Аллагьабад шегьердин патаг Гангдиз адан виридалайни чӀехи акахьай вацӀ къвезва — Джамна. Ам яз вич Гангдилай 1,5 сефер чӀехи я, ахпа Гангдин важибвал паталди вирида хсабзава, Джамна Гангдиз авахьзавайди, гьич гидрологидиз килигайтӀа а кьве вацӀ акахьай чкадилай агъухъ жезвайди яз Джамна я, Ганг ваъ. Бхагалпур шегьердилай агъухъ Гангдиз пара яд авай Коси вацӀ авахьзава, Гималаяр суварилай къвезвай. А чкада Гангдин гьяркьуьвал 1500 метр жезва, 10 метр диринвал аваз. Гьа чкадилай Ганг кьибле-рагъакӀидай патахъ гекъуьрна Инд-Ганг дуьзендин виридалайни алахьай чкадал къвезва.Гангдин гьал Агъа дуьзендай 160 км фена вацӀ эгечӀзава пай жез дельтадин вацӀарал. Гьабурукай Хугли, Раджбарини масадбур. Гьа чкада вацӀарик Брахмапутрани акахьзава. Кьве вацӀун сад хьанвай ятар Бенгал заливдиз авахьзава. А дельта дуьньяда авайбурукай виридалайни чӀехиди я. Адан дельтада Сундарбанни ава, дуьньядин мангравиилин тамарин виридалайни чӀехи чка. Континент галайвал деринда ятар алахь хьунин чӀав куьтягь хьайила аникай пара фу гудай дуьзен жезва. Гангдин дельтада 145 миллион кас яшамиш жезва. == Тарих == Гангдин дере тарихвилелди дуьньядин виридалайни пара инсанар яшамиш жезвай чка я. Пара яд, чимивални цин кьарди векьериз тӀуьн гузвайвили ина пара инсанар яшамиш хьун патал пара тӀуьнар жезвай чка я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Гангдикай географиядин малум Категория:Индия Категория:ВацӀар

Ганг

Керимрин Седакъет Къайинбеган руш (1953 йисан 30 март, КцӀар район, Къалажух хуьр) — лезги зари, композитор, жемиятдин зурба кархъан. Лезги чӀал ва культура вилик тухузвай лезги халкьдин тӀвар — ван ва чӀехи метлеб авай векилрикай сад. == Биография == Керимрин Седакъет 1953 йисан 30 мартдиз КцӀар райондин Къалажух хуьре дидедиз хьана. Адан кьуд йис алукьайла ам Яргун хуьруьз куьч хьанай. Гуьгъуьнлай, кьве йисалай абур КцӀар шегьердиз, дахди эцигай чӀехи кӀвализ куьч хьана ацукьнай. Керимрин Седакъета вичин сайтуна вичин уьмуьрдикай ийизвай эхтилатдин кьатӀ: > Ватандин ЧӀехи дяве къарагъайла Керимоврин хизандай пуд стха — Къайинбег, > Абдулрегьим ва Гьажирегьим аскервилиз фена. Зи Абдулрегьим ими дяведай > хтанач. Гьажирегьим ими лагьайтӀа, дяведилай кьулухъ Украинада вичиз хизан > туькӀуьрна гьана амукьна. > Зи буба дяведай хайи хуьруьз хтайла, вичин диде кучукна сурарай хквезвай > хуьруьнбурал дуьшуьш хьанай. Вичин уьмуьрдин эхирдалди дидедин тӀвар кьурла > вилерал накъвар акьалтдай адан. Рушарикай садаз Гьуьруьят тӀвар ганай, амма > и пак тӀвар садрани мецел тегъиз, веледдиз «бабу» лагьана эвердай ада. > Дяведай гзаф орденарни медалар гваз хтай ада садрани абур алаз-алачиз хурал > алкӀурдачир. Йиса садра 9 майдиз параддин форма алукӀна кӀваляй акъатдай ам. > А юкъуз буба са маса гьавада жедай — вилер ацӀуз-алахьиз дяведа кьенвай > вичин дустарни мукьвабур рикӀел хкидай ада. Зи буба КцӀара сифте яз цӀийи > багъар кутур ксарикай сад тир. Ада галатун тийижиз кӀвалахиз чи цӀудралди > дегь сортар арадиз хканай. КцӀарвийри, къалажухвийри, яргунвийри, гьакьни > маса хуьрерин жемятри исятдани зи бубадин тӀвар чӀехи гьуьрметдалди рикӀел > хкизва. Алатай виш йисан 90 — й йисарин сифте кьилера ацӀай бегьер гузвай > абасбиги, синаб, шафран, циган, ренет, розмарин, бельфлор, телеб ичер хьтин > дегь сортар цанвай багъар кӀаняй акъудна абурун чкадал палметдин багъар > кутадайла зи бубади чӀугур рикӀин тӀалар къедалди зи рикӀел хъсандиз алама. > Райондин алакьунар авачир регьберри багъманхъанри яргъал йисара чӀехи > зегьмет чӀугуна арадиз гъайи бегьер авай багъар тергнай. Са шумуд йисар > алатайла гьа ксари палметдин багъар цӀийи кьилелай салариз элкъуьрнай. > Жемятдин зегьметар гарув вугузвай ксарин крар эхиз жедайвал тушир. Зи диде > Куьбра муаллим тир. Ада юкьван мектебда лезги ва азербайжан чӀаларин тарсар > гузвай. А чӀавуз хайи чӀалан тарсар арадай акъудиз кӀанзавай ксарни авай. > Ингье дидедин ва маса муаллимрин алахъунар себеб яз районда лезги чӀалан > тарсар арадай акъудиз хьанач. Лезги халкьдин манияр хъсандиз чидай ва ара- > ара абур иер ванцелди лугьудай дидеди. Ада зазни халкьдин манияр > кӀанарнай.Жувакай са кьве гаф Ада 1969 йисуз КцӀар шегьердин 1-номердин юкьван мектеб акьалтӀарна. Мектебда кӀелдай вахтунда С. Керимовадин шиирар, гьикаяяр ва макъалаяр республикадин газетринни журналрин чинриз акъатнай. 1969 йисуз Азербайжандин Гьукуматдин Университетдин журналистикадин факультетдик экечӀай Седакъет Керимова гьеле студент тирла республикадин виридалайни чӀехи тираждалди басма жезвай «Азербайжан генжлери» (Азербайжандин жегьилар) газетдин чинриз акъудай макъала ва очеркралди сейли хьанай. Адан ахлакьдин месэлайриз талукьарнавай очеркри республикада ван кутунай. Азербайжандин печатдин органра гадарнавай аялрин, дидейринни бубайрин проблемаяр сифте яз Седакъет Керимовади къарагъарнай. Седакъет Керимовадиз, ада туькӀуьрай эсерар фикирдиз къачуна, ам гьеле университетдин вад лагьай курсуна кӀелзавай чӀавуз Азербайжандин КП-дин ЦК-дин «Совет кенди» (Советдин хуьр) газетда корреспондентвиле кӀвалахун теклифнай. Гьа газетда ада ара датӀана 17 йис кӀвалахна. Седакъет Керимовади Азербайжандин парламентдин орган тир «Гьаят» (Уьмуьр) (гуьгъуьнлай адаз «Азербайжан» тӀвар гана) газетдин сад лагьай тилитдилай редакциядин завотделвиле кӀвалахна, гуьгъуьнлай халкьарарадин «Гуьнай» газетдин кьилин редактордин заместителдин къуллугъ кьилиз акъудна. "1997 йис"алай ам «Самур» газетадин кьилин редактор я. Седакъет Керимова азербайжан, урус ва лезги чӀаларалди басмадай акъуднавай 7 агъзурдалай пара макъалайрин, очеркрин, корреспонденцийрин, зарисовкайрин, эссе ва фельетонрин кирам я. Журналистикада къазанмишай агалкьунрай ам Азербайжандин Журналистрин Союздин «Къизилдин къелем» ва Гьасанбег Зердабидин тӀварунихъ галай премийриз лайихвилер аваз хьана. Седакъет Керимовади республикадин журналистар патал тайинарнавай Мегьсети Генжевидин ва Хандин руш Натеванан тӀварарихъ галай премиярни къачуна. Ам Хельсинкидин Гражданвилин Ассамблеядин АМК-дин «Ислягьвал» премиядиз лайихвилер аваз хьана. 2006 йисуз Азербайжандин Президент Илгьам Алиеван серенжемдалди Седакъет Керимова «Азербайжандин культурадин лайихвилер авай кӀвалахдар» гьуьрметдин тӀварцӀиз лайих хьана. == ТуькӀуьрай эсерар == С. Керимовадин «Ван алачир гьарай» тӀвар ганвай сад лагьай повестринни гьикаяйрин улуб 1985 йисуз «Язычи» чапханада 15 агъзур тираждалди басма хьана ва ада кирамдин кӀелдайбурун патай чӀехи гьуьрмет гъана. 1989 йисуз С. Керимовадин «Са гатфарин йиф» тӀвар алай прозадин кьвед лагьай улубдиз экв акуна ва кӀелдайбуру ам гзаф хушвилелди кьабулна. И кӀватӀалрилай алатайла заридин «Къариб къушран мани» (1991) тӀвар ганвай шииррин улуб басма хьана ва ана авай гзаф шиирар кӀелдайбурун сивяй — сивиз фена. Композиторри улубда гьатнавай цӀудалай гзаф шиирриз манияр теснифна. Къелемэгьлиди 1993 йисуз азербайжан чӀалал кхьенвай «Алпаб» роман Азербайжандин прозада вакъиадиз элкъвена. Критикри и улубдикай цӀудралди рецензияр басмадай акъудна. Заридин лезги чӀалал сад лагьай улуб «Лезгинкадал илига» тӀвар алаз 1995 йисуз «Азербайжан» чапханади басмадай акъудна. Улубди лезги кӀелдайбурун патай шаирдиз чӀехи гьуьрмет гъана. Улубдин гьакъиндай Дагъустандинни Азербайжандин лезги къелемэгьлийри гзаф къимет авай макъалаяр кхьена. 1998 йисуз С. Керимовади лезги чӀалалди «Къарагъ дуьнья „Лезгинкадал“ кьуьлериз» тӀвар ганвай шиирринни поэмайрин улуб басмадай акъудна. Азербайжан чӀалал кхьенвай повестрикайни романрикай ибарат тир «Ряден» (2000) кӀватӀалдини С. Керимовадиз сейливал гъана. Улубдихъ авсиятда газетринни журналрин чинриз 54 рецензия акъатна. Лезги чӀалалди С. Керимовадин повестрин ва гьикаяйрин «Къайи рагъ» (2003), шииррин «Мад са гатфар» (2003), аялар патал кхьенвай «Рагъ хъуьрезва» улубар басма хьана. Адан са шумуд повесть ва роман («Блажная»), гьакӀни шиирар («За семью горами») урус чӀалаз элкъуьрна басмадай акъуднавайди я. 2003 йисуз Азербайжан Республикадин Культурадин Министерстводи ва Азербайжандин Гьукуматдин Улубханади культурадинни маарифдин карханайра С. Керимовадин туькӀуьрунар теблигъ авун паталди «Седакъет Керимовадин 50 йис» тӀвар ганвай улуб басмадай акъудна. Республикадин Нобелан Информациядин Юкьван кьил, филологиядин илимрин кандидат Бейбала Алескерова туькӀуьрай и улубда кхьирагдин уьмуьрдин рекьикайни туькӀуьрай эсеррикай гегьеншдиз ихтилатнава. ТӀвар-ван авай кхьираг-журналист Муьзеффер Меликмамедова 2003 йисуз С. Керимовадин туькӀуьрай эсерриз талукьарнавай «Седакъет» тӀвар ганвай публицистикадин улуб басмадай акъудна. С. Керимовадин «КцӀар, кцӀарвияр» энциклопедиядин кӀватӀал адан яргъал йисара чӀугур зегьметдин нетижа я. И улуб районриз талукьарнавай кьилди улубрилай са кьадар тафават аваз я. Авторди тариххъанди, чӀалан пешекарди, журналистди, таржумачиди, фотографди, гьакӀни КцӀар мукьувай чизвай ва адал рикӀ алай инсанди хьиз чӀугунвай зегьмет чӀехиди я. Улубдин кьилин лайихвилерикай сад ам кьве чӀалалди хьун я, лезги ва цӀап. 2012 йисуз С. Керимовадин «Медвежий дождь» (Севрен марф) тӀвар алай улуб Бакудин «Зия» чапханада урус чӀалал басма хьана. Ана заридин кьве роман, кьуд повесть ва милегьар гьатнава. И мукьвара сифте яз лезги чӀалал Седакъет Керимовадин аудио улуб шиирдал рикӀ алайбурал агакьна. Азербайжандинни Америкадин «Уфуг» тешкилатдин проект тир и улубда зариди вичин хкягъай шиирар кӀелзава. Аудио улубдин кьетӀенвилерикай сад ам я хьи, гьар са шиирдихъ авсиятда туькӀуьрнавай макьамарни С. Керимовадинбур я. Седакъет Керимова композитор хьизни сейли я. Ам вичин чӀалариз туькӀуьрнавай 100 — далай гзаф манидин кирам я. == «Сувар» ансамбль == 1996 йисан июндиз Бакуда лезгийрин «Сувар» ансамбль арадал атана. Вичин суракьар вири дуьньядиз чкӀанвай «Сувар» къе лезгийрин рикӀ алай пешекар коллектив я. Бакудин Жегьил Тамашачийрин Театрда вичин сад лагьай концерт гайи «Сувар» ансамблдихъ муьжуьд макьамдар ва вад манидар авай. Лезги халкьдин манияр ва кьуьлдай гьаваяр халкьдив агакьарун вичин вилик къаст эцигай ансамблдин манидарар Руслан Пирвердиева, Агьмед Къурбанова, Магьире Шириновади, Дилбер Агъаевади лезги манийрин мелерин бине кутуна. Гуьгъуьнлай ансамблдик Решад Ибрагьимов, Роза Гьажимурадова, Жемиле Залова, Жавагьир Абдулова ва Эльвина Гьейдарова хьтин манидарар экечӀна. Ансамбль арадиз гъана, адаз регьбервал гайи Седакъет Керимовадин алахъунар себеб яз адан репертуарда лезгийрин дегь манийрини кьуьлдай макьамри кьетӀен чка кьуна. «Шарвилидин мехъер», «Шарвилидин сусан тариф», «Кай дилбер», «Лезгид руш», «Пейкер баха», «Перизада», «Даллай», «Суна чан», «Загъадурзагъа», «Адахлу», «Магьи дилбер чан», «Сувал алай яр», «Шагьсенем», «Дагълар», «Хъипи пешер авадариз», «Ширин-ширин» хьтин халкьдин манийрал коллективди чан хкана. С. Керимовади вичи тесниф авур вишдалай гзаф манидалди ансамблдин нуфуз хкажна. Адан «Лезгинкадал илига», «Зи хайи эл», «Шамилан дагъ», «Асса», «КцӀар», «Къведа жал?», «Шагь дагъдин цуьк», «Каму яр», «Баде» хьтин манияр иллаки сейли я. == «Самур» газет == 2012 йисан январдиз Азербайжандин лезги чӀалал акъатзавай республикадин газет тир «Самурдин» 20 йис тамам хьана. Алатай 20 йисан къене гьикьван кӀевера гьатнатӀани, акъатдай мумкинвилер михьиз атӀай чӀавар хьанатӀани, редакциядин коллективдилай гьар са лезгидин хиве жавабдарвал твазвай, чи руьгьдин лишан тир «Самурдин» тӀвар хуьз алакьна. «Самурдин» сад лагьай редактор журналист Фейруз Беделов хьана. Ада газетдиз регьбервал гайи 8 вацран къене газетдин 24 номер акъатна. Гуьгъуьнлай харусенятдин илимрин доктор Нуреддин Гьабибов газетдин редакторвиле тайинарна. Ада газетдин 21 номер акъудна. 1997 йисалай тӀвар-ван авай къелемэгьли Седакъет Керимова «Самурдиз» редакторвиле тайинарна ва ада газет кӀеверай акъудун хиве кьуна. И карда адаз куьмек гун патал машгьур кхьираг ва журналист Муьзеффер Меликмамедовни редактордин заместитель хьиз газетдив эгечӀна. «Самур» кӀвачел ахкьалдарун са акьванни регьят кар тушир. Ам цӀийи кьилелай арадал хкана кӀанзавай. Гзаф инсанар адакай девирдив кьадай газет хъжедайдан чӀалахъ тушир. Четинвилер арадай акъудун, крар гуьнгуьна хтун патал пуд чӀалал — лезги, азербайжан ва урус чӀаларал акъудзавай газетда кӀелзавайбур чпихъ ялдай макъалаяр чапна кӀанзавай. КӀвенкӀве ада республикадин газет хьиз Азербайжандин газетрин жергеда лайихвилер авай чка кьуна кӀанзавай. Газетди лезги халкьдин тарихдикай, культурадикай, чӀалакай, ацукьун-къарагъуникай ва маса месэлайрикай кӀелзавайбурун рикӀериз эсердайвал кхьена кӀанзавай. КӀелзавайбуру газетдин чинриз пуд чӀалални марагъ квай макъалаяр акъудун тӀалабзавай. 1999 йисуз газет кхьейбурун кьадар 500 кас гзаф хьана. Газетдин чинриз лезгидалди 50, азербайжан чӀалалди 40, урус чӀалалди 20 рубрика акъатна. А рубрикайрик кваз акьван марагълу макъалаяр гана хьи, «Самур» гъиляй-гъилиз фена. Редакцияди кьиле тухвай чирна — жагъурунрай малум хьайивал, лезги ва азербайжан чӀаларал кардик кутур «Самурдин» мугьманар", «Чи хуьрер», «Самурдин» гафалаг", «Самурдин» мектеб", «Квез чидани?», «1918 йисан Къубадин сед», «Чи сейлибур», «Самурдин» хкетар", «ЦӀийи лезгияр», «КцӀар, кцӀарвияр», «Лезги чӀалакай веревирдер», «Атун ава… хъфин ава», «Инсанар, уьмуьрар», «Редактордин гаф», «Чи агъсакъалар», «Машгьур лезгийрикай чаз вуч чизвач?», «Лезгияр вирина» рубрикайрик кваз гайи макъалаяр мадни марагъ кваз кӀелзавай. Гьа и кар себеб яз редакцияди кӀелзавайбурулай 1164 чар къачуна. Абурукай 14 Дагъустандин, 23 Азербайжандин районрайни шегьеррай кхьенвайбур тир. Урусатдин чара-чара вилаятрай, къецепатан уьлквейрайни кхьенвайбур авай. И карди газет сейли хьуникай хабар гузвай. == Кьуьлерин мектеб == 2004 йисуз Седакъет Керимовади сифте яз Бакуда «Сувар» тӀвар алаз кьуьлерин мектеб кардик кутуна. Ам хореограф Сенан Гусейнлидихъ галаз санал жегьилриз кьуьлерунин сирер чириз гатӀумна. Гуьгъуьнлай адан тӀалабуналди хореограф Зейнал Жигерханова жегьилриз чирвилер гана. Гила ина Гуьлнара Байрамовадини кӀвалахзава. С. Керимовади и мектебда 10-далай гзаф цӀийи кьуьлер арадиз гъана. Гьа чӀавалай «Сувар» манийринни кьуьлерин ансамбль хьиз халкьдин рикӀ алай коллективдиз элкъвена. 2006 йисуз Азербайжандин Гьукуматдин Операдинни Балетдин Театрда кьиле фейи, ансамблдин 10 йисан юбилейдиз талукьарай концертда 50-дав агакьна манидаррини кьуьлдайбуру чпин алакьунар къалурна. Алай чӀавуз «Сувар» Бакудин зурба кьуьлерин мектебдиз элкъвенва. «Сувар» ансамблди лезгийрин дегь чӀаварин кьуьлерин бинедаллаз цӀийибур туькӀуьрзава, халкьдин манийрихъ цӀийи тӀям кутазва. == Лезги чӀалан курсар == 1997 йисалай инихъ «Самур» газетдиз регьбервал гайи Седакъет Керимовади редакцияда лезги чӀалан курсар кардик кутуна. Алатай 15 йисан къене цӀудралди жегьилар патал и курсар дидед чӀалан кӀани макандиз элкъвена. Абуру къедалди гьафтеда кьведра дидед чӀалал кхьиз, кӀелиз чирзава, лезги литературадикай чирвилер къачузва. Курсариз къвезвайбурун арада студентри иллаки чӀехи чка кьазва. == Муькуь проэктар == * Лезги чӀалал аудиоулубЛезги чӀалал аудиоулуб == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Сувар» ансамблдикай малуматар * «Самур» газетадикай малуматар Категория:Лезги шаирар

Керимова Седакъет Къайинбеган руш

Плодопитомник — Дагъустан республикадин Тарумовка районда авай хуьр. Уллубий хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Тарумовка райондин кьиблединни- рагъэкъечӀдай пата, Тарумовка хуьрелай 18 км яргъал, Таловка вацӀал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 164 кас яшамиш жезвай . Хуьруьн эгьлийрин 65 % — аварар, 29 % — урусар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официальный сайт администрации МО «Тарумовский район» Категория:Тарумовка райондин хуьрер

Плодопитомник (Дагъустан)

Кулькибекмахи — Дагъустан республикадин Сергокъала районда авай хуьр. Миглакасимахи, Кардмахи ва Ханцкаркамахи хуьрерихъ галаз «Миглакасимахи» хуьруьнсоветдик акатзава Историко-архивный справочник административно- территориального деления Дагестана за 1920—2000 гг. Махачкала, 2003.-399 с.. == География == Хуьр Сергокъала райондин рагъакӀидай пата, райондин администрациядин юкь тир Сергокъала хуьрелай 31 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== 2002 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалияр 167 кас тир ЕДИНЫЙ РЕЕСТР АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ ЕДИНИЦ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН. 2007. Агьалийрин вири даргияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагъустан Республикадин Президентдин сайтуна Сергокъала район * Топографические карты K-38-XVIII — 1 : 200 000 * Топографические карты K-38-60 — 1 : 100 000 * Коды ОКАТО — Сергокалинский район Категория:Дарги хуьрер Категория:Сергокъала райондин хуьрер

Кулькибекмахи

«Къалажух хуьруьнсовет» () — Азербайжан республикадин КцӀар райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Къалажух хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Къалажух, Лангу, Минехуьр, Миграгъар. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında Категория:КцӀар райондин хуьруьнсоветар

Къалажух хуьруьнсовет (КцӀар район)

Аcку́н (ашкуну) Category:Нуристан чхел Категория:Афгъанистандин чӀалар

Аскуну чӀал

ЦӀуру Худат, ЦӀурухта () — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай хуьр. «ЦӀуру Худатин» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр КцӀар райондин кьибле пата, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 6 км яргъал ала. == Тарих == == Агьалияр== Агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:КцӀар райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер Категория:Азербайжанда авай лезги хуьрер

ЦӀуру Худат (КцӀар район)

Stuart Landsborough’s Puzzling World () — Ванакадин мукьув туризмдин аттракцион. Сифте яз и аттракцион регьят лабиринт хьиз 1973 йисуз туькӀуьрнавайди тир, амма гуьгъуьнлай гегьеншарнавай — аттракционда «puzzling café» (), оптикадин иллюзияр квай кӀвал ва гзаф маса затӀар арадиз акъатнава. Аттракционда чпин Пизадин минарадиз ухшар тир «The Leaning Tower of Wanaka» () тӀвар алай аватзавай минара авайди я. И минара 53 градус алгъурзава'Leaning and tumbling towers' on Puzzling World website, viewed 2011-07-30. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Puzzling World’s official homepage * A picture showing the angle of the Leaning Tower * Photo journal highlighting many of the features of Puzzling World Категория:ЦӀийи Зеландиядин меденият

Puzzling World

Ӄ ӄ (къатхьана Ӄ ӄ)— гьарф кирилл алфавитдин. Кардик квай кьибле патан халкьарин чӀалара. Къалурза лезги КЪ , ХЪ гьарфарин ван. == Килиг мадни == АкӀни алфавитда гьарфар ава гьа ван къалурзай : * Қ қ * Ҡ ҡ * Ԟ ԟ * Ԛ ԛ Категория:Кирилл гьарфар

Ӄ

НасихӀат (Несигьат) — Дагъустанда авар чӀалал акъатзавай жемиятдинни-сиясатдин газет. 1931 йисалай акъатзава. Категория:Дагъустандин газетар Категория:Авар газетар

НасихӀат